Principáu d'Asturies

Plantía:Comunidá Asturies ye una Comunidá Autónoma del noroeste de la Península Ibérica dientro d'España. Llenda al oeste con Galicia, al sur con Castiella y Lleón y al este con Cantabria.

Alministrativamente ta dixebrada en 78 conceyos y caltién el títulu de Principáu; anguaño, el Príncipe d'Asturies ye l'herederu de la Xefatura del Estáu d'España, siendo esti títulu una tradición que remanez del sieglu XIV.

Asturies tien un territoriu de más de diez mil quilómetros cuadraos, y una población, en retrocesu, que supera'l millón d'habitantes, que falen asturianu o castellanu. Na fastera occidental, na llende con Galicia fálase gallego-asturianu o eonaviegu (ambos nomes aceptaos pola Academia de la Llingua Asturiana)

La capital ye la ciudá d'Uviéu y Xixón ye la de mayor población. Avilés, Siero, Mieres o Llangréu son otros de los conceyos de más población.

Xeografía

Semeya d'Asturies fecha dende un satélite en xineru de 2003.

• Divisiones alministratives

Tres la muerte del rei Pelayo (737), el territoriu asturianu algamaba cásique'l d'anguaño.

Ye nel llibru Liber Testamentorum pelayanu del sieglu XII, u se define'l territoriu de la provincia asturiense del Reinu de Lleón:

Intra fines asturiarum a pirineis montibus usque in ora maris a flumine magno quod dicitur Ove usque in flumin quod dicitur Deva (Según él, el territoriu asturianu defínese ente los montes cantábricos y la mar, y dende'l ríu Eo fasta'l ríu Deva).

Nos más de los mapes cartográficos fechos del sieglu XVI n'alantre vese una Asturies dixebrada en dos: les Asturies d'Uviéu y les Asturies de Santillana. La d'Uviéu tenía la llende occidental nel ríu Eo, mientres pela parte oriental llegaba fasta'l ríu Seya onde entamaba l'Asturies de Santillana que llegaría fasta cerca Santander (San Andero) que pertenecía al territoriu de Vizcaya nun primer momentu constituyendo llueu xunto con Laredo, Santoña y Cabezón de la Sal el territoriu de les Cuatru Villes d'u xurde la rexón de Cantabria. Pel sur les Asturies llendaben cola Cordalera cantábrica.

Nel mapa cartográficu editáu en 1700 por Charles Hubert (primer xeográfu del rei d'España) entama a nomase Principáu d'Asturies tando entovía dividíu na Asturies d'Uviéu y l'Asturies de Santillana.

De magar 1835 cola división provincial a imitación de la francesa dibúxase la contorna d'anguaño. De magar esti momentu desapaez de la cartografía l'Asturies de Santillana pasando esi territoriu dende'l ríu Deva a la Provincia de Santander.

Anguaño'l territoriu asturianu asítiase na zona templada del hemisferiu norte, nel norte de la Península Ibérica, ente los 43º y los 42º de llatitú norte y los 4º y los 7º de llonxitú oeste.

Relieve asturianu

El relieve asturianu carauterízase polos rasgos que vienen darréu:

• Fuertes pendientes; Asturies ye mui montesina, con una pendiente media del 33% y 2/3 del territoriu con pendientes superiores al 30%.
• Alta altitú media; la metá'l territoriu asítiase penriba de los 700 metros d'altor.
• Disposición complexa; tien una rasa llitoral al norte y la llinia de cumes de la Cordalera Cantábrica al sur. Ente dambes, la disposición orográfica ye pervariada, según seya de la fastera occidental, central o de la oriental.

Dientro'l relieve asturianu destrémense dos unidaes de desigual importancia: la rasa llitoral (10% del territoriu) y el Macizu Asturianu.

Ríos, llagos y banzaos

Asturies tien abondancia d'agua. Los ríos, llagos y banzaos son alimentaos davezu poles numberoses precipitaciones que recibe.

• Ríos:

Los más de los ríos asturinos son curtios , con fuerte pendiente y caudal intensu por mor de la proximidá de los montes a la mar, faciendo altes cabeceres. Rexistren un caudal mediu como consecuencia de les precipitaciones abondantes. La direición dominante de los cursos fluviales (Eo, Navia, Sella, Deva...) ye Sur-Norte, sacantes el Nalón, que presenta una direición SE-NO.

