Historia d'Irán
La historia d'Irán puede faer referencia a la hestoria del modernu país con esti nome, pero tamién s'utiliza, nun sentíu más ampliu, pa referise a la hestoria del llamáu Gran Irán (denomináu continente cultural iraniu na Encyclopædia iranica), un estensu territoriu que toma la zona que va dende'l Éufrates al oeste hasta'l ríu Indo y el Jaxartes nel este y dende el Cáucasu, Mar Caspiu y mar d'Aral nel norte al golfu Pérsicu y el golfu d'Omán nel sur. El Gran Irán inclúi les modernes naciones d'Irán, Azerbaixán, Afganistán, Turkmenistán, Taxiquistán, Uzbequistán, les partes orientales de Turquía ya Iraq y les partes de Paquistán que queden al oeste del Indo. Nesta rexón desenvolvióse una de les más antigües civilizaciones del mundu, que, a lo llargo de miles d'años, pasó por distintes etapes: dende l'antigua civilización na meseta iranina, la civilización manaeana n'Azerbaixán, Shahr-i Sokhta (‘ciudá quemada') cerca de Zabol en Sistán y Baluchistán, y l'antigua civilización de Jiroft en Kermán (más de 5000 e.C. ) siguíu pol reinu d'Elam (más de 3000 e.C. ) y les dinastíes meda, aqueménida, parta, sasánida y los siguientes imperios hasta la moderna República Islámica d'Irán.
Irán foi conocíu n'Occidente hasta 1935 como Persia, nome deriváu del griegu Persis, usáu pa referise a la nación irania, el so pueblu y los sos imperios antiguos. Los iraninos llamen al so país Irán / Iranshahr dende'l periodu sasánida.
El nome Persia provién de la rexón del sur d'Irán, llamada Fars/Pars, deriváu de Parshua, llugar d'orixe del Imperiu persa.
Prehistoria
Irán presenta muertes d'ocupación humana y restos culturales pertenecientes a casi tola Edá de piedra. Nel Baluchistán iranín atopáronse preseos de piedra pertenecientes al complexu teunolóxicu líticu que s'estiende dende'l Baluchistán paquistanín. Dichos oxetos correspuenden al Paleolíticu inferior. Na rexón atopáronse materiales de piedra que tán ente los más antiguos descubiertos hasta agora n'Irán, con una edá envalorada de 800 000 años. Cerca de Tabriz afayáronse los restos de lo que sería un campanento de cazadores de dichu periodu.
La escasez de muertes débese (siquier) a dos factores: (a) les escases escavaciones arqueolóxiques realizaes na rexón y (b) la reestructuración del terrén nel Pleistocenu cimeru, xunto con otres rexones montascoses del Asia Central.
Topáronse cueves ocupaes mientres el Paleolíticu mediu, según restos culturales musterienses. Na cuenca occidental del ríu Helmand atopóse evidencia d'una ocupación musteriense y espérase atopar más restos na rexón que s'estiende hasta Afganistán. Estos restos formen parte d'un continuum d'industries musterianas y restos físicos neandertaloides que s'estiende dende les Tian Shan al traviés d'Asia Central y el Cercanu Oriente, sur de Rusia, Europa oriental y occidental, según el norte d'África hasta'l Atántico.
Mientres el Paleolíticu cimeru s'evidencia una creciente complejización social, desenvolvimientu de les artes y usu de nueves y más sofisticaes téuniques de trabayu de la piedra, produciendo ferramientes filosas y precises.
Mientres el Neolíticu desenvolvióse un procesu de sedentarización, producción estable d'alimentos, desenvolvimientu de l'agricultura y la ganadería y establecimientu de rutes d'intercambiu de curtia distancia ente comunidaes relativamente cercanes ente sigo. La sociedá y les artes desenvolver en patrones cada vez más complexos. La evolución escontra una economía neolítica puede reparase nel Irán occidental y norte d'Iraq.
Nel Irán noroccidental la transición escontra una economía de producción empezó mientres el Mesolíticu (X mileniu e.C. ) y créese qu'esistió un centru con tales carauterístiques na rexón del Mar Caspiu. En Ghar-i Karmarband topáronse restos que podríen ser utilizaos pa la fabricación de xavalines. Atopáronse restos de gaceles perses, toros selvaxes y renos. Topóse tamién un enterramientu d'una neña, que'l so cuerpu fuera pintáu con ocre coloráu, según pendientes de piedra pulida, güesos y conchillas, y conos de magre que podríen evidenciar los primeros intentos de trabayar esti material, que daría depués orixe a l'alfarería. Mientres esti periodu dan los primeros intentos de doma de cabres y oveyes. Esti procesu, empezáu mientres el Mesolíticu, completaríase recién nel Neolíticu.
La entrada nel Neolíticu datar n'Irán ente'l VII y el VI mileniu e.C. Turang Tappeh (tamién puede atopase como Turang Tapín)[1] y Yarim Tapín constitúin evidencia de que nel VI mileniu la rexón del valle del Gorga contenía asentamientos agrícoles, viviendes de lladriyu y dos tipos de residencies: unes con un llar eleváu y parés quemaes pol fumu, y otres ensin espaciu pa fueu, más pequeñes, col suelu prolijamente allisáu. En delles d'eses postreres atopáronse figurillas de magre bien estilizadas. Afayáronse adornos de güesu y fueyes d'obsidiana. Estes cultures tendríen contautu coles sos vecines Yarim Tapín, Jeitun (sur de Turkmenistán) y Sialk II (centru d'Irán), a lo llargo del valle del Gorgan.
Protohistoria
La Edá del Cobre, carauterizada pola apaición d'elementos de cobre y cerámica pintada en Susiana (suroeste d'Irán) y en Sialk (centro-oeste), estender n'Irán a lo llargo del IV mileniu e.C. , y topáronse restos arqueolóxicos, ente los que se cunta la cerámica con formes animales o astractes de gran calidá, dalgunos de los cualos teníen aparente usu ritual. Les rutes comerciales ganen n'estensión y empiecen a surdir asentamientos urbanos, nun procesu rexonal que se desenvuelve ente Anatolia, Mesopotamia, el complexu arqueolóxicu de Bactria-Margiana y la cultura del valle del Indo.
Antigüedá
A empiezos del III mileniu e.C. apaez en Susa una forma d'escritura, posiblemente derivada del sistema sumeriu pa representar la llingua elamita, y l'Imperiu elamita surdi como nuevu poder nel suroeste d'Irán, en competencia colos imperios vecinos de Babilonia y Asiria. La economía elamita basábase principalmente nel comerciu, y la so llarga tradición alministrativa ta evidenciada pola cantidá de tablillas y rexistros calteníos.
A partir del 2000 e.C. los medos y los perses, pueblos arios o indoeuropeos, empezaron a movese dende les llanures del sur de Rusia y Asia Central escontra Europa y Asia. Mientres el II mileniu e.C. invadieron el pandu del Irán, ente'l Mar Caspiu y el golfu Pérsicu, estableciéndose nos escasos valles nos que se cultivaba'l trigu y los árboles frutales. Estos pueblos falaben una variedá de dialeutos del Persa Antiguu, una de les llingües iranies perteneciente a la familia de les llingües indoeuropees, emparentaes col Avésticu (Iraniu Antiguu Oriental) y el Sánscritu Védicu.
A mediaos del sieglu VII e.C., grupos de tribus iranies identificaes como medos, establecíos al norte y noroeste d'Irán, llibrar del xugu asiriu, afirmando'l so poder sobre la rexón. Gracies a Ciáxares y Astiages acabar col poderíu asiriu, tomando Nínive en 612 e.C. y fundando el primer imperiu iraniu. D'esi mesmu periodu son les fontes que menten a Ciro I, rei d'Anshan.
Imperiu persa
El dominiu medo, sicasí, foi curtiu, gracies al llabor entamáu por un noble persa de la familia Aqueménida, Ciro II (555-529 e.C. ), rei d'Anshan, quien creó un poderosu exércitu siguiendo'l modelu de los antiguos asirios. A partir del añu 550 e.C. , Ciro II, llamáu dempués el Grande, unificó a los perses, sometió a los medos y conquistó Babilonia (colo que punxo fin al Imperiu neobabilónico), Siria, el Llevante y Asia Menor. A diferencia de los conquistadores semites precedentes, Ciro trató con benevolencia a los pueblos sometíos. Esta traza típicamente persa yera un conceutu de poder totalmente nuevu.
El so llabor de conquista foi siguida pol so fíu y socesor, Cambises II (530-522), quien se anexonó Exiptu y marcó la máxima estensión del Imperiu aqueménida, configurando'l mayor imperiu hasta entós conocíu nel Próximu Oriente. La rellumanza del Imperiu persa vien marcáu pola figura de Darío I (522-486). Darío I, nun actu probablemente illexítimu, apoderar del tronu de Persia y proclamó la so pertenencia a la familia Aqueménida na Inscripción de Behistún. Dedicóse fundamentalmente a entamar l'estensu imperiu heredáu. Territorialmente, entamar en satrapíes, provincies que procuraben respetar les entidaes naturales; taben dirixíes por un sátrapa; el poder militar, sicasí, taba acutáu a los llamaos "güeyos y oyíos del rei" inspeccionaben esta organización política. L'Imperiu aqueménida recaldaba cuantiosos impuestos, parte de los cualos se amonedaban en oru y plata acuñándose monedes como'l dárico o'l shekel. Gran parte de los ingresos destinar a la construcción d'obres públiques, como la rede de caminos colos que pretendía xunise les diverses partes del imperiu, el más famosu de los cualos ye'l Camín Real de Susa a Sardes. Construyó palacios y monumentos nes capitales Susa y Persépolis. El tercer gran gastu del imperiu constituyir l'enorme exércitu.
Foi Darío quien convirtió en relixón oficial el mazdeísmu, que'l príncipe profeta Zoroastru (o Zaratustra) empezara a predicar hacia l'añu 700 e.C. Trátase d'una relixón dualista, na que'l mundu taba rexíu por dos principios: el bien (Ormuz o Ahura-Mazda, simbolizáu pola lluz, el Sol) y el mal (Arimán). Los seres humanos teníen de llevar una vida pura y prauticar bones aiciones pa consiguir que'l bien trunfara sobre'l mal. Esta relixón escarecía de templos, alzándose a cencielles altares al campu onde amburaba permanentemente una llapada. Esta doctrina consta nel Zend Avesta.
Pero con Darío empezó tamién el cayente del Imperiu aqueménida, al entamar una llucha contra los griegos que se conocería como les guerres médiques y que siguieron los sos socesores: Xerxes I, Artaxerxes I, Darío II, Artaxerxes II y Darío III. Mientres el primer terciu del sieglu V e.C. , perses y griegos compitieron pol dominiu sobre les ciudaes griegues d'Asia Menor, les mariñes del Mediterraneu y el control de los puertos comerciales, según l'accesu al trigu de les mariñes del Mar Negru. Estos conflictos fronterizos empezaron coles sulevaciones xonies ya incluyeron la quema d'Atenes per parte de los perses, en represalia pola destrucción de Sardes mientres los llevantamientos de principios d'esi mesmu sieglu.
Dempués de los fracasos militares de la Segunda Guerra Médica, los aqueménidas detuvieron la so espansión y perdieron dellos territorios, mientres los llevantamientos y rebeliones asoceder por tol imperiu. Les continues derrotes de los perses remataron cola invasión (en 334 e.C. y fin del propiu imperiu por Alexandru Magnu (336 e.C. ). Persépolis foi destruyida polos soldaos macedonios. Alejandro adoptó costumes orientales estableciéndose en Babilonia depués de consolidar la so conquista nel territoriu que s'estiende ente Exiptu y el ríu Indo. A la so muerte, los socesores o Diádocos partiéronse los sos territorios, y pasó a Seleuco I Nicátor (300 e.C. ). Los seléucidas gobernaron mientres una dómina de gran debilidá, tanto esterna como interna; tratar d'una dinastía helenística, na que se dexaba sentir la fonda influencia griega.
Imperiu Parto
L'Imperiu Parto foi establecíu por Arsaces, quien fundó la Dinastía arsácida (اشکانیان), que gobernó les planicies y pandos iraninos dempués de conquistar Partia y ganar al Imperiu seleúcida (سلوکیان) a finales del sieglu III e.C. De manera intermitente controlaron Mesopotamia ente l'añu 150 y 224 d. C. Tamién apoderaron l'este de la península arábiga.
L'Imperiu Romanu yera'l mayor enemigu de los partos, pos frenó la so espansión al oeste llindándolos a Cappadocia (Anatolia central). Los exércitos partos incluyíen dos tipos de caballería: les fuertemente armaes y blindaes catafractas y los llixeramente armaos arqueros a caballu.
Pa los romanos. que dependíen fuertemente de la so infantería, los partos yeren bien difíciles de ganar, pos la caballería parta yera muncho más rápida y móvil que los soldaos a cuerpu. Per otra parte, pa los partos foi bien difícil ocupar les árees romanes, pos xeneralmente taben baxu asediu. Por cuenta de estes debilidaes, nin los romanos nin los partos fueron capaces de anexonase el territoriu del otru.
L'Imperiu Parto subsistió mientres cinco siglos, muncho más que la mayoría de los imperios d'Asia. Finalmente l'Imperiu cayó nel añu 224 d.C., cuando la organización del imperiu perdióse y l'últimu rei foi ganáu por unu de los sos vasallos, colo que se dio por terminada la Dinastía arsácida.
Imperiu sasánida (224-651 d. C.)
En 226 surde en Persia, tres una revuelta nacionalista, l'Imperiu sasánida, qu'intenta devolver a Irán la gloria de los Aqueménidas. L'imperiu sasánida (226-652) lluchó a lo llargo de los sieglos contra los romanos, los bizantinos y les tribus que la acosaben dende Asia Central. Los sos monarques más destacaos fueron Cosroes I y Cosroes II, dambos del sieglu VI. Namái la invasión árabe del sieglu VII, en plena espansión del islamismu, pudo pone-y fin cola derrota del postreru sah, Yazdgard III.
Edá Media (652-1501)
La Edá Media en Persia vio asocedese'l dominiu de distintos pueblos. Fueron los árabes, apocayá islamizados, quien conquistaron el reinu sasánida a mediaos del sieglu VII. En 634 tomaron la capital sasánida (Ctesifonte, actual Iraq) y pal añu 655 yá conquistaren Kabul y Kandahar (lo que güei ye Afganistán). Sicasí, anque'l territoriu persa quedó asina somorguiáu nel nuevu Imperiu árabe, lo cierto ye que los califes de Damascu nun forzaron una política de conversiones, sinón que toleraron dientro de les sos fronteres les antigües relixones. Asina, en Persia perduraron la creencies zoroastrianas, monofisitas y nestorianas. Sicasí, los non musulmanes teníen la obligación de pagar más impuestos y teníen otra serie de restricciones. El país foi islamizándose adulces, pero calteniendo traces particulares. Asina, Persia convertir en llugar onde atopaben amparo enclinos diversos dientro del islamismu que s'enfrentaben a los califes de Damascu. Los descendientes d'Alí, llamaos "alidas", que s'oponíen a los califes omeyes. O los jariyitas, que la so posición ver reforzada tres la muerte d'Husain en 680. O, finalmente, y con calter destacáu, los chiítas, que yeren fieles a los descendientes direutos del Profeta.
Nesta dómina, el desenvolvimientu del gran comerciusobremanera marítimu, dexóse notar nes ciudaes meridionales como Siraf o Ormuz, na que recalaben navíos que depués llegaben hasta la India o China, actuando según activos centros comerciales.
L'enfrentamientu ente los perses y los califes de Damascu cristalizó nuna serie de revueltes. Les rexones de Merv y Jorasán convertir n'abelugu de alidas y chiítas. Encabezaos por Abu Muslim, alzar en 747 contra los omeyes, a quien ganaron trés años dempués na batalla del Gran Zab o "batalla del Zab". Sicasí, quien consiguió faese col poder fueron los abasí, descendientes d'Abbas, tíu de Mahoma. El primer califa abasí foi Abul-Abbas (750-754), quien dependía en gran midida de los sos aliaos perses. Treslladaron el califatu dende Damascu (Siria) hasta Bagdag (actual Iraq), ciudá nueva fundada'l 30 de xunetu de 762 pol califa Al-Mansur. Influyir persa dexóse sentir nel tresformamientu de la monarquía, pos los califes pasaron a ser reis al estilu sasánida: nun yeren xefes de los árabes, sinón de tolos creyentes; vivíen zarraos nel so palaciu, lloñe de los sos súbditos; namái apaecíen públicamente en ceremonies de gran pómpara.
Los califes de Bagdag dependieron cada vez más de los sos xefes militares, perses primeru y turcos dempués. Adulces los exércitos tresformar en fuercies privaes d'unu o otru xeneral, lo que contribuyó al enclín disgregadora del califatu. Amplies zones de Persia escaparon al so control, constituyéndose en reinos independientes. Les revueltes contra'l poder central fueron especialmente intenses nel Jorasán, que'l so primer reinu independiente foi establecíu por Tahir, príncipe de Nishapur, de Jorasán y de Kermán (822). Pero paez que foi más una cuestión de ganancia política y territorial; ello ye que Tahir ayudara al califa a someter a otros movimientos nacionalistes n'otres partes de Persia como'l movimientu de Maziar en Tabaristán.
La primer dinastía en Jorasán, dempués de la introducción del islamismu, foi la dinastía safárida (861-1003). Tien el so orixe na más remota rexón del oriente iranín, Sistán, onde fueron particularmente intenses les prédiques de los jariyitas. Saffar, un caldereru, foi proclamáu califa, y entamó la conquista de les provincies vecines: Sind y Jorasán. Instaló la so capital, Nishapur, nesta última rexón, ya inclusive llanzó una ofensiva contra Bagdag, que foi refugada (879).
Los samánides (875-999), tamién naturales del Jorasán, gobernaron estensos territorios, dende'l mar d'Aral al océanu Índicu y el golfu Pérsicu. Destacó pol so comerciu internacional y los sos llogros artísticos. Los buyíes (932-1055) son una dinastía fundada por un príncipe persa de sangre real próximu a los chiítas; reinaron en Persia occidental, llegando depués a Bagdag, hasta Fars y Kermán. Gobernador de Jorasán yera l'un turcu que se sublevó contra'l califa en 961 y fundó en Ghazna (Afganistán) un imperiu que s'estendió escontra'l Jorasán iranín.
Los buyíes de Persia viéronse conquistaos polos turcos selyúcides qu'hacia l'añu 1000 invadieron el Jorasán y el Iraq. Pal añu 1040 yá taben instalaos en Nishapur. Precisamente nesta ciudá empezó la so carrera'l teólogu Al-Ghazali (1058-1111), natural del Jorasán y que coles sos enseñances contribuyó a reconquistar del pueblu llanu iranín. En 1092, a la muerte del sultán, Persia convertir en reinu independiente gobernáu por unu de los fíos del sultán. Les sos fronteres viéronse atacaes poles tribus asiátiques, y perdió la Transoxiana, en favor del reinu de Kara-Kitai.
