Saltar al conteníu

Sonora

Coordenaes: 29°50′N 110°57′W / 29.83°N 110.95°O / 29.83; -110.95
De Wikipedia
Sonora
Alministración
PaísBandera de Méxicu Méxicu
ISO 3166-2 MX-SON
Tipu d'entidá estáu de Méxicu
Capital Hermosillo
Gobernador de Sonora (es) Traducir Claudia Pavlovich
Nome oficial Sonora (es)
Nome llocal Sonora (es)
Xeografía
Coordenaes 29°50′N 110°57′W / 29.83°N 110.95°O / 29.83; -110.95
Superficie 179503 km²
Llenda con Chihuahua, Arizona, Nuevu Méxicu y Baxa California
Altitú media 592 m
Demografía
Población 2 850 330 hab. (2015)
Densidá 15,88 hab/km²
Más información
Estaya horaria UTC−07:00
Fundación 1831
sonora.gob.mx
Cambiar los datos en Wikidata

Sonora ( escuchar) ye unu de los trenta y un estaos que, xunto cola Ciudá de Méxicu, formen los Estaos Xuníos Mexicanos. La so capital y ciudá más poblada ye Hermosillo. Ta allugáu na rexón noroeste del país, llindando al norte con Estaos Xuníos, al este con Chihuahua, al sur con Sinaloa y al oeste col mar de Cortés o golfu de California (océanu Pacíficu). Con 179 503 km² ye'l segundu estáu más estensu —por detrás de Chihuahua— y con 14,83 hab/km², el quintu menos densamente pobláu, por detrás de Campeche, Chihuahua, Durango y Baxa California Sur, el menos densamente pobláu. Foi fundáu'l 10 de xineru de 1824.

El territoriu ta conformáu por cuatro provincies fisiográficas: la Sierra Madre Occidental, les Sierres y Valles Paralelos nel centru, l'ermu y la mariña del golfu de California. Ta compuestu principalmente por desiertos semiáridos y praderíes, onde solo nes elevaciones más altes preséntase abonda agua pa sostener otros tipos de vexetación.

Ye llar d'ocho pueblos indíxenes, ente ellos los mayo, los yaquis y los seris. Foi económicamente importante pola so agricultura, la so ganadería (n'especial de res) y la so minería dende'l periodu colonial, y pola so situación como estáu fronterizu dende la Intervención d'Estaos Xuníos en Méxicu. Dempués de la venta de La Mesilla, Sonora perdió más d'un cuartu del so territoriu. Dende'l sieglu XX hasta'l presente, la industria, el turismu y los agronegocios apoderaron la economía, lo qu'atraxo migración d'otres partes de Méxicu.

Estremar en 72 conceyos. La so capital ye Hermosillo. Otres llocalidaes importantes son Ciudad Obregón, Navojoa, Caborca, Guaymas, Puerto Peñasco, Nozales, Agua Prieta, San Luis Río Colorado, Nacozari de García y Cananea.

Xeografía

[editar | editar la fonte]
Vista dende l'espaciu del golfu de California na que s'aprecia la totalidá del estáu de Sonora.

L'estáu de Sonora cuenta con una superficie territorial, forma parte de los Estaos Xuníos Mexicanos, atópase allugáu na so rexón noroeste y ocupa el segundu llugar n'estensión d'ente toles entidaes federatives de la República mexicana, con una porción de 9.2% del total de la superficie.

La so situación xeográfica, asitiar ente los 32°29' y los 26°14' de latitud Norte y ente los 108°26' y los 105°02' de longitud Oeste del meridianu de Greenwich. Llenda al norte colos Estaos Xuníos d'América, al sur col estáu de Sinaloa, al este con Chihuahua y al oeste col golfu de California y la Baxa California. El so fisiografía ta constituyida na so mayoría por llanures y sierres.

Rexones naturales

[editar | editar la fonte]
Cuetu del Tetakawi en San Carlos, Nuevu Guaymas.

La mariña col golfu de California formar pola separación de la península de Baxa California ente diez y doce millones d'años tras. El golfu de California, en sí, formar ente 5.5 y 6 millones d'años tras. L'estáu tien 816 quilómetros de mariña, toes nel golfu, son agües relativamente pocu fondes y tranquiles. Hai sableres na mayor parte de la mariña, dalgunes de sable finu y blanca.

La rexón del ermu ta principalmente compuesta de matorral, sacante la zona d'Altar onde ye arenosu. Constitúi'l desiertu más ricu y variáu en vida y comunidaes bióticas de toa América. La zona del Gran desiertu d'Altar ermu d'Altar alluga'l campu volcánico El Pinacate.

Les sierres y valles paralelos del centru del estáu tienen ente 50 y 120 quilómetros d'anchor, espardíos ente la Sierra Madre y el golfu de California. Los patrones climáticos traen mugor y nubes escontra al este dende l'océanu Pacíficu, lo que forma ríos y regueros que crucien l'área de los valles y balérense nel golfu. Estos ríos traxeron sedimentu de la roca volcánica dende la Sierra Madre y ésti soterró la mayoría de los montes y cuetos del centru del estáu, convirtiéndoles en planicies. Estos suelos son ricos en minerales y tienen cientos de metros en grosez en dellos llugares, lo que fai bien fértil a la rexón, solo qu'escarez d'agua.

La Sierra Madre Occidental apodera l'este del estáu, ésta cunta con temperatures menos estremes y, por cuenta de la altitú, más agua. A midida que les mases d'aire húmedo entren a la rexón dende l'océanu y lleguen a los montes, esfrécense y esto lleva a qu'haya precipitación, na so mayoría lluvia pero dacuando nieve nes rexones más altes como Yécora o Cananea. Esti procesu esanicia la mayoría del mugor del aire y llévalo a dellos ríos y regueros que se baleren nel Golfu según en mantos acuíferos soterraños nes llanures.

Valle de Sonora.

Mientres el Pliocenu, la separación de Baxa California y el desenvolvimientu del golfu de California amenorgaron de manera drástica'l mugor qu'entraba a Sonora lo que llevó a una aridez rexonal severa tantu en Sonora como en Baxa California. Esto creó comunidaes de carba xerófilo y el desenvolvimientu d'especies úniques pa esta rexón.

Noventa per cientu del estáu tien condiciones desérticas o grebes. Los otros tipos de clima tán acutaos a les árees del estáu con altitúes mayores como l'área de Yécora, los montes al norte de Cananea, y una franxa a lo llargo del sureste del estáu cola frontera con Chihuahua.

La temperatura alto permediu varia ente 12,7 ℃ en Yécora a les 23,6 ℃ nel conceyu de Navojoa. La temperatura baxo permediu varia ente 5.9 en Yécora a 15,0 ℃ nel conceyu de Hermosillo. Pel hibiernu lleguen mases d'aire frío del norte al estáu, esto puede producir temperatures congelantes y vientos fuertes pela nueche nos llugares más elevaos, pero la temperatura puede volver ser hasta mientres el día. Casi nunca asoceden temperatures congelantes nes tierres baxes. En febreru de 2011, el gobiernu mexicanu rexistró una temperatura baxo histórica en Yécora de –12 ℃.

La precipitación ye por temporada y asocede casi siempres nes elevaciones más altes. Nes tierres calientes grebes o semiáridas, la evaporación supera por enforma la precipitación. La zona más greba de Méxicu, el gran desiertu d'Altar, atopar nesti estáu. L'este del estáu, apoderáu pola Sierra Madre Occidental, tien temperatures menos estremes y con relativamente más agua por cuenta de la altitú.

Flora y fauna

[editar | editar la fonte]
Atapecer sobre'l desiertu de Sonora.

L'estáu cunta con una gran variedá d'especies de flora, predominen les carbes na planicie costera, al noroeste y rexón central. Hai selves na parte sureste del estáu, siguíes pola carba subtropical; los pacionales allugar al norte y nes llendes con Chihuahua alcuéntrense los montes templaos.