• Llagos y banzaos:

- Los llagos y llagunes asturianos son pequeños y poco abondantes, la zona de mayor abondancia llacustre alcuéntrase nos conceyos de Cangas del Narcea, Somiedu (el Llago'l Valle ye'l mayor d'Asturies) y área del monte de Cuadonga. Los más son d'orixe glaciar, ocupando seutores de valle d'antiguos circos; otros tienen el so orixe en depresiones o na alimentación de dalgún ríu soterrañu o'l desxelu.

- Los banzaos o pantanos suelen tar asitiaos en depresiones naturales del terrén y de manera artificial pretenden retener l'augua pa estremaos usos. Rescamplen los del ríu Navia (Arbón, Doiras y Salime), los del Nalón (Tanes y Rusecu), asina como'l de La Barca nel ríu Narcea.

Etimoloxía

El términu Asturies, vien dau pol nome de los sos antiguos pobladores, los Astures, primitivos habitantes de les riberes del Astura (l'Esla) fasta la dominación romana. El nome d'Astures englobaba non solo a los de la tierra llano (cismontanos) sinón tamién a la xente del llau norte (tresmontanos), asemeyaos en too a los sureños.

Ye bien dable que l'etnónimu Astures designare nun entamu a ún de los munchos pueblos que, por semeyu cultural iguaren la tribu de los Astures, pasando darréu y por estensión, a nomar a tol conxuntu d'estos pueblos, como asina asocedió ente los Galaicos colos Kallaekos. De toles formes, nun paez haber dulda que los Stures recibieren el so nome en cuantu que habitantes de les rieres del Stura (Esla).

La etimoloxía fai aniciar Astura dende'l raigañu PIE (protoindoeuropéu) *Steu-r (Pokorny: 1004-1010) "ampliu, enanchu" qu'aplicáu a una corriente fluvial pudiere significar tamién "pasu abegosu". Amás de ser un axetivu afayadizu pa designar al ríu más importante de la faza astur, nun asoma oxeción llingüística nenguna. Ye calter del celta camudar el diptongu PIE *Eu, primero en *Ou, y dempués en *U (Teutates > Touta > Tutatis). Y un bon sofitu d'ello dánoslu Estrabón cuandu trescribe'l nome antiguu na manera Astoures.

El raigañu caltiénse nel sánscritu Sthūrá "enanchu, trupu"; avésticu Stūra "ampliu, enanchu, llargu"; xermanu Stūr "ampliu"; islandés Stūra y les más variaes formes del alemán y anglosaxón Stieren, Stiuri, Stiura, Stiure, Steuer, Stēor, etc. Y, magar que nun s'afayen fácilmente vocablos derivaos d'esti raigañu nes llingües celtes de güei, tuvo de ser d'usu común nel galu, darréu la bayura d'hidrónimos conseñaos: na Bretaña, Pliniu glosa'l Stur y un Sturia na boca l'Elba. Na Galia Cisalpina asitiábase la tribu de los Esturos y un ríu Stura.

Anguaño trés ríos en Kent, Suffolk y Dorset, nómense Stour, amás del Esla en Llión (Astura) y un regatu de nome Astuera (*Astora) en Llastres (conceyu Colunga).

Tiense suxería otra hipótesis: Astura pue remanecer del euskera: asturu (suerte), aztikeria (magia), aztura (vezu), o asta y ura (peña y agua respeutivamente), y en tal casu sedría orixinalmente una designación de los vascones pa los celtes o la rexón qu'ocupaben.

El mesmu hidronímicu Ástura documéntase como estola nel oriente d'Asturies nun escritu de 1147 pa referise dablemente al mesmu ríu Seya al que los romanos nomaríen na so llingua con un cenciellu apelativu FLUVIUM. Señalar que se trata d'una espresión gráfica asemeyada a la qu'apaez pal Esla llionés.

Demografía

Anguaño la población carauterízase por tener una Tasa de mortalidá del 12 por mil (la mayor del Estáu) y una tasa de natalidá del 6 por mil (la menor del Estáu), polo que dende 1987 la población ta menguando. Les ciudaes grandes malpenes caltienen la so población.