Un sieglu dempués (1190), los jorezmitas fundaron un imperiu iraniu sobre Persia oriental hasta Afganistán. Los jorezmitas, como'l restu de Persia, foi conquistáu polos mongoles de Gengis Kan (1220). El kanato de Persia (o "Iljanato"), vasallu del gran kan de Beixín, tuvo la so capital en Meragha, cerca del llagu Urmía. En 1295 Ghazan abandonó'l budismu y convirtióse al islamismu. La so capital, Tabriz, convertir en centru difusor de la relixón musulmana xiina. Nesta dómina fortalecieron les rellaciones ente Persia y el Estremu Oriente. Nel arte dexóse notar cierta influencia chinasobremanera nes miniatures. Los exércitu mongoles de Tamerlán afararon Persia en 1380-1385. Los timúridas gobernaron ente 1370-1506.
Edá Moderna
El sieglu XVI foi'l de la independencia cola dinastía safaví o sefévida. Tien el so orixe nes órdenes relixoses sufíes (místicos chiítas) de los montes d'Azerbaixán. Entamaron el so estáu en redol al santuariu d'Ardabil, cerca del Mar Caspiu. Ismail, el so xefe, proclamóse sah nel añu 1501. El reinu sefévida consolidó definitivamente la diferencia ente los perses y el restu de los musulmanes, al consagrar la preeminencia del chiísmu dientro d'Irán. D'esta dinastía, cabo destacar el reináu d'Abás el Grande (1587-1629).
Edá Contemporánea
Dinastía Kayar (1796-1925)
Nel sieglu XVII, los países europeos como Gran Bretaña, L'Imperiu Rusu y Francia, empezaron a establecer pequeñes colonies na rexón. Como resultáu d'esto Persia perdió'l control en delles de les sos provincies, incluyida la qu'anguaño ye Xeorxa (Sacante peles zones controlaes pol Imperiu Otomanu que finalmente fueron conquistaes per Rusia en 1878) per otra parte les rexones de Daguestán, Azerbaixán y Armenia fueron vencíes a Rusia por aciu el Tratáu de Turkmenchay el Tratáu de Gulistan, etc. Ente 1870 y 1871 una fuerte fame azotó al reinu, lo que causó la muerte de 2 millones de persones. Una nueva era na Historia de Persia surdió cola Revolución constitucional iranina que socedió a finales del sieglu XIX y principios del sieglu XX y que s'oponía al poder absolutu del Shah. En 1906 el Shah estableció la primer constitución d'Irán colo que la nación convertir nuna monarquía constitucional. El primer Majlis (parllamentu) foi inauguráu'l 7 d'ochobre de 1906. El descubrimientu de petroleu en 1908 polos británicu na rexón de Juzestán alicó l'interés de los británicos en Persia. El control per Persia yera apostáu per Rusia y Gran Bretaña no que se conoció como El Gran Xuegu y resultó na Entente anglu-rusa, que estremó a Persia en dos grandes esferes d'influencia, lo que-y quitó soberanía a la nación. Mientres la Primer Guerra Mundial, el país foi ocupáu polos británicu, los otomonanos y los rusos, pero Persia yera un país neutral. En 1919, dempués de la Revolución de Febreru de 1917 en Rusia, los británicos intentaron establecer un protectoráu en Persia, pero nun se consolidó. Finalmente, El Movimientu Jangal y los vacíos de poder del gobiernu terminaron per desestabilizar al gobiernu de los Kayar y dexó qu'en 1925 estableciérase una nueva dinasía, la Pahlavi al mandu de Reza Shah.
Dinastía Pahlavi
Nel añu 1925 xubió al poder Riza Pahlavi, xefe militar d'ideoloxía nacionalista. En 1941 Riza Pahlavi, germanófilo, abdicó nel so fíu Mohammad Reza Pahlevi. Los exércitos soviéticu ya inglés invadieron Irán mientres la Segunda Guerra Mundial; en Teḥrán celebróse la conferencia d'igual nome. La ocupación estranxera acabó en 1946, y mientres la posguerra intensificóse'l movimientu nacionalista, contrariu a les inxerencies estranxeres.
En 1953, el primer ministru Mohammad Mosaddeq, foi espulsáu del poder al intentar nacionalizar los recursos petrolíferos, nuna operación orquestada por británicu y estauxunidenses. La intelixencia británica llogró convencer al gobiernu de los Estaos Xuníos que Mosaddeq yera comunista, y en 1953 la CIA executó la Operación Ajax y quitó del poder a Mosaddeq, imponiendo un gobernante favorable a los Estaos Xuníos; nel añu 2000 los Estaos Xuníos esculpar por esos fechos.[2] Esta operación causó movimientos violentos, la mayoría financiaos pola CIA pa deponer al presidente, y terminó con 300 muertos. La operación tuvo ésitu, Mosaddeq rindióse y foi arrestáu'l 19 d'agostu. Foi enxuiciáu y acusáu de traición, dáse-y una sentencia de trés años.
En 1955 roblóse'l pactu de Bagdag. El sah, col sofitu de los Estaos Xuníos y el Reinu Xuníu empezó la modernización de la industria del país, y coles mesmes esanició toa oposición al so réxime cola ayuda de l'axencia d'Intelixencia SAVAK. El so principal opositor foi'l Ayatolá Ruhollah Khomeini bien popular ente los círculos relixosos del país, que foi arrestáu y encarceláu mientres 18 meses. Al ser lliberáu en 1964 criticó a los Estaos Xuníos pol sofitu dau al réxime autocráticu del sah, se exilió en Turquía y más tarde terminó en París, dende onde prosiguió la so crítica al réxime de los Pahlavíes. En 1967 producióse la solemne coronación como emperadores de Reza Pahlevi y la so esposa Farah Diba.
El sah intentó consolidar a la burguesía y desenvolver la industria, pero la corrupción y les desigualdaes sociales aumentaron, lo que provocó una crisis qu'empezó n'agostu del añu 1977.
Revolución islámica
La revolución dio empiezu en xineru de 1978 con manifestaciones en contra del Sah.[3] La revuelta xeneralizárase yá pa setiembre de 1978, promovida por Khomeini dende l'exiliu. El sah Mohammad Reza Pahlevi amontó los sos poderes dictatoriales col sofitu de los Estaos Xuníos, que-y consideraba'l so mayor aliáu na zona. El sah fuxó d'Irán en xineru de 1979. El 1 de febreru siguiente'l ayatolá tornó a Irán dende'l so exiliu en París, l'exércitu declaróse neutral dempués de que les guerrilles y los rebeldes devasaren al númberu de tropes lleales al Sah ya Irán convertir en República Islámica'l 1 d'abril d'esi mesmu añu, cuando'l pueblu aprueba'l referendu con una elevada mayoría.[4]
Les rellaciones colos Estaos Xuníos volviéronse antagóniques cuando estudiantes d'Irán entraron y prindaron al personal de la embaxada d'esti país y catalogar como espíes y amestaos cola CIA pa derrocar al ayatolá como fixeron con Mossadegh en 1953.[5] Asina, tres la Revolución Iranina, el gobiernu estauxunidense dexó un Golpe d'Estáu n'Iraq, estableciéndose la dictadura de Sadam Husein pa faer contrapesu al réxime d'Irán. El 23 de setiembre de 1980 españó la guerra ente Irán ya Iraq, dempués de qu'esti últimu país denunciara'l tratáu fronterizu de 1975; remataría en 1988.
Actualidá
Tres la muerte de Khomeini en 1989 foi asocedíu por Alí Jamenei como xefe d'estáu, quedando la xefatura del gobiernu abierta a unes eleiciones cada cuatro años nes que s'asistió a un bracéu ente un sector reformista lideráu por Muhammad Jatami y otru sector conservador.
Entráu'l sieglu XXI, Estaos Xuníos actuó contra los dos países que flanquean xeográficamente a Irán: Afganistán al Este ya Iraq al Oeste. En 2001, tres los atentaos del 11-S, Irán collaboró con EE.XX. na guerra d'Afganistán.[6] Nel so discursu del Estáu de la Unión de 29 de xineru de 2002, el presidente de los Estaos Xuníos George W. Bush incluyó a Irán nel llamáu exa del mal, al entender que'l so réxime "anda enérxicamente tres estes armes [referir a les de destrucción masiva] y esporta terror, ente que unos pocos que nun fueron escoyíos reprimen el deséu de llibertá del pueblu iranín". Ye por ello que se ponen internacionalmente torgues al programa nuclear iranín, desenvueltu en contra de los encamientos del Organismu Internacional d'Enerxía Atómica.
Documentales sobre la historia d'Irán
- 2008 - Irán, una nación estremada (Jean-Michel Vecchiet - Iran, the hundred-year war), Arte France y Artline Films para Canal Historia. Historia de los últimos cien años d'Irán, dende'l descubrimientu de les reserves de petroleu hasta la crisis nuclear.
Ver tamién
Notes
- ↑ Tappeh ye'l nome en persa de tell, que significa "llomba" o "montículo", que ye una clase de xacimientu arqueolóxicu en forma d'un montículo de tierra que ye la resultancia de l'acumuladura y subsiguiente erosión de material depositáu a lo llargo de sieglos de ocuación humana. Tapín ye la pallabra equivalente turca, anque tamién s'usa höyük como en Çatalhöyük.
- ↑ CNN Transcripts, "U.S. Comes Clean About The Coup In Iran", 19 Apr 2000
- ↑ The Iranian Revolution
- ↑ Enciclopaedia Britannica
- ↑ PBS, American Experience, Jimmy Carter, "444 Days: America Reacts"
- ↑ Irán ayudó a EEXX a lluchar contra Al Qaeda tres el 11-S
- ↑ Quiciabes nun terminó en 1722 sinón en 1736.
Bibliografía
- History of Civilizations of Central Asia (I). Editors: A. H. Dani, V. M. Mason. Unesco Publishing, 1992. Pp. 29-126. ISBN 92-3-102719-0
- Irán per dientro. La otra hestoria. Alfred G. Kavanagh. Olañeta/Indica Books, 2010. 805 pp. Ver dientro-la-otra-historia.html reseña
- Abrahamian, Ervand (2008). A History of Modern Iran. Cambridge University Press. ISBN 0-521-82139-8.
- Cambridge University Press (1968-1991). Cambridge History of Iran. (8 vols.). Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-45148-5.
- Daniel, Elton L. (2000): The History of Iran. Westport (Connecticut): Greenwood, 2000. ISBN 0-313-36100-2.
- Del Guidice, Marguerite (agostu de 2008): "Persia – Ancient soul of Iran". En National Geographic Magazine.
- Olmstead, Albert T. Y. (1948): The History of the Persian Empire: Achaemenid Period. Chicago: University of Chicago Press, 1948.
- Van Gorde, A. Christian. Christianity in Persia and the Status of Non-Muslims in Iran (Lexington Books; 2010) 329 pages. Traces the role of Persians in Persia and later Iran since ancient times, with additional discussion of other non-Muslim groups.
- Benjamin Walker: Persian Pageant: A Cultural History of Iran. Calcuta: Arya Press, 1950.
- Nasr, Hossein (1972): Sufi Essays. Nueva York: SUNY Press. ISBN 978-0-87395-389-4.
Enllaces esternos
Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Historia d'Irán.- Persian History Historia de Persia *[http://www.ancientopedia.com/Persia/
Persia at the Ancient History Encyclopedia] with timeline, articles, illustrations, and book references
- Iran an article by Encyclopædia Iranica
- Iran an article by Encyclopædia Britannica online by Janet Afary
- Ancient Iran an article by Encyclopædia Britannica online by Adrian David Hugh Bivar and Mark J. Dresden
- Iran History
- Iran chamber
- A reference about Iran A Persian reference about history, culture and nature on Iran by each city and province.
- WWW-VL History Index: Iran
- History of Persia
- History of Zoroastrianism
| Control d'autoridaes |
|
|---|
Datos: Q28926- Multimedia: History of Iran