Nes rexones seques atópense una gran gama de plantes xerófilas, como los sahuaros, y árboles como'l mezquite, el palu blancu, el palu fierro, el palu verde y el torote, yá que tienen sistemes d'adaptación como crecer a la vera de regatos y nes faldes de los cuetos, nun ser bien altos pa compensar la fuercia del vientu y tener la madera bien duro y raigaños llargos qu'enfusen na tierra hasta atopar un depósitu d'agua.

La mayoría de los montes alcontrar nel nordeste del estáu y cubren cerca de 6.4% del estáu Esta área ye la que tien la temperatura más frío. La deforestación ye un problema significativu, cuantimás dempués de 1980, debíu a la medría na tasa de corte d'árboles. Munchos árboles de mezquite tamién sumieron pola demanda de combustibles locales y el mercáu del carbón de mezquite en Méxicu y los EUA.

La mayor parte del norte de Méxicu sufre d'una de les tases de desertificación más altes del mundu por cuenta de la degradación de la tierra nes árees grebes y semiáridas, lo que trai la perda de la productividá biolóxico y económico, pero'l procesu ye más grave en Sonora qu'en Sinaloa, por casu. La degradación de la tierra asocede pola llimpieza de tierra pa l'agricultura, el plantíu de campera non nativa de la rexón pa pastiar, baltar de montes, el sobre-peracabo de vexetación natural y la salinización de suelu pola regación.

La fauna de Sonora ye rica y variada, pudiéndose cuntar como animales principales los siguientes, arrexuntaos por especies:

  • mamíferos: esguil, borregu cimarrón, borregu selvaxe, cabra montesa, cacomixtle, falpayar, coneyu, coyote, que'l so, gatu montés, xabalín, xaguar, llebre, llobu, musaraña (Soriciade), ocelote, toma, osu negru, pecarí de collar (Tayassuidae), puma, rata canguro, melandru, tigrillo, venado de cola blanca, venado bura, foina y zorrillo;
  • aves: agachona, aguilucho, calandria, alcatraz, uxu, chachalaca, correcaminos, gallardeto, pita d'agua, ganga, garzo, gavilán, gavilueta, ferre, huilota, huitlacoche, páxaru mosca, quelele, saltapared, tecolote, tórtolo;
  • peces: carpa, pexe doráu, pez vela, tilapia.
  • reptiles: boa, camaleón, coralillo, iguana, llagartu, sapu, culiebra de cascabel, culiebra real, tortúa.

Hidroloxía

[editar | editar la fonte]
Delta del ríu Colorado.

Cola esceición del ríu Colorado, los sistemes de ríos y acuíferos en Sonora son la resultancia de l'agua proveniente de les nubes sobre la Sierra Madre Occidental. Esta agua cuerre ríu abajo escontra l'oeste de los montes a lo llargo de los cañones y valles hasta les praderíes y la mariña del Golfu de California. Sonora tien siete ríos principales, el Colorado, el Concepción, el San Ignacio, el Sonora, el Mátape, el Yaqui y el Mayu. Preses, como la Álvaro Obregón (Oviáchic), l'Adolfo Ruíz Cortines (Mocúzari), la Plutarco Elías Calles (Novillo), l'Abelardo L. Rodríguez y la Lázaro Cárdenas (La Angostura) fueron construyíes a lo llargo de dalgunos d'estos ríos, en siquier dos d'ellos onde yá esistíen llagos naturales. Dalgunes de les preses formaron grandes deltes, como la del Río Mayu. Los acuíferos más grandes atópense principalmente ente Hermosillo y la mariña, el valle de Guaymas y l'área alredor de Caborca. Munchos d'estos tuvieron problemes por cuenta de sobrar esplotación pal riego na agricultura.

Árees protexíes

[editar | editar la fonte]
Vista de la Isla del Tiburón dende la canal del Infiernillo.

Sonora tien 18 462 km² d'árees de vida selvaxe protexíes. Les árees naturales protexíes nel estáu de tipu federal son siete, de tres tipos: reserves de la biosfera (3), árees pa la proteición de flora y fauna (2) y árees pa la proteición de los recursos naturales (2). De forma resumida son:

  • reserva de la biosfera Altu golfu de California y delta del ríu Colorado (SINAP 4), qu'ocupa la parte noroeste de Sonora y partir nordeste de Baxa California, na parte más nortiza del golfu de California y del delta del ríu Colorado. L'área ye llar d'una gran variedá d'especies marines. Tamién hai sableres predreses a lo llargo d'ésta con sable finu. Dalgunes d'estes son llar de grupos de foques y lleones marinos. La reserva foi creada en 1993 y toma una área de 934 756 hai. En tierra, hai vexetación de tierra greba, dunes costeres y un estuariu.
  • Isla San Pedro Mártir (SINAP 43), establecida'l 13 de xunu de 2002, que protexe 30 165 hai d'árees marines y de carba.
  • Área de proteición de flora y fauna Islles del Golfu de California, compartíu colos estaos de Baxa California, Baxa California Sur y Sinaloa. Foi establecida n'agostu de 1978 y recategorizada el 7 de xunu de 2000. Correspuenden a Sonora:
  • La Badea y islles de San Jorge, cubren una área de 130 km² y alcuéntrense na mariña norte de Sonora, ente Caborca y Puerto Peñasco. Les islles fueron feches reserva federal per primer vegada en 1978 por cuenta de les sos importantes aves migratories. Hai un númberu especialmente importante d'especies tales como Sterna antillarum, colonies de Sula leucogaster, Myotis vivesi y Zalophus californianus. Les islles son grandes roques y son de color blancu pol guanu. Les sableres estienden unos 10 km y terminen na badea de San Jorge na parte sur. L'área ye llar de lleones marinos y un tipu d'esperteyu de pesca. Hai dunes de sable y vexetación de zona greba según un pequeñu estuariu. El clima ye bien grebu y semi-caliente con una temperatura permediu d'ente 18 y 22 graos centígrados.
  • La isla Tiburón ye una reserva ecolóxica con cerca de 300 especies de plantes con vida selvaxe del desiertu y marina. La islla dalguna vegada foi habitada polos Seris, ya inda la consideren el so territoriu.
  • reserva forestal nacional y abellugu de vida montesa Sierra Los Ayos-Bavispe;
  • reserva de caza nacional Caxón del Diañu.

Amás, hai tres árees protexíes de nivel estatal:

  • Sistema de Presa Abelardo L. Rodríguez-El Molinito, so la categoría de zona proteutora forestal de la ciudá de Hermosillo;
  • reserva ecolóxica protexida Arivechi -Cuetu Les Conches;
  • reserva ecolóxica protexida Esteru del Soldáu;

Otres árees son el Cañón Les Barajitas ye una área natural protexida municipal establecida en 1993 que consiste de tres ecosistemes distintes, alcontráu a 31 km al norte de San Carlos. Tien un quilómetru de sableres y un cañón que tien dos microclimes distintos, unu grebu y paecencia al desiertu, y otru subtropical. L'área tien una amplia variedá de fauna incluyíes ballenes, delfines y cobertores raya que pueden trate dende la mariña dependiendo de la temporada. Delles actividaes pa los visitantes son l'usu del kayak, bucéu y pesca. Tamién hai cueves según un observatoriu solar.

La unidá de caltenimientu del área Mesa'l Campaneru-Regueru El Reparu {{unidá|43000|hai ye una zona suxeta a caltenimientu ecolóxicu, que forma parte del corredor bioxeográficu de la Sierra Madre Occidental y de la Cuenca del Ríu Yaqui y Mayu y atópase nel conceyu de Yécora. Ye un pandu con montes que cubren 430 km², contién pinos y montes tropicales, ríos, regueros, formaciones de roca y caminos de tierra. Por cuenta de la so altitú ente 700 y 2100 msnm, la so temperatura ye baxa con al respeutive de la del estáu. Ye parte de la bio-rexón de la Sierra Madre Occidental y de la nacencia de los ríos Yaqui y Mayu.

Etimoloxía

[editar | editar la fonte]

Esisten delles conxetures sobre l'orixe del nome Sonora. Una ye que provién de la pallabra Señora, que foi'l primer nome dau a la rexón polos esploradores españoles, encabezaos por Diego de Guzmán, por cuenta de qu'aportaron al ríu Yaqui el 7 d'ochobre de 1533, día de La nuesa Señora del Rosario. Como los nativos nun podíen pronunciar la lletra 'ñ', Señora derivó en Sonora. Una segunda conxetura diz que los indíxenes vivíen en cabanos de cañes llamaes na so llingua sonot. Los españoles camudaron esa pallabra a sonora y depués estendieron el nome a tola provincia.[1]

Periodu prehispánicu

[editar | editar la fonte]

Dalgunos de los más antiguos sitios arqueolóxicos atopaos en Sonora tán rellacionaos cola cultura cochise, que se desenvolvió nel periodu Paleoamericanu. Nel noroeste del estáu, dellos sitios nes cuenques de los ríos Altar, Madalena y Concepción amuesen una evolución de la cultura Cochise a la cultura de Trincheres, carauterizada por ciertos tipos de cerámiques y pola construcción de terraces y murios nes fasteres de los cuetos. Ente los sitios más carauterísticos d'esa cultura atópase Cuetu de Trincheres.[2]

Periodu colonial

[editar | editar la fonte]
La tribu Yaqui, ye conocida pola so resistencia constante a los estranxeros, incluyíos los europeos.

Anque hai poca información sobre lo que pasó nel territoriu dempués de la llegada de los españoles a Méxicu nel Sieglu XVI, sábese qu'hubo esploraciones españoles pero non asentamientos, en gran parte pola resistencia de los pueblos orixinarios, del pueblu yaqui principalmente. Los primeros asentamientos fueron fundaos polos xesuites y el so sistema de misiones na Nueva España.

El misioneru más famosu de Sonora, según en gran parte de lo que güei ye'l suroeste de los Estaos Xuníos, ye'l xesuita italianu, Eusebio Francisco Kino, meyor conocíu como El Padre Kino. Llegó a Sonora en 1687 y empezó el so trabayu nel área de la Pimería Alta de Sonora y Arizona. Fundó la so primer misión en Cucurpe, dempués estableció ilesies y misiones n'otres villes tales como Los Remedios, Ímuris, Madalena, Cocóspera, San Ignacio, Tubutama, Caborca y otres. Amás enseñó téuniques europees pa l'agricultura a los indíxenes que predicaba, pa dexar el desenvolvimientu d'una economía pal beneficiu de los nativos.

Sicasí, mientres el Sieglu XVIII el sistema español y les misiones xeneraron descontentu ente la población indíxena por cuenta de la espulsión de munchos d'ellos de les sos tierres, cuantimás les cercanes a les mines que yeren de principal interés pa la corona española; esto xeneró ataques esporádicos nel so contra y a pesar de que los españoles habíen construyíu presidio p'abellugase, los asentamientos españoles tuvieron en desigua. En 1767, el rei d'España, Carlos III, espulsó a los xesuites de los territorios controlaos polos españoles, terminando asina'l sistema de misiones. A finales del Sieglu XVIII, Sonora xunto con Sinaloa formaron parte de la Intendencia de Arizpe na Nueva España, que foi la división territorial qu'antecedió al Estáu d'Occidente.

Nel Méxicu independiente

[editar | editar la fonte]

El periodu colonial terminó en Sonora cola Guerra d'Independencia mexicana de 1810 a 1821; sicasí, Sonora nun tuvo direutamente arreyada na guerra. La independencia llegó en forma de decretu. Una resultancia positiva de la independencia foi que dexó'l desenvolvimientu económicu. L'antigua provincia de Sonora y Sinaloa foi estremada en 1823 pa formar los estaos de Sonora y Sinaloa, estableciéndose la capital sonorense en Ures. Sicasí, se reunificarían otra vegada en 1824 y permaneceríen asina hasta 1830, a pesar del fechu de que Sonora foi declaráu como estáu na constitución mexicana de 1824. Sonora dixebróse nuevamente en 1831, cuando escribió la so primer constitución estatal, que punxo la capital n'Hermosillo. Darréu siguió un periodu d'inestabilidá política causáu pola disputa ente lliberales y conservadores pol tipu de gobiernu que tenía de tener el nuevu país.

La guerra d'Estaos Xuníos-Méxicu traxo solo una confrontación militar importante ente les fuercies mexicanes y d'Estaos Xuníos, pero les consecuencies seríen graves pal estáu. N'ochobre de 1847, el buque de guerra Cyane asedió la badea de Guaymas, lo que resultó nel control d'Estaos Xuníos d'esta parte de la mariña dese entós y hasta 1848. Cuando terminó la guerra, Sonora perdió 339,370 hectárees del so territoriu a los Estaos Xuníos al traviés del tratáu de Guadalupe Hidalgo. Amás d'eso, la guerra arruinó la economía estatal. Sonora perdería más territoriu en los 1850, al traviés del Tratáu de La Mesilla. Antes de la guerra, Sonora yera la entidá más grande de Méxicu. La debilidá del área na etapa posterior a la guerra facer susceptible a bucaneros tales como William Walker, Gaston de Raousset-Boulbon y Henry Alexander Crabb qu'atacaron los puertos sonorenses tales como Guaymas y Caborca. Sicasí, la mayoría de los ataques fueron repelidos. La economía nun se volvería recuperar de la guerra hasta finales de 1850, cuando Ignacio Pesqueira convertir en gobernador y atraxo la inversión estranxera al estáu, cuantimás nel sector mineru, según trabayó pa crear un mercáu esterior pa los productos agrícoles de Sonora.

Mientres la intervención francesa en Méxicu, Sonora foi invadíu por tropes franceses como parte del so esfuerciu pa instalar una monarquía en Méxicu baxu Maximiliano I. El puertu de Guaymas foi atacáu por fuercies baxu Armando Castagny, lo que forzó a les fuercies mexicanes al mandu de Pesqueira y el Xeneral Patoni a retirase al norte de la ciudá. Les tropes franceses atacaron a los mexicanos de nuevu nun llugar llamáu La Pasión, resultando nuevamente na derrota de la resistencia mexicana. Los franceses nun fueron ganaos nel estáu hasta la Batalla de Guadalupe de Ures en 1866 por Pesqueira, Jesús García Morales y Ángel Martínez.[3] Poco dempués d'esto, escribióse la constitución actual del estáu en 1873, y la so capital sería movida permanentemente a Hermosillo.

Cajeme, líder de la resistencia yaqui.

Mientres el réxime de Porfirio Díaz a finales del sieglu XIX y a principios del XX, promoviéronse cambeos económicos significativos. Estos cambeos xeneraron una rápida crecedera económica, que tuvo fondes consecuencies polítiques y sociales. Sonora, xunto col restu de los estaos fronterizos del norte amontaron rápido n'importancia. El desenvolvimientu del sistema de ferrocarril integró la economía estatal cola nacional, y tamién tuvo un efeutu de mayor control federal en tol territoriu de Méxicu. Dempués de 1880, el sistema de rieles travesó'l norte escontra los Estaos Xuníos, que sigue siendo una parte importante de les rellaciones económiques ente dambos países. A pesar d'eso, los cambeos tamién dexaron a estranxeros y a ciertos mexicanos apoderase de grandes zones de terrenes en Méxicu. En Sonora, Guillermo Andrade controlaba 1,570,000 hectárees, Manuel Peniche y el norteamericanu William Cornell Greene teníen cerca de 500,000. Los dueños estranxeros de la industria tamién tendíen a traer a trabayadores estranxeros, inclusive d'Asia. La inmigración china a Sonora empezó nesti periodu, y los chinos llueu se convirtieron nuna fuercia económico a midida que construyeron pequeños negocios que s'esparderíen onde sía qu'hubiera desenvolvimientu económicu nel estáu.

L'apropiación de la tierra tantu pa l'agricultura como la minería, punxo nueva presión sobre los Yaquis y otros pueblos nativos de Sonora. La resistencia yaqui hasta esti puntu diéra-yos un control bastante autónomu d'una porción del estáu, y calteníen el so sistema d'agricultura lo llargo del Ríu Yaqui.

La invasión d'esta tierra llevó a llevantamientos y a una guerra de guerrilles per parte de los yaquis dempués de 1887. En 1895, los gobiernos federal y estatal empezaron a reprimir violentamente a los yaquis y empezaron a espulsar a los yaquis prindaos a plantíos nel sureste de Méxicu, especialmente los plantíos d'henequén na península de Yucatán. La resistencia yaqui siguió bien entráu'l sieglu XX, y les espulsiones algamaron un picu ente 1904 y 1908, en que'l so puntu, cerca d'un cuartu d'esta población fuera mandada fora del estáu. Dalgunos más fueron forzaos a escapar a Arizona.

Sieglu XX

[editar | editar la fonte]
Imaxe de la fuelga de mineros de Cananea de 1906.

Les polítiques del gobiernu de Porfirio Díaz non solo causaron rensía ente los yaquis, sinón tamién nel restu de Sonora y el país. Unu de los antecedentes de la Revolución mexicana foi la fuelga de Cananea de 1906, que buscaba negociaciones col dueñu mineru norteamericanu William Greene, pero ésti negóse a axuntase colos cerca de 2,000 güelguistes. La fuelga volvióse esforcia rápido cuando los mineros trataron de tomar control de la mina ya intercambiaron disparos. Cuando les tropes federales mexicanes llegaron dos díes depués, punxeron un fin brutal a tou, cola execución de los sospechosos de liderar la fuelga. De tal suerte que la fuelga fixo crecer la rensía escontra Díaz, nun menguar les fuelgues n'otres zones del país.

A finales de 1910, españó la Revolución mexicana y Díaz foi rápido removíu del cargu, el restu de la guerra determinaría quién se quedaría nel poder dempués d'esto. L'entós gobernador de Coahuila, Venustiano Carranza, buscó abellugu en Sonora, y convirtióse n'unu de los principales protagonistes mientres el restu de la guerra, cola so base d'operaciones principal en Hermosillo. Dempués de que Díaz foi removíu del cargu, Carranza taba en disputa pol poder en contra d'Álvaro Obregón y otros.

Álvaro Obregón, importante parte de la Revolución mexicana orixinariu de Sonora.

A pesar de que Carranza llogró la presidencia en 1920, el conflictu con Obregón y la so resistencia nun cesó, polo que Carranza intentó suprimir la oposición política en Sonora. Esto causó qu'Álvaro Obregón y los sos aliaos (principalmente Abelardo L. Rodríguez, Benjamín Hill y Plutarco Elías Calles) roblaren el Plan d'Agua Prieta pol cual desconocíen al gobiernu carrancista, esti movimientu puestu vinu a apoderar la situación política mexicana, pero causó inestabilidá política xeneralizada. Obregón trunfó en quitar a Carranza del cargu y convertise el siguiente presidente de Méxicu. Pa les eleiciones presidenciales de 1924, Obregón escoyó a Plutarco Elías Calles como socesor, que tamién yera un líder revolucionariu de Sonora. Esto terminó de manera efectiva la guerra, pero les hostilidaes destruyeren nuevamente la economía sonorense. De 1920 a principiu de los 1930, cuatro sonorenses ocuparíen la presidencia de la república, Adolfo de la Huerta, Álvaro Obregón, Plutarco Elías Calles y Abelardo L. Rodríguez.

Los esfuercios de modernización y desenvolvimientu económicu empecipiaos nel Porfiriato siguiríen a lo llargo de la Revolución y pol restu del Sieglu XX. A finales del sieglu XIX y a principios del XX, el procesu de llevar eletricidá amontó llargamente la demanda de cobre, lo que traxo consigo una gran medría na minería de Sonora. Cananea creció bien rápido d'una villa de 900 a una ciudá de 20,000 habitantes. Tamién causó una rede de caminos, víes de tren y otres conexones a lo llargo de la frontera.[4] Sicasí, el desenvolvimientu entamáu de l'agricultura estatal detener pola Revolución, la Gran depresión y otros problemes políticos.

Nos 1930, Sonora beneficiar de delles polítiques nacionales enfocaes al desenvolvimientu de ciudaes na frontera colos Estaos Xuníos y pola construcción de delles preses p'ayudar al desenvolvimientu de l'agricultura y la demanda d'agua xeneral. Nos 1940 empezaron reformes agrícoles importantes nel área del Río Mayu, cuando se llimpió'l delta de vexetación natural y convirtióse en tierres de cultivu. Aseguróse l'agua pa estes granxes cola construcción de la Presa Mocúzari a cerca de 24 quilómetros de Navojoa. Cuando se terminó en 1951, había un sistema de canales, pozos y carreteres pa sofitar l'agricultura a gran escala pa la so esportación.

Na última metá del sieglu XX, la población del estáu creció y amontóse la inversión estranxera por cuenta de la so llocalización estratéxica cerca de la frontera y el so puertu de Guaymas. Esto dexó'l desenvolvimientu d'infraestructura moderna como carreteres, puertos y aeropuertos, lo que fai del estáu unu de los meyores coneutaos del país. En 1964 construyóse una ponte sobre'l ríu Colorado pa enllazar a Sonora cola vecina Baxa California. Un sector importante de la economía foi la industria, que traxo consigo la planta Ford en Hermosillo y delles plantes d'ensamble llamaes maquiladoras na frontera colos Estaos Xuníos. Unu de los sectores de la economía con mayor crecedera foi'l turismu, cuantimás na mariña, esto llevó al surdimientu d'infraestructura hotelera, cuantimás en Puerto Peñasco.

Demografía

[editar | editar la fonte]
Relixones más frecuentes (en 2010)
Relixón Porcentaxe
Católicos
  
82.3%
Pentecostales, evanxélicos, otros cristianos
  
7.3%
Otros
  
10.4%

Acordies colos resultaos del Censu de Población y Vivienda 2010 del Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía (INEGI), l'estáu de Sonora cuntaba con 2,882,628 habitantes, que representó'l 2.4% de la población de Méxicu. Del total, 50.3% yeren homes y 49.7% yeren muyeres. La tasa de crecedera poblacional añal pa la entidá mientres el periodu 2005-2010 foi del 2.1%.[5] La crecedera de la población foi constante en dende 1940. El censu tamién indicó que la metá de la población tien 26 años o menos.

La densidá de población en Sonora ye de 14.8 habitantes per quilómetru cuadráu, lo que convierte a Sonora una de les entidaes menos densamente poblaes de Méxicu, nel llugar 29 de 32; resaltando que l'estáu ye'l segundu más grande del país, dempués de Chihuahua.

Na entidá 60,310 persones falen una llingua indíxena, lo que representa un 3% de la población. Esta población alcuéntrase principalmente nel sur del Estáu. Les llingües indíxenes más frecuentes son el mayu (46.4%) y el yaqui (26.6%).[6]

Ciudaes más poblaes

[editar | editar la fonte]

De siguío preséntase una llista de les ciudaes más poblaes de Sonora acordies con l'últimu censu de población (2010), nun confundise colos Conceyos más poblaos.

Hermosillo
Hermosillo
Ciudad Obregón
Ciudad Obregón
Nozales
Heroica Nozales
San Luis Río Colorado
San Luis Río Colorado
Navojoa
Navojoa

Num. Ciudá Pob. Num. Ciudá Pob.

Guaymas
Heroica Guaymas


Agua Prieta

Caborca
Heroica Caborca
Puerto Peñasco
Puerto Peñasco
Empalme
Empalme

1 Hermosillo 715,061 6 Guaymas 113,082
2 Ciudad Obregón 298,625 7 Agua Prieta 77,254
3 Nozales 212,533 8 Caborca 59,922
4 San Luis Río Colorado 158,089 9 Puerto Peñasco 56,756
5 Navojoa 113,836 10 Empalme 42,516
Fonte:[7]
Población histórica de Sonora
Añu 1895 1900 1910 1921 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 1995 2000 2005 2010 2015
Población 192,721 221,682 265,383 275,127 316,271 364,176 510,607 783,378 1,098,720 1,513,731 1,823,606 2,085,536 2,216,969 2,395,900 2,662,480 2,850,330
Fonte: INEGI[8]
Gráfica d'evolución demográfica de Sonora ente 1895 y 2015
Información estrayida del Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía (INEGI).

Dalgunos de los festivales culturales más importantes del estáu son el Festival del Pitic en Hermosillo, el Festival Alfonso Ortiz Tirado n'Álamos, les Fiestes de San Francisco en Madalena de Kino y l'Antroxu de Guaymas. Sonora cuenta amás con dos pueblos máxicos, los enantes mentaos Álamos y Madalena de Kino.

Los museos más importantes de Sonora son el Muséu Costumista de Sonora n'Álamos, el Muséu Casa del Xeneral Álvaro Obregón en Huatabampo, el Muséu Étnicu de los Yaquis en Cócorit, Cajeme; el Muséu Comca'ac (de los seris) en Badea de Kino, Hermosillo; el Muséu Rexonal d'Historia Ures en Ures, el Muséu Montés Rodríguez en Nacozari de García y el Muséu de la Llucha Obrera en Cananea.

Les dances indíxenes más importantes son la danza del venado, la de la páscola y la de los matachinos, que se presenta principalmente en Huatabampo. Inda se practica la medicina con plantes melecinales n'especial nes zones rurales.

Dende la dómina colonial, gran parte de la economía estatal tuvo rellacionáu cola ganadería, siendo los vaqueros una parte importante de la identidá estatal. Anguaño, la mayoría d'ellos trabayen na industria y el turismu, pero la indumentaria y el folclor del vaqueru sigue siendo importante. Los pantalones de mezclilla y los sombreros de vaqueru siguen siendo bien populares, cuantimás ente los homes. L'estilu de vida vaqueru ta acomuñáu coles carrocetes Pickup. Esta influencia estender a la música popular.

L'estilu musical más popular del área ye la nortiza, qu'inclúi la Banda. La música nortiza desenvolver dende finales del sieglu XIX hasta l'empiezu del sieglu XX en tola rexón fronteriza del norte de Méxicu y el suroeste de los Estaos Xuníos, cola influencia de los vals, polkas, les rancheres, mazurcas y los corríos. Un preséu importante del xéneru ye l'acordión, traíu per primer vegada a la rexón por inmigrantes alemanes. Les versiones sonorenses d'esti tipu de música desenvolver de los 1920s a los 1960s. Munches de les primeres composiciones esitoses son de compositores anónimos. Nos 1950s, cola espansión de la radio, la popularidá del xéneru amontóse pos s'empezó a escuchar música nortiza de Nuevo León, Durango y otros estaos. Estes versiones regularmente incluyíen cantares escritos por compositores sonorenses tales como Amor de Madre de Jesús "El Chito" Peralta, Cuatro Milpas, Mundu Engañosu, El Venadito, La Higuerita y El Tarachi de Aristeo Silves Antúnez y La Barca de Guaymas de José López Portillo. La mocedá que trabayaba nos campos y ranchos identificar de manera particular con esta música.

El primer grupu nortizu formal foi Los Cuartetos de Sonora, formáu polos hermanos Carvajal. En contraste con bandes d'otros estaos, que yeren duetos, les bandes sonorenses yeren tríos antes de volvese cuartetos y quintetos cola adición de más preseos musicales. La lletra casi siempres fala de momentos importantes del día ente día que se celebren y enguapecen. Solo de manera recién la música nortiza foi aceptada por otres clases sociales fora d'aquelles nes que se desenvolvió. Los grupos nortizos de Sonora, dacuando llamaos taca-tacas, pueden ser escuchaos n'eventos sociales de toos nivelar sociu-económicos.

Arqueoloxía

[editar | editar la fonte]

La rexón foi una área d'estudiu pa los arqueólogos, antropólogos ya historiadores; quien trabayaron coles ruines prehispániques y los güesos fosilizaos. Sicasí, gran parte de la investigación nesta zona sigue na so etapa descriptiva inicial y hai munches entrugues básiques entá ensin responder. Sonora ye considerada una zona cultural dixebrada de Mesoamérica, anque hai daqué d'influencia mesoamericana. Les principales diferencies ente les cultures sonorenses y les de Mesoamérica son el cultivu en climes secos, anque se produz d'igual manera'l maíz, la calabaza y los frijoles. Tamién hai mayor dependencia de los recursos ensin cultivar pol home. Anque val la pena resaltar que lo más importante ye la falta de ciudaes como tales na historia prehispánica d'esta rexón, habiendo namái poblaciones pequeñes cerca de les fontes d'agua y un débil sistema xerárquicu. Les cultures equí tamién comparten delles carauterístiques con aquelles del suroeste de los Estaos Xuníos, pero tamién son notablemente distintes.

Cuetu de Trincheres.

El Cuetu de Trincheres ye un sitiu arqueolóxicu importante alcontráu nel conceyu homónimu, con petroglifos, places y observatorios astronómicos. Apuéstase'l propósitu exactu del área, pero sábese qu'algamó la so rellumanza ente 1300 y 1450 de nuesa yera, cuando tuvo una población de cerca de mil habitantes, que vivieron del cultivu del maíz, la calabaza, l'algodón y el agave. La so estructura más grande llámase La Cancha, que ta na base al llau norte del cuetu. Ye un patiu rectangular carauterizáu poles sos roques apiladas nes veres, que miden 51 por 13 metros. Dellos investigadores creen que yera un tipu de cancha de para'l xuegu de pelota y otros creen que yera una especie de teatru al campu. Nel cuetu mesmu hai un observatoriu, que da una vista del llugar. La mayoría de los artefautos del área de piedra y concha fueron atopaos ende. La Plaza del Cascoxu carauterizar pola so paré de piedra de metro y mediu n'espiral abierta, bien probablemente utilizada pa ceremonies.

Gastronomía

[editar | editar la fonte]

Como n'otres partes de Méxicu, la cocina sonorense ye básicamente un amiestu de les influencies indíxenes y españoles. Cuando los españoles avanzaron al norte del Valle de Méxicu, atoparon que la dieta del llugar yera más simple, colo básico de maíz, frijoles y calabaza, pero ensin la variedá extra qu'esistía nel sur. Por esta razón, esi españoles influyeron la manera na que se desenvolvió esa dieta. Traxeron a Sonora colleches europees de farina, res, productos lácteos, puercu y más, según platillos ya ingredientes del centru y sur de Méxicu, tales como tortielles, más variedaes de chiles y tamales. La cultura del vaqueru foi un aspeutu importante de la cultura de Sonora dende la dómina colonial y gran parte de la cocina ta basada no que los vaqueros comieron nos sos entamos, inclusive anque la mayoría de los sonorenses yá nun trabayen al campu. La cocina sonorense nun ta llindada a la so xeografía actual. Arizona, cuantimás nel área sur cerca de la frontera, tien una cocina que tamién ye rica en farina, quesu y res; asina foi llevada polos españoles, a lo que dalguna vegada foi parte de Sonora. Dambos estaos siguen cola tradición del vaqueru. Por cuenta de la situación de Sonora como un estáu fronterizu, la so cocina tamién recibió una influencia significativa de los EUA.

Rustiendo carne.

Dos componentes importantes de la dieta del estáu son los mariscos y el res, esta postrera xuega un papel más importante en Sonora que nel restu de Méxicu. El res de normal cocínase a la parrilla, y los sonorenses prefieren cortes robustos como pechu y falda. La machuca o carne seco inda s'esfruta, anque la refrigeración fixo sumir la necesidá d'ensugar la carne pal so caltenimientu. Sonora tamién tien la reputación de producir cortes de res finos, pero'l ganáu español más delgáu foi sustituyíu por Angus, Herefords y Holsteins. Ente los platillos que se basen en res o que la contienen inclúyense la carne deshebrada, la carne con raxes verdes, los pollinos de carne asao, la carne con chile coloráu, el chorizu de res, la carne seco, machucar, el menudu, les gordines y les albóndigues. La comida del mar o mariscos tamién ye parte importante de la cocina, cuantimás cerca de la mariña pos hai una gran variedá de pexes y amasueles nel Golfu de California. Los mariscos cocínense xeneralmente en platillos bien senciellos, tales como tacos de pexe, sopes de mariscos, arroz con camarón, o pulpu y albóndigues de camarón. Dalgunos de los pexes más consumíos son les cabrillas, el marlín y la mantarraya.

Tortiella de farina grande.

Les tortielles son parte fundamental de la dieta sonorense, pero son de farina, en cuenta de maíz. En Sonora, estes tortielles son más grandes y delgaes que les preparaes n'otres partes. Los productos lácteos son comunes nos platillos y los chiles xueguen un rol más pequeñu. Aun así, un chile nativu importante ye'l chiltepín, que la xente sigue cultivando nes zones seques del noroeste de Méxicu.

La cocina contién delles sopes y caldos, que combinen ingredientes rexonales con elementos de too Méxicu, con res, puercu y maíz. Les sopes de mariscos son populares a lo llargo de la mariña. Ente estos platillos inclúyese'l pozole de trigu, el pozole de res, el menudu con pata, la sopa de elote, el caldu de calabaces y la sopa de camarón. Los tamales facer con masa de maíz secu y con rellenos; como carne con chile, aceitunes, papes, chile coloriáu y otros ingredientes, envolubraos en fueyes de maíz seques y fechos al vapor. Los rellenos de los tamales varien nel tao pero los más populares inclúin maíz frescu y crema, tires de chile verde y quesu, res con chile coloráu y dacuando mariscos.

Les cultures varies que llegaron al estáu influyeron el desenvolvimientu de panes, postres y duces. La mayoría de los dulces facer con lleche de vaca, caña d'azucre, almendres, nueces, arroz, semilla de xirasol y piloncillo. Ente estes tán les pipitorias, el xamonucu, el cubiertu de biznaga, los cubiertos de calabaza, los cubiertos de camote, calabaza en miel, piloncillo, nieve de pitahaya, naranxes y llimones cristalizaos.

El bacanora ye un llicor rexonal con denominación d'orixe que dende va décades producir nel pueblu del mesmu nome, alcontráu nel centru del estáu. La so base ye la planta de agave (Agave vivipara) como'l mezcal y el tequila y vien en dellos estilos, incluyíu aneyu. Tien un sabor distintivo. Envalórase que mediu millón de plantes son collechaes de la naturaleza pa faer esta bébora cada añu, lo que llevó a esmoliciones sobre'l so sobre-esplotación.

Centru de Gobiernu del Estáu de Sonora, en Hermosillo.

La forma de gobiernu de Sonora ye descrita na so Constitución, que data de 1917. Acordies cola Constitución Política de los Estaos Xuníos Mexicanos, l'Estáu de Sonora adopta pal so réxime interior la forma de gobiernu republicanu, representativu, democráticu, llaicu y popular, teniendo como base de la so división territorial y organización política y alministrativa, el Conceyu Llibre, según la presente Constitución y les sos respeutives lleis. El gobiernu del Estáu estremar en tres poderes: Executivu, Llexislativu y Xudicial.[9]

El Poder Executivu depositar nuna sola persona denomada Gobernador del Estáu de Sonora, electu por votu direutu cada seis años ensin posibilidá de reeleición. Toma posesión el día 13 de setiembre del añu de la so eleición. L'actual Gobernadora pol periodu 2015-2021 ye Claudia Pavlovich del Partíu Revolucionariu Institucional (PRI).

El Poder Llexislativu ye unicameral y deposítase en 21 diputaos electos de manera direuta y 12 diputaos electos por representación proporcional pa un periodu de trés años ensin posibilidá de reeleición; estos conformen el Congresu del Estáu de Sonora. L'actual Llexislatura (2015-2018) ye la LXI. El Congresu del Estáu instálase'l día 16 de setiembre del añu de la so eleición.

Poder Xudicial del Estáu de Sonora, en Hermosillo.

El Poder Xudicial depositar nel Supremu Tribunal de Xusticia, en Tribunales Rexonales de Circuitu, en Xulgaos de primera Instancia y en Xulgaos Locales. Esiste, amás, el Conseyu del Poder Xudicial del Estáu de Sonora, como un órganu permanente de l'alministración de la xusticia. El Supremu Tribunal de Xusticia ta compuestu por siete Maxistraos Propietarios y siete Suplentes y va funcionar en Plenu, en Salas o en Comisiones. Dende ochobre de 2015 el Llicenciáu Francisco Gutiérrez Rodríguez ye'l presidente del Supremu Tribunal de Xusticia del Estáu.[10][11]

A nivel federal, Sonora cuenta con tres senador y siete diputaos (los que representen a los siete distritos eleutorales federales del estáu) nel Congresu de la Unión de Méxicu. Los senadores son escoyíos por eleición popular cada seis años y los diputaos cada trés. L'actual llexislatura federal ye la LXIII Llexislatura.

El 7 de xunu de 2015 llevar a cabu les eleiciones estatales de Sonora de 2015 onde s'escoyó nuevu Gobernador, Presidentes municipales, Diputaos locales y federales. El 15 de xunu de 2015 l'Institutu Estatal Eleutoral de Sonora, al traviés de la Conseyera Presidenta Guadalupe Taddei Zavala, realizó la entrega de la constancia de mayoría a Claudia Pavlovich Arellano, que la acredita como Gobernadora electa pal periodu 2015 -2021. Esto dempués de que se declarara la validez de la eleición na sesión permanente del cómputu estatal de la eleición de Gobernador del Estáu que concluyó'l mesmu día.[12]

Gobiernu llocal

[editar | editar la fonte]
Mapa de los conceyos de Sonora d'alcuerdu al partíu políticu gobernante pal periodu 2015-2018.

L'Estáu de Sonora atópase estremáu políticamente en municipio que representen el tercer nivel de gobiernu en Méxicu, debaxo del nivel estatal y federal. L'estáu de Sonora ta compuestu por 72 conceyos que cunten con un gobiernu propiu qu'anicia nel Conceyu, que ye dirixíu por un Presidente Municipal escoyíu por eleición popular cada 3 años. Los conceyos son reconocíos como les partes integrantes del Estáu.

La Constitución sonorense declara que l'Estáu tien una composición pluricultural, basada orixinalmente nos pueblos indíxenes, y que caltienen les sos propies instituciones sociales, económiques, culturales y polítiques, o parte d'elles. De manera que na Constitución garantízase'l derechu de los pueblos y les comunidaes indíxenes a la llibre determinación dientro del so territoriu y amás, garantiza'l respetu y la igualdá d'oportunidaes pal so desenvolvimientu integral.

Educación

[editar | editar la fonte]
Distribución de la población de 15 años y más según nivel d'escolaridá
Nivel d'escolaridá encabezáu2 = Porcentaxe {{{encabezado2}}}
Ensin instrucción
  
3.4%
Básica
  
53.5%
Téunica con primaria
  
0.8%
Media cimera
  
22.9%
Superior
  
18.8%
Non especificáu
  
0.6%

Según el censu de población y vivienda 2010, en Sonora la tasa d'alfabetización de les persones d'ente 15 y 24 años ye de 98.3% y la de les persones de 25 años o más ye de 95.6%.

L'asistencia escolar pa les persones de 3 a 5 años ye del 43.5%; de 6 a 11 años ye del 97.1%; de 12 a 14 años ye del 94.3% y de 15 a 24 años ye del 45.8%.[6]

Instituciones d'educación cimera

[editar | editar la fonte]
UNISON, Unidá Rexonal Centru.

La principal institución d'educación cimera ye la Universidá de Sonora (UNISON), fundada en 1942 por decretu estatal, la universidá creció calteniendo la so identidá. Ta estremada en seis unidaes a lo llargo del Estáu, con campuses en Nozales, Santa Ana, Caborca, Hermosillo, Navojoa, y en Ciudad Obregón. Hermosillo, como sede principal, alluga a la mayoría de los estudiantes y de la ufierta educativa. La institución ufierta programes d'estudiu en más de cuarenta especialidad al traviés de seis divisiones. Les maestríes y doctoraos ufiértense principalmente en ciencia y teunoloxía. La UNISON ye anguaño una de les instituciones públiques d'educación cimera más importantes de Méxicu.[13]

L'Institutu Teunolóxicu de Sonora (ITSON) tien cerca de 17,000 alumnos y ufierta ventitrés licenciatura, ocho programes de maestría, y trés programes de doctoráu dientro de los sos seis campuses. La institución foi formada por iniciativa de la sociedá cajemense en Ciudad Obregón en 1955, pero recibió'l so nome actual en 1962. Orixinalmente yera una escuela d'entrenamientu téunicu, pero reorganizóse como universidá en 1973. Anguaño ye la institución teunolóxica más grande del estáu.

Amás, la entidá cunta con otres instituciones públicu y priváu, como l'Institutu Teunolóxicu y d'Estudios Cimeros de Monterrey, Campus Sonora Norte (ITESM-CSN), l'Institutu Teunolóxicu de Hermosillo (ITH), la Universidá Estatal de Sonora (UES, antes CESUES), la Universidá Teunolóxica de Hermosillo (UTH), la Universidá del Valle de Méxicu (UVM), ente otres.

Economía

[editar | editar la fonte]

A pesar del terrén grebu y el clima extremoso, Sonora, como'l restu del norte de Méxicu, ye ricu en recursos naturales. Esto llevó a una historia d'autosuficiencia y munchos sonorenses ver a sigo mesmos como herederos d'esta tradición pionera. Una gran parte d'esto ta rellacionáu cola cultura y tradición del campu, pos gran parte de la economía estatal tuvo rellacionada cola ganadería.

L'estáu tien una fuercia llaboral altamente cualificada y fuertes llazos cola economía d'Estaos Xuníos debíu na so mayoría a la frontera común con Arizona. Esti enllaz afecta a dellos sectores de la economía estatal. Sonora tien una crecedera de PIB que xeneralmente ye mayor que'l restu del país, con una crecedera de 4.0% en 2014, comparáu col permediu nacional de 3.3%. Anque esta crecedera yera enforma mayor antes de la crisis económica de 2008, por casu, en 2006, la crecedera foi de 8.4% con respectu al nacional de 4.8%. L'ésitu económicu del estáu, cuantimás nos sos sectores industriales y d'agricultura, según na frontera, atraxo a munchos inmigrantes del centru y sur de Méxicu al estáu.

La mayor parte de la industria estatal ta rellacionada cola agricultura y la pesca, nel procesamientu de comida y la so empaquetamiento. Nos años 1980, instalar nel estáu un gran númberu de plantes industriales llamaes "maquiladoras", la mayoría asitiaes a lo llargo de la frontera y na capital, Hermosillo. Estes plantes d'ensamblaxe yeren controlaes na so mayoría por compañíes d'Estaos Xuníos a les que se-yos dieron facilidaes en responsabilidaes y impuestos. Escontra finales del sieglu XX, estes empreses teníen una gran influencia na espansión y la modernización del área fronteriza de Méxicu, incluyíu Sonora. Non solamente traxeron nueves fontes d'empléu, sinón amás l'estilu de xestión d'Estaos Xuníos tuvo influencia nos negocios del estáu y del restu del norte de Méxicu. Sicasí, les maquiladoras llegaron a un tope en 2001, cuando munches compañíes d'Estaos Xuníos movieron la so producción a China. El númberu de maquiladoras menguó, pero'l valor del so productu final amontó, de la mesma manera qu'aquellos que prefieren bienes con mayor valor añadíu y automatización. Amás, munches plantes abandonaes poles compañíes d'Estaos Xuníos fueron adquiríes por empreses mexicanes. A pesar del decremento nel númberu de maquiladoras, les sos esportaciones aumentaron.

Amás de la ganadería, la minería ye otru elementu tradicional de la economía de Sonora, qu'empezó con un afayu importante cerca de la ciudá d'Álamos. Anque la plata del área casi s'acaba, Sonora sigui xugando un papel importante en Méxicu como unu de los quince productores de minerales más importantes del mundu, liderando en plata, celestina y bismutu. Sonora ye'l productor líder en oru, cobre, grafitu, molibdenu y wollastonita. Inda hai depósitos de plata na Sierra Madre Occidental. Sonora amás tien una de les reserves de carbón más grandes del país. L'estáu tien la superficie pa la minería más grande de Méxicu, y trés de les mines más importantes del país: A Caridá, Cananea y Minería María. Tamién ye llar de la mina de cobre más vieya d'América del Norte, alcontrada en Cananea. Grupo Méxicu, con operaciones de minería principalmente en Cananea, ye'l tercer productor de cobre a nivel mundial.

La industria de la minería en Méxicu tuvo apoderada principalmente polos españoles mientres el periodu colonial, y por empreses estranxeres dempués de la independencia. Nos años 1960 y 1970, el gobiernu espulsó la mayoría de los intereses estranxeros na minería mexicana, empezando con mayores restricciones de propiedá nes compañíes mineres mexicanes. Estes restricciones fueron seles cuando empezaron en 1992, cola única restricción de que la compañía operadora fuera mexicana. A tan solu trés años del cambéu, más de setenta compañíes estranxeres, na so mayoría d'Estaos Xuníos y de Canadá, abrieron oficines n'Hermosillo.

Les operaciones mineres principales tuvieron un severu impautu ambiental, especialmente nes árees cercanes, Cananea siendo l'exemplu principal. La minería hai lleva funcionáu ende más d'un sieglu, y los desfechos mineros contaminaron los ríos San Pedro y Sonora cerca a la mina, amenaciando dambes cuenques. Les operaciones mineres tamién destrúin montes cercanos por cuenta de la demanda de materiales de construcción y combustible. Queden pocos árboles vieyos cerca de la ciudá de Cananea y el pueblu de San Javier nel centru de Sonora. N'agostu de 2014, Grupo Méxicu foi responsable de lo que ye consideráu'l peor desastre ambiental na historia del sector mineru en Méxicu, cuando más de 40,000 metros cúbicos de sulfatu de cobre fueron arramaos nel ríu Sonora, afectando a siquier 20,000 persones, miles d'hectárees de cultivu y cabeces de ganáu.[14]

Infraestructura

[editar | editar la fonte]

Nel estáu la Carretera Federal 15 tien 2,711 quilómetros nel Estáu, sumaes al restu de les carreteres estatales de 4,591 quilómetros; en total l'estáu cunta con 7,302 quilómetros de carreteres. Sonora cuenta tamién con 2,008 quilómetros de víes ferriales, 5 aeropuertos internacionales (el principal ye l'Aeropuertu Internacional General Ignacio Pesqueira García) y 2 puertos marítimos (el principal ye Guaymas).

Operen nel estáu 150 radio-difusores (53 d'amplitú modulada y 97 de frecuencia modulada) según 90 estaciones de televisión. La entidá cunta tamién con 466 establecimientos de diverses categoríes pal agospéu.[15]

Aeropuertu Internacional General Ignacio Pesqueira García en Hermosillo.

Tresporte

[editar | editar la fonte]

Sonora xaz nun corredor que conectó les tierres altes del centru de Méxicu col norte escontra Estaos Xuníos pola mariña del Pacíficu siquier dende'l periodu colonial, y hai evidencia de qu'esti corredor esistió nel periodu prehispánicu tamién. Güei, entá ye un corredor importante pa los viaxes y les unviaes, con víes de ferrocarril y la Carretera Federal 15 que les sigue. L'estáu tien un total de 24,396 km de carreteres. Les llinies de ferrocarril consisten naquelles que van escontra Estaos Xuníos. El puertu comercial más importante ta en Guaymas, y dalgunos más pequeños pal turismu en San Carlos, Puerto Peñasco y Badea de Kino. L'estáu tien cuatro aeropuertos nes ciudaes de Hermosillo, Puerto Peñasco, Ciudad Obregón y Nozales. Estos aeropuertos conecten l'estáu con 112 llocalidaes tantu en Méxicu como nel estranxeru.

Zona hotelera en Puerto Peñasco.

El principal curiosu turísticu de Sonora son les sos sableres, poblaciones, amás del desiertu que se xune al mar y a la sierra. La diversidá de los sos ecosistemes fai posible que nel Estáu puedan realizase gran variedá d'actividaes de recreación y turismu como bucéu, pesca, nado, senderismu, ciclismu de monte, turismu cinexéticu y turismu ecolóxicu.

Les sableres más conocíes son San Carlos, Puerto Peñasco y Badea de Kino. San Carlos, y la so sablera Los Algodones ye una de les zones más visitaes na mariña sonorense. San Carlos tien una gran variedá de vida marina nes sos mariñes, lo que la convierte nun llugar popular pa la pesca deportiva y el bucéu. Dellos yaquis y seris cerca de Guaymas y el Cuetu del Tetakawi viven la de pesca.

Puerto Peñasco alcontrar nel estremu noroeste del estáu nel Golfu Cimeru daqué cerca del desagüe del ríu Colorado. Tien 110 quilómetros de sableres n'agües seles, cerca del Gran desiertu d'Altar Ermu d'Altar y de la reserva de la biosfera d'El Pinacate, con unu de los climes más secos de Méxicu. Dende la década de 1990, esperimentó un desenvolvimientu a gran escala a lo llargo de les sos estenses sableres.

Nel conceyu de Hermosillo atópase Badea de Kino, les sableres de la badea son de sable blancu y agua calmo y templao. Nes islles cercanes pueden reparase lleones marinos. Cerca d'ésta mariña ta Isla Tiburón, la islla más grande de Méxicu y una reserva natural con borregos y venados selvaxes. Ende viven los seris, una comunidá indíxena con especial importancia en Punta Chueca, qu'inda practica la cacería, la pesca y la recueya de recursos naturales, amás de la venta de manualidades a los turistes.

Plaza principal n'Álamos.

Pa promover el turismu n'árees fora de les sableres principales, l'estáu de Sonora creó delles rutes turístiques pa la so promoción según l'estáu de "Pueblu máxicu" pa delles de les sos ciudaes más pequeñes. La ruta de les Misiones cubre les paraes principales del misioneru xesuita Eusebio Francisco Kino, ente éstes atopen ilesies y misiones en Caborca, Pitiquito, Oquitoa, Átil, Tubutama, Ímuris, Cucurpe y Madalena de Kino. En Madalena, los restos del padre Kino atopar nel mausoléu na Plaza Monumental.

La ruta del ríu Sonora sigue una serie de pueblos a lo llargo del ríu Sonora. La ruta inclúi los asentamientos d'Ures, Baviácora, Aconchi, San Felipe de Jesús, Huépac, Banámichi, Sinoquipe, Arizpe, Bacoachi y Cananea. La ruta inclúi atraiciones como vieyes faciendes, places, regueros, montes y otros curiosos naturales.

Los Naranxeros de Hermosillo apostando un partíu de la Lliga Mexicana del Pacíficu nel Estadiu Sonora.

L'estáu cunta con múltiples infraestructures deportives, principalmente en Hermosillo y Ciudad Obregón, nes que s'inclúin el Centru d'Usos Múltiples (CUM), l'Estadiu Héroe de Nacozari, l'Estadiu Sonora, el Ximnasiu del Estáu, l'Arena ITSON, según múltiples unidaes deportives.[16]

L'estáu cunta amás colos siguientes equipos deportivos:

El deporte más popular de Sonora ye'l béisbol, con casi toles ciudaes principales con siquier un equipu de béisbol que xuega na lliga rexonal. Anque'l fútbol nun ye tan popular nel estáu caltiénse como una práutica recreativa pola facilidá del desenvolvimientu del xuegu en múltiples instalaciones deportives.

Persones destacaes

[editar | editar la fonte]

Estaos hermanaos

[editar | editar la fonte]

Ver tamién

[editar | editar la fonte]
Ficheru:Coat of arms of Baxa California.svg Baxa California Arizona Nuevu Méxicu / Chihuahua
Golfu de California Norte Chihuahua
Oeste      Este
Sur
Golfu de California Sinaloa Chihuahua

Referencies

[editar | editar la fonte]
  1. Sonora Turismu. http://www.sep.gob.mx/work/models/sep1/Resource/108838/2/sonora.pdf. 
  2. Bowen, 1976.
  3. «xeneral-angel-martinez&catid=37:xenerales&Itemid=56 http://www.sonoramagica.com/index.php?option=com_content&view=article&id=557:el xeneral-angel-martinez&catid=37:xenerales&Itemid=56».
  4. Truett, Samuel (2006). Yale University Press: Fugitive Landscapes : The Forgotten History of the U.S.-Méxicu Borderlands. ISBN 978-0-300-11091-3.
  5. Institutu Nacional d'Estadística y Geografía (ed.): «Tasa de crecedera media añal de la población por entidá federativa, 1990 a 2010». Archiváu dende l'orixinal, el 20 d'abril de 2011. Consultáu'l 5 de marzu de 2011.
  6. 6,0 6,1 «http://internet.contenidos.inegi.org.mx/contenidos/productos//prod_serv/contenidos/espanol/bvinegi/productos/censos/poblacion/2010/panora_sociu/son/702825003368.pdf».
  7. «Panorama sociodemográfico de Sonora 2010». Censo INEGI 2010. INEGI (2010).
  8. Institutu Nacional d'Estadística y Geografía (ed.): «Principales resultancies del Censu de Población y Vivienda 2010 Sonora». Consultáu'l 13 de xunu de 2015.
  9. «http://www.uson.mx/institucional/marconormativo/leyesyestatutos/constitucion_politica_sonora_15_01_2015.pdf». Archiváu dende l'orixinal, el 2016-04-10.
  10. «http://www.stjsonora.gob.mx/maxistraos.htm».
  11. STJ Sonora. http://www.stjsonora.gob.mx/noticias/691.htm. 
  12. «http://www.ieesonora.org.mx/#publicaciones/comunicaos/comunicaos.php?ic=791».
  13. «http://rankings.americaeconomia.com/mejores-universidades-mexico-2015/el-ranking-2/». Archiváu dende l'orixinal, el 2015-09-29.
  14. «http://internacional.elpais.com/internacional/2014/08/27/actualidad/1409095702_528258.html».
  15. «http://cuentame.inegi.org.mx/monografias/informacion/son/economia/infraestructura.aspx?tem..».
  16. «http://www.economiahermosillo.gob.mx/portal/descargas/3%20Infraestructura%20Deportiva.pdf». Archiváu dende l'orixinal, el 2022-07-14.
  17. «entidaes federatives/147?task=view/ Secretaría de Rellaciones Esteriores | Gobiernu | gob.mx». Consultáu'l 23 d'avientu de 2016.
  • Bowen, Thomas G. (1976). «Esquema de la historia de la cultura Trincheres». En Braniff, Beatriz y Felger, Richard (coords.), Sonora: antropoloxía del desiertu. Primer xunta d'antropoloxía y historia del Noroeste. Ciudá de Méxicu. Institutu Nacional d'Antropoloxía y Historia.

Enllaces esternos

[editar | editar la fonte]