1800	1900	1910	1920	1930	1940	1950	1960	1970	1981	1991	1996	1998	1999	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006
350.000	627.069	685.131	743.726	791.855	836.642	888.149	989.344	1.045.635	1.127.007	1.098.725	1.087.885	1.081.834	1.084.314	1.076.567	1.075.329	1.073.971	1.075.381	1.073.761	1.076.635	1.076.896

_{Fuente: INE}

Economía

Emplegaos nos diversos sectores económicos (añu 2006)

	Númberu de trabayadores	Tantu por cientu
TOTAL	410.143	100
Agricultura, ganadería y pesca	20.631	5,03
Industria	60.428	14,73
Construcción	50.252	12,25
Servicios	278.832	67,98
* Datos tomaos del Anuariu Estadísticu d'Asturies 2006, SADEI

Usos del suelu del conceyu (añu 2006)

Usu	Superficie (km²)
Tierres de llabrantíu	261,06
Praderíes	3.057,79
Terrenu forestal	4.580,89
Otros usos (industrial, residencial, tierra ermo...)	2.703,83
* Datos tomaos del Anuariu Estadísticu d'Asturies 2006, SADEI

Política

Partíos políticos n'Asturies (por orde de votos):

• FAC
• Partido Socialista Obrero Español (FSA)
• Partido Popular
• IX-BpA-LV (coalición eleutoral)
• Unión Asturianista (Partíu Asturianista y Unión Renovadora Asturiana)
• UNA (federación de partíos, ente los que ta Izquierda Asturiana)
• Andecha Astur
• PCPE (Comité d'Asturies)
• Izquierda Republicana-Federación Republicana d'Asturies

Hestoria

Artículu principal: Historia d'Asturies.

Ocupada por grupos humanos dende'l Paleolíticu Inferior, nel superior Asturies carauterizóse poles pintures rupestres. Nel Mesolíticu desendolcóse una cultura orixinal, l'Asturiense, introduciéndose de magar esto, la Edá de Bronce col Megalitísmu, carauterizada polos megalitos y los túmulos. Na Edá de Fierru, el territoriu tuvo sometíu a la influyencia cultural celta. Nesta dómina los ástures al igual que los sos vecinos del noroeste desendolquen la cultura castreña.

La conquista romana ente 29 y 19 edC, faería entrar a Asturies na Historia pola so resistencia a la ocupación.

El Reinu d'Asturies na Europa del añu 814

Tres dalgo más d'un sieglu ensin presencia estranxero, los visigodos entraron nel territoriu anque'l so gráu d'afincamientu y sometimientu ye dalgo en costante alderique ente los historiadores, l'abanicu va ente los que defenden la independencia dafechu del territoriu del poder visigodu fasta los que falen de total visigotización. Nel sieglu VIII cola invasión musulmana de la Península Ibérica a estos como-yos asocediere a Roma y Toledo, nun-yos foi fácil someter o intentar someter el territoriu. El gráu de presencia musulmana tamién ye dalgo conflictivu. Lo cierto ye qu'en 722 algámase una independencia de dafechu como Reinu d'Asturies. La Monarquía asturiana daría pasu nel sieglu X al Reinu de Llión. Tres las rebelión del fíu d'Enrique II de Trastámara, establezse'l Principáu d'Asturies como forma d'afitar l'adhesión d'Asturies al Reinu de Castiella.

Nel sieglu XVI algamó por primer vegada los 100.000 habitantes, duplicándose cola llegada del maíz americanu nel sieglu siguiente.

El 8 de mayu de 1808, la Xunta Xeneral del Principáu d'Asturies declárase soberana y declara-y la guerra a Francia, siendo la primer institución d'España en nun permitir la so invasión. Asturies píde-y oficialmente aida a Inglaterra unviando emisarios a esi país.

De magar 1830 entama la esplotación del carbón, entamando la industrialización. Más tarde establecense otres industries como la siderúrxica, naval y alimentaria.

El 6 d'ochobre de 1934 el proletariáu asturianu entama una revolución socialista, que dura 14 díes siendo duramente estrapallada pol exércitu de la República española. Demientres la Revolución Asturiana, proclámase la República d'Obreros y Campesinos d'Asturies. Tres la cayida de la revolución una dura represión percorrió la xeografia asturiana.

El 18 de xunetu de 1936, col xeneral Francisco Franco Bahamonde como cabezaleru, una parte del exércitu español solevóse a la escontra'l Gobiernu la II República, españando la Guerra Civil. El 24 d'agostu de 1937 el Conseyu interprovincial d'Asturies y Llión por decretu costitúise como Conseyu soberanu, llegando a pidir l'ingresu na Sociedá de Naciones. El socialista Belarmino Tomás, ún de los cabezaleros de la Revolución d'ochobre convirtióse en presidente. El 20 d'ochobre de 1937 Asturies nun pudo resistir más, los miembros del Conseyu Soberanu embarcaron camín de Francia quedando Asturies ocupada militarmente.

D'equi p'alantre tres otra dura represión quedarien cuarenta años de franquismu, nos que la política proteicionista faría de la rexón la sexta provincia d'España más rica, culminando coles nacionalizaciones de la minería, siderurxa y del sector naval. Nel añu 1974 apaez el denomáu surdimientu, dómina de renacencia de la cultura y la llingua asturianes, con Conceyu Bable y a la so vez un movimientu autonomista. En 1979 recupérense los Ayuntamientos democráticos y en 1982 concédese l'autonomía. Anguaño'l mayor movimientu social que vive Asturies ye'l de la llucha pola oficialidá del asturianu, y ta viviéndose un espoxigue del movimientu nacionalista, magar qu'esti enxamás nun algamó representación na Xunta Xeneral.

Arte

Santullano

Asturies tien un ricu legáu artísticu del que rescampla una arquiteutura llariega prerrománica (Arte asturianu) con monumentos como Santa María del Naranco y Samiguel de Lliño d'estilu prerrománicu ramirense (debíu a Ramiro I) o Santullano d'estilu prerrománicu alfonsín (debíu a Alfonso II), toos ellos n'Uviéu. Nel conceyu de Villaviciosa hai otra ilesia mui conocida, la de San Salvador de Valdediós.

L'arte románicu ta mui presente yá que tola rexón taba cruzada por una de les rutes xacobees, destacando'l monasteriu de San Pedro de Villanueva (cerca de Cangues d'Onís) y Santa María de Xuncu (Ribeseya).

El góticu nun abunda, anque pue vese amueses d'esti estilu na Catedral d'Uviéu.

Ente los pintores del sieglu XX destaquen Darío de Regoyos (1857-1913), Mariano Moré (1899-1974), Evaristo Valle (1878-1951) y Nicanor Piñole.

Gastronomía

El platu más conocíu ye la fabada, cocíu fechu con fabes, acompañaes de chorizu, morciella, llacón, y tocín. Esto tien el nome de compangu y sírvese por separao. Ente los cocíos destaca tamién el Pote asturianu y les fabes con amasueles.

Amás de la variedá de pescaos y mariscos del cantábricu y la calidá de la so carne de xatu.

Esiste una gran variedá de quesos, de los que'l quesu cabrales ye'l más popular. Ente los postres más tradicionales tán: l'arroz con lleche, los frixuelos y les casadielles.

La bebida asturiana por escelencia ye la sidra frutu de la gran variedá de mazanes llariegues.

Mapa llingüísticu d'Asturies

Lliteratura

• Lliteratura n'asturianu
• Lliteratura en castellanu

Música

• Instrumentos tradicionales asturianos
• Grupos de musica n'asturianu: Avientu, Beleño, Llan de Cubel, Felpeyu, N'Arba, Skanda, Dixebra, Nuberu, Chus Pedro, Hevia, Los Berrones,Tuenda,La bandina, K-NalóN, Skama la Rede, Kursk, Trasgu, Galan, Xera, La col.la propinde, Adizion Etilika, La cirigüeña, Marasmo, FalaNonCaduca, Los Boinas, C4UT10N,Uter Glutem.

Natura

• Races llariegues asturianes
• Llista de sableres d'Asturies
• Espacios naturales d'Asturies

Problemes medioambientales

Delles aiciones humanes inflúin ñegativamente sobre'l medio natural asturianu y xeneren dellos problemes medioambientales.

• Incendios forestales. Esti ye ún de los problemes más graves a los qu'ha enfrentase la nuesa comunidá. La mayoría pudieron ser provocaos por estremaos intereses económicos, como pagar precios más baratos pola madera d'un tarrén calcináu. Esti problema xorrez, amás, pola composición de munches viesques asturianes, feches por pinos o ocalitos qu'amburen con mayor facilidá que los árboles llariegos.

• Contaminación. La mayor parte'l territoriu asturianu sofre problemes de contaminación del agua , el suelu o l'atmósfera, remanecíos de la elevada producción de residuos urbanos y de les emisiones contaminantes de los vehículos y la industria. Los vertíos de petróleo al mar, les agües de los ríos que va mui pocos años corríen prietes pol carbón, o les arribaes de carbón como les producíes pol barcu "Castillo de Sala" fundíu frente a la sablera de Xixón, son exemplos nidios d'esta problemática.

• Ensugamientu de los humedales. Los humedales son zones nes que desendolca una bayura d'especies animales y vexetales. Sicasí, delles d'estes árees foron desecaes pa convertiles en terrenos cultivables o edificables (como nes sableres de Salines o Verdiciu).

• Perda de la biodiversidá. Asturies tien una gran variedá d'especies vexetales y animales. Sicasí, la sobrevivencia de delles, como l'osu pardu o l'urogallu, ta en peligru por mor de l'esfarrape del so habitat natural.

Deporte

Artículu principal: Deporte d'Asturies

Taraza de tueros con tronzón

Los dos principales equipos de fútbol d'Asturies, Real Sporting de Xixón y Real Uviéu son antiguos equipos de Primera División que cunten con numberosos aficionaos, pero qu'anguaño alcuentrense en Primera división y Tercera división respeutivamente. Otru equipu hestóricu ye'l Real Avilés Industrial, xurdíu de la fusión del Real Avilés (Stadium Avilesín fasta'l franquismu) y del Ensidesa Club Deportivo.

En Baloncestu rescampla'l Gijón Baloncesto equipu qu'agora s'alcuentra na Lliga LEB, pero que tuvo 4 temporaes na máxima categoría, l'ACB.

El pilotu uvieín Fernando Alonso ye doble campeón del mundu de Fórmula 1 nos años 2005 y 2006.

L'Esfer Oviedo de ḥoquei, el Gijón FF y el Oviedo Moderno de fútbol femenín ocupen una plaza nes máximes categoríes.

Un acontecimientu deportivu perpopular tanto n'Asturies como nel restu d'España ye'l Descensu Internacional del Sella, preba de piragüismu con participantes de varios países y que tien llugar añalmente nel tramu final del ríu Sella, ente Les Arriondes y Ribeseya, el primer sábadu d'agostu, dende los años trenta del sieglu XX. Con esti asocedíu entama la selmana Internacional de Piragüismu n'Asturies, que fina col Descensu Internacional del Cares. Asturies cunta con dellos piragüistes destacaos como Manuel Busto varies veces campeón del mundu y del mesmu Descensu del Sella.

L'Uviéu Rugby Club, milita en División d'Honor -B, demientres que'l Belenos Rugby Club, fai lo propio en 1º Nacional.

Competición de corta de tueros con hachu n'Avilés

N'Asturies esisten tamién deportes llariegos con ampliu siguimientu d'aficionaos. D'ente estos los bolos son el más importante y n'Asturies prauticase en varies modalidaes: cuatriada, batiente, palma (o birle), celta (o de Tinéu), etc. Asina como otros deportes tradicionales como son:

• Carrera de llecheres
• Corta de tueros con hachu
• Corta de tueros con tronzón
• Llanzamientu de barra

Amás ye de rescamplar los deportes ivernales y de monte. Destacando la estación de Valgrande-Payares, siendo una de les primeres estaciones d'esquí del estáu. (Naugurada en 1954).

Ver tamién

• Aeropuertu d'Asturies
• Llista de conceyos d'Asturies
• Provincies d'España
• Comarques historiques d'Asturies

Enllaces esternos

• Información Turística
• Estaya d'Asturies nel Open Directory Proyect
• Estaya d'Asturies nel Open Directory Proyect en castellán
• Estaya d'Asturies nel Open Directory Proyect n'alemán
• Estaya d'Asturies nel Open Directory Proyect n'inglés
• Asturies Natural Páxina con informacion de la comunidá (Castellán)
• Radio Sele (única Radio n'asturianu - pue escuchase on-line)
• Imáxenes d'Asturies (Grao y Yernes y Tameza n'imáxenes - Cordillera Cantábrica)
• Semeyes d'Asturies en Flickr (Imáxenes d'Asturies - Flickr)
• Grupo de Semeyes d'Asturies en Flickr (Imáxenes d'Asturies - Flickr)
• Imáxenes d'Asturies (Tíneu n'imáxenes - El paisaxe, La Natura y la Fauna y Flora d'Asturies)

• Wikimedia Commons tien conteníu multimedia tocante a Asturies.