Asturianu

Romanía

Esti artículu forma parte de la serie Llingües romániques

Grupos llingüísticos

Iberorrománicu

gallegu-portugués astur español aragonés catalán-valencianu mozárabe Galorrománicu Retorrománicu Italorrománicu Balcanorrománicu Sardorrománicu

L'Asturianu ye una llingua románica falada n'Asturies. La Llingua Asturiana pertenez al nomáu Dominiu llingüísticu astur o Subgrupu asturlleonés. D'esti subgrupu, tamién formen parte el mirandés, el llionés, l'estremeñu, y el montañés o cántabru,. Bable ye un términu alcuñáu nel sieglu XVIII nos ambientes cultos, pa denomar a la llingua d'Asturies.

Hestoria

Sede de l'Academia de la Llingua Asturiana n'Uviéu.

Artículu principal Hestoria del asturianu

La llingua asturiana ye'l productu del desendolcu del llatín llantáu polos romanos nel territoriu de los ástures, un pueblu allugáu no más d'Asturies y parte de los territorios de Llión, Zamora y Miranda l Douro. L'asturianu recibió tamién les aportaciones de la llingua, o llingües, que falaben estos pueblos prerromanos qu'habitaben esta tierra. D'eses llingües pocu se sabe, pero paez que teníen daqué parentescu col celta y col lusitán, queden abondes pallabres como: llamuerga, brenga, bierzu, biruéganu, argaña, angazu, llastra, vega...

Pero quiciabis la influyencia más importante d'esta llingua foi la derivada del deprendizaxe del llatín con vezos llingüísticos y articulatorios estremaos a los de los colonizadores romanos, y por supuestu, distintos tamién a los de los otros pueblos que deprendieren el llatín de magar otres llingües.

Mesmo que pasó coles otres llingües romances, el balgu de llatín a asturianu foi calmu y progresivu y hebo una dómina na que les dos llingües convivieren, con distintu usu. En cayendo l'Imperiu Romanu cuando yá'l llatín s'asitiare n'Asturies, aportaren los pueblos xermánicos que tamién traíen la so cultura y la so llingua, pero, nesti casu, nun s'impuxo la llingua invasora per aciu del prestixu de los romanos llarigaos n'Asturies. Yá perdayuri falábase un llatín estremáu y les tribus xermániques yeren de mui diversa veniencia, y esto contribuyó a que los falaxes llatinos de tola Romania s'estremaren inda más. De la llingua que falaben los xermanos quédennos dellos resclavos como: ropa, robar, guerra, gabitu, amagar... Sicasí, l'influxu de los xermánicos n'Asturies foi mermáu.

Fueren más sero los árabes (primeros del sieglu VIII los qu'invadieren la Península Ibérica, magar qu'esta invasión nun llegó afeutar enforma a Asturies, conservamos restos del vocabulariu árabe introducíos per aciu del castellán y el portugués como; aceite, acibache, alfombra, llimón, xabalín...

Ensin escaecer el contestu históricu d'esta dómina ha de rescamplase que daquella'l Reinu Astur depués de vencer a los árabes na batalla de Cuadonga, taba en continuu miedru fasta algamar el ríu Dueru nel Sieglu X, cuando en 912 el rei Ordoñu II tresllada la capital a Llión, polo que la llingua alquier el nome d'Asturllionés. Nes dómines vinientes (sieglos XI-XIV) los escritos de l'Alministración (actes, fueros, donaciones...) facíense dafechu n'asturianu, d'estos caltiénense munchos. Ún de los más importantes ye'l Fueru d'Avilés (1155), qu'arrecuéi les lleis poles que se rexíen los avilesinos daquella. Otros fueros de gran valir llingüísticu y hestóricu son los d'Uviéu (1295) y el de Campumanes (1247) d'esi tiempu ye tamién el Llibru d'Alexandre, atribuyíu a les lletres castellanes pero que foi orixinalmente escritu n'asturianu, fasta que nel sieglu XIV entama la castellanización documental d'Asturies cola llegada de funcionarios y mandatarios de l'alministración castellana.D'ehí a los prosimos sieglos l'asturianu ta ausente de los escritos conocíos y queda arrequexáu a usos non oficiales.

Yá nel sieglu XVII apaez el primer autor modernu con nome y obra conocíos Antón de Marirreguera, a élli síguenlu otros grandes autores como Francisco Bernaldo de Quiros, del que namás llegó fasta güei'l poema "El Caballu". Nel siguiente sieglu (XVIII) rescampla'l llabor de González Posada y Xovellanos por crear una Academia Asturiana pa la llingua asturiana, idea que nun acabó de cuayar.

Nos sieglos XIX y XX rescamplaron una bona nómina d'autores dende Xosé Caveda y Nava con una antoloxía de la lliteratura asturiana fasta Llorienzo Novomier y Xosefa Canellada qu'entamen yá a trabayar nel provecimientu llingüísticu que sedría'l guañu pa la fechura de Conceyu Bable , dómina na que naz el fenómenu denomáu como Surdimientu que finaría cola reconocencia de la esistencia del idioma asturianu y la creación de l'Academia de la Llingua Asturiana en 1981. Anguaño la vindicación del estatus de llingua oficial pal asturianu ta vixente en delles estayes de la sociedá y dexase notar con delles manifestaciones, conciertos y de forma menos granible nos partíos políticos.

Familia llingüística

Forma parte del subrgrupu iberu-románicu nomáu astur. Tien venceyaes les sigiuentes fales de transición col castellanu.

• Montañés
• Estremeñu

Afiliación llingüística

Árees llingüístiques d'Asturies siguiendo criterios esclusivamente científicos.

Indoeuropea, itálica, romance, iberorromance.

Falantes

Según l'estudiu "Los Asturianos y la Lengua Asturiana. Estudio Sociolingüístico para el Principado de Asturias", (Uviéu, 1994), del profesor de la Universidá del País Vascu Francisco Llera Ramos, n'Asturies habría 100.000 falantes nativos n'Asturies, a los qu'hai d'amestar 450.000 más que la usen como segunda llingua, siendo a la falar y calletrar. N'esi estudiu cuntábense alrodiu de 50.000 falantes d'asturianu central, 30.000 d'asturianu occidental y 20.000 d'asturianu oriental.

Estensión

Nel Principáu d'Asturies el so dominiu espárdese per tol territoriu, nun siendo na fastera más occidental, onde se fala gallego-asturianu.

Na provincia de Lleón estiéndese pela fastera norte y Oeste (sacantes l'estremu Oeste nel que se fala Gallegu), na de Zamora pela parte Oeste (sacantes tamién l'estemu occidental onde se fala gallegu).

Na comarca portuguesa de Miranda l Douro ye llingua oficial y propia d'una población estimada nunos 15.000 habitantes.

Fonoloxía

La trescripción faise acordies coles normes del alfabetu fonéticu internacional.

Vocales

El sistema vocálicu del asturianu distingue cinco fonemes, xebraos en tres graos d'abrimientu (mínimu, mediu y máximu) y tres allugamientos (central, anterior y posterior).

	anteriores (palatales)	centrales	posteriores (velares)
vocales zarraes (d'abrimientu mínimu)	i	-	u
vocales medies (d'abrimientu mediu)	e	-	ɔ
vocales abiertes (d'abrimientu máximu)	-	a	-

Consonantes

	llabiales	dentales	alveolares	palatales	velares
oclusives sordes	p	t	-	ʧ	k
oclusives sonores	b	d	-	ɟ	g
fricatives	f	θ	s	ʃ	-
nasales	m	-	n	ɲ	-
llaterales	-	-	l	ʎ	-
vibrantes	-	-	ɾ / r	-	-

Gramática

Artículu principal: Gramática asturiana.

Ente los principales rasgos morfo-sintácticos que permiten xebrar l'asturianu normativu d'otres llingües romániques tán los que vienen darréu:

• Terminación -es pal femenín plural : les cases, dos moces colombianes.
• Presencia d'un xéneru neutru, marcáu pola desinencia -o, nos axetivos que s'axunten a un nome non cuntable. Asina, la mayoría de los axetivos tienen un triple terminar -u (masculín), -a (femenín) -o (neutru): un home roxu, una muyer roxa, la xente roxo
• Utilización del artículu colos axetivos posesivos: La to bicicleta.
• Ausencia de tiempos compuestos con haber. Poro, el pretéritu indefiníu ye l'equivalente del pretéritu perfeutu de llingües como l'español o'l francés Llevantéme va diez minutos.
• Enclisis de los pronomes átonos coles formes verbales d'indicativu y de suxuntivu: Díxomelo to hermana.
• Gran productividá de prefixos y sufixos. Por exemplu, entamaes en gochu tenemos, ente otres, les formes gochín, gochacu, gochón, gochazu, gochetu, gochada, gochepu, gochizu, gochume, gochonzón, pergocho, engochizar...
• Frecuencia de les xuntures de preposiciones: Tenemos abondes castañes pa en casa. Marchó de con so pá. Dame dello pan pa col quesu.

L'alfabetu

Asturianu
Faláu en:	Asturies
Estaos:	España, Portugal*
Númberu de falantes:	550.000 (100.000 de llingua materna)
Llugar pol númberu:	Nun ta ente les 100 más falaes
Clasificación xenética:	Indoeuropéu  llingües romániques   Ibero-románicu    Asturianu
Estatus oficial
Llingua Oficial en:	Miranda l Douro (Pertual*)
Códigu
ISO 639-1	ast

El sistema fonolóxicu de l'asturianu tien representación escrita per aciu del alfabetu llatín. D'esta miente, l'asturianu emplega les lletres que vienen darréu.

Lletra	Nome	Fonema
A, a	a	/a/
B, b	be	/b/
C, c	ce	/θ/, /k/
D, d	de	/d/
E, e	e	/e/
F, f	efe	/f/
G, g	gue	/g/
H, h	hache	-----
I, i	i	/i/
L, l	ele	/l/
M, m	eme	/m/
N, n	ene	/n/
Ñ, ñ	eñe	/ņ/
O, o	o	/o/
P, p	pe	/p/
R, r	erre	/r/, /ɹ/
S, s	ese	/s/
T, t	te	/t/
U, u	u	/u/
V	uve	/b/
X	xe	/ʃ/
Y	ye, y griega	/y/, /i/
Z	zeta, zeda, ceda	/θ/

Vocabulariu

La llingua asturiana ye'l resultáu del desendolcu del llatín faláu nel territoriu de los antiguos astures . Poro, la inmensa mayoría de les pallabres de la llingua asturiana, como de les otres llingües romániques, vienen del llatín: ablana, augua, falar, güeyu, home, llibru, muyer, pesllar, pexe, práu, suañar....

A esta base llatina hai qu’amestar les pallabres qu’entraren nel fondu léxicu del dominiu astur dende llingües falaes enantes de la llegada del llatín (sustratu) o dempués (superestratu). A la influencia del sustratu y superestratu hai qu’amestar los emprestos posteriores a d’otres llingües.

Sustratu

De la llingua de los astures sábese bien poco, anque ye dadero que tuviere allegau a dos llingües indoeuropees, el celta y el llusitanu. Atrópense col nome de sustratu prellatín a les pallabres veníes de la llingua de los astures o d’otres llingües preindoeuropees falaes nesti territoriu:

Bedul, boroña, brincar, bruxa, cándanu, cantu, carrascu, comba, cuetu, güelga, llamuerga, llastra, llócara, matu, peñera, riega, tapín, zucar...

D'otra miente abondos celtismos fueren integraos pola mesma llingua llatina y pasaren dempués al asturianu bragues, camisa, carru, cerveza...)

Superestratu

Col nome de superestratu coñozse la influencia que dexaren otres llingües posteriores a la llegada'l llatín. Nel asturianu, fueren especialmente importantes los xermanismos y los arabismos.

Xermanismos

Los pueblos xermánicos qu'asitiaren na península Ibérica, especialmente godos y suevos, dexaren nel asturianu pallabres como blancu, esquila, estaca, mofu, serón, espetar, gadañu o tosquilar.

Arabismos

Los arabismos pudieren llegar al asturianu direutamente, per aciu de los contautos ente los falantes del dominiu astur colos árabes o con xente arabizao del sur de la Península. N’otros casos pudieren llegar al traviés del gallegu-portugués, y más frecuentemente del castellanu. Los que vienen darréu son dalgunos de los arabismos del asturianu: acebache, alfaya, altafarra, bañal, ferre, galbana, mandil, safase, xabalín, zuna, zucre

Emprestos

L’asturianu tamién recibió bona parte del so léxicu de llingües allegaes, como’l castellanu, el francés, l’occitanu o’l gallegu. A traviés del castellanu, tamién llegaren pallabres d’idiomes más allonxaos.

N’orde d’importancia, los castellanismos asítiense nel primer llugar na llista d’emprestos al asturianu. Sicasí en dellos casos, pola mor del gran allegamientu ente‘l castellanu y l’asturianu ye bien abegoso saber si una pallabra ye un emprestu del castellanu, un resultu común a les dos llingües dende’l llatín, o un emprestu del mesmu asturianu pal castellanu. Dalgunos castellanismos n’asturianu son antoxu, guerrilla, guitarra, siesta, rexa, vainilla, xaréu

El castellanu valió tamién d’intermediariu pa la llegada de pallabres d’otros idiomes, especialmente d’América. Por exemplu, pasando pel castellanu, llegaren pallabres del náhuatl (cacagüesa, chicolate, tomate), del quechua ( cóndor, llama), del caribe (caimán, caníbal, piragua) o del arawak (iguana, furacán).

Tamién pasaren pel castellanu delles pallabres veníes del inglés (esprái, fútbol, güisqui, h.oquei, uater-polo ), o d’otres llingües: bumerán ( de les llingües aboríxenes australianes, pasando pel inglés), cachalote (del portugués), caolín (del chinu), kamikaze (del xaponés), kiwi (del maorí, pasando pel inglés), vampiru (del serbiu) o vodka (del rusu).

Dacuando, los emprestos del gallegu son abegosos d’identificar, pol allegamientu d’esta llingua coles variedaes más occidentales del dominiu llingüísticu astur. Suelen considerase pallabres d’orixe gallegu dalgunes como cachelos, chombada o quimada

Los galicismos (pallabres tomaes del francés) y occitanismos apaecen bien ceo, lo que paez ñiciar que los contautos con xente d’alluendi los Pirineos fueren frecuentes, non namás al traviés del camín de Santiagu, sinón, tamién per vía marítima. Munches d’estes pallabres pertenecen n’efectu al léxicu marín, anque na mayoría de los galicismos llegaren al asturianu per vía direuta, n’otros casos pasaren enantes pel castellanu.

Ente los galicismos podemos amentar malvís, arranchar, chalana, xofer, coñá, espáis, foina, galipote, llixeru, malvís, mesón, pote, somier, tolete, vagamar, xalé, xarré.

Del occitanu vienen pallabres como hostal, parrocha o tolla.

Escritura

Dende los primeros testos, l'asturianu emplega l'alfabetu llatinu. En 1981, l'Academia de la Llingua Asturiana editó unes normes ortográfiques que, con escases esceiciones, son usaes pola práutica totalidá de los escritores n'asturianu.

Orde alfabéticu y valor de los grafemes

(La trescripción faise d'alcuerdu coles normes del alfabetu fonéticu internacional).

MAYÚSCULA

A

B

C

D

E

F

G

H

I

L

M

N

Ñ

O

P

R

S

T

U

V

X

Y

Z

minúscula

a

b

c

d

e

f

g

h

i

l

m

n

ñ

o

p

r

s

t

u

v

x

y

z

nome

a

be

ce

de

e

efe

gue

hache

i

ele

eme

ene

eñe

o

pe

erre

ese

te

u

uve

xe

ye

zeda

fonema

a

b

θ / k

d

e

f

g

-

i

l

m

n

ɲ

ɔ

p

ɾ / r

s

t

u

b

ʃ

ɟ

θ

Dígrafos

Dellos fonemes represéntense con un dígrafu (pareya de lletres)

MAYÚSCULA	CH	G + E I	LL	QU + E I	RR (ente vocales)
minúscula	ch	g + e i	ll	qu + e i	rr (ente vocales)
nome	che	-	elle	cu	erre doble
fonema	ʧ	g	ʎ	k	r

Grafíes dialectales

• El dígrafu ḷḷ (ḷḷ vaqueira) emplégase pa representar dellos sones consideraos variedas del fonema /ʎ/, principalmente n'asturianu occidental (ḷḷingua).
• El grafema ḥ (hache aspirada) representa'l fonema /h/, especialmente nes fasteres del asturianu oriental onde s'aspira la f- llatina: (ḥaba) Tamién apaez en dalgunes pallabres como guaḥe o ḥispiar y pue emplegase en dellos emprestos del castellanu.

Como los grafemes ḥ y ḷḷ nun apaecen nos más de los tipos de lletra emplegaos davezu tanto nes computadores como nes publicaciones gráfiques, suelen camudase por h. y l.l .

Otros grafemes

Pa reproducir sones de llingües daes, principalmente del español y del inglés, delles vegaes empléguense les lletres j (jota), k (ka) y w (uve doble), anque nun formen parte propiamente del alfabetu asturianu. Ex: Jalisco, Kuwait.

Otres Normes

Amás, l'asturianu de Miranda l Douro cuenta con una normativa propia venceyada a la Portuguesa.

Signos ortográficos

L'asturianu emplega los signos ortográficos que vienen darréu:

• L'acentu agudu ( ´ ) enriba una vocal ñicia en dellos casos la sílaba tónica (ex. daqué , llambión, escocés, móvil, pláganu ). Tamién s'emplega dacuando pa estremar monosílabos homónimos : pá (sustantivu = padre) / pa (preposición).
• L'apóstrofu ( ' ) ente dos lletres ñicia que perdióse un son ente elles: abri'l coche ( en cuenta de *abri el coche ).
• La diéresis ( ¨ ) ponse enriba la vocal u cuando fai falta lleela nes secuencies güe, güi: güelu, llingüística.
• El guión curtiu ( - ) emplégase delantre'l pronome personal -y ( contesta-y ), nes palabres compuestes ( político-relixosu ) y en dellos casos más.
• El guión llargu ( — ) úsase principalmente na trescripción de testos dialogaos pa ñiciar que toma la pallabra un personaxe:

— ¿Qué hora ye?

— Les dos y cuartu.

• Los signos d'entruga ( ¿ ? ) allúguense al entamu y a la fin d'una fras interrogativa direuta ( ¿Qué hora ye? ).
• Los signos d'esclamación ( ¡ ! ) allúgense al entamu y a la fin d'una fras esclamativa ( ¡Qué grande ye! ).
• La coma ( , ).
• El puntu ( . )
• El puntu y coma ( ; ).
• Los dos puntos ( : ).
• Los puntos suspensivos ( ... ).
• El paréntesis ( )
• Les comines ( "" o «» ).

Fales y Xírigues

Variedaes: Asturianu occidental, central y oriental. La xente vaqueira fala l'asturianu occidental cola carauterística del pronunciar de la africada sorda [ts] en cuenta de la llateral; esto ye, tsingua en cuenta de la llateral palatal sonora [ll] llingua. Tamién n'Occidente la diptongación o>ou y e>ei entama nes llingües romances del norte d'España y percuerre la fastera occidental fasta'l gallegu y el portugués. La comprendoria ente les tres variedaes ye bono, magar que'l asturianu occidental necesita adautación ortográfica. L'asturianu central ta consideráu como modelu de llingua, y tien el mayor númberu de falantes.

Sistema educativu

La Llei d'Usu y Promoción del Asturianu diz que los neños con edaes ente los 6 y los 16 años han tener la posibilidá d'estudiar l'asturianu nel collexu como asignatura voluntaria, anque nun se considera en tolos centros. Ye optativu col francés y l'alemán como segunda llingua d'enseñu nel bachilleratu.

En Miranda l Douro ye tamién llingua optativa. Non asina en Lleón.

Aconceyamientos y comuñes

L'Academia de la Llingua Asturiana fundose en 1980, col rixu de recobrar l'antigua institución que ya proyeutare Xovellanos nel sieglu XVIII.

L’Aconceyamientu de Xuristes pol Asturianu fundose en 2006, cola xida d'allendar, curiar y escucar del cumplir de les lleis asturianes y españoles, avenencies y tratos internacionales roblaos pol Estáu, qu'afiten drechos llingüisticos pa los asturianofalantes.

Dellos escritores n'asturianu

Ver tamién llista d'escritores asturianos.

Anque'l primer textu n'asturianu data del sieglu X Nodicia de Kesos y el primer testu llegal ye'l Fueru d'Avilés, del sieglu XII, nun ye sinón dellos sieglos depués cuando se tien anuncia del primer facer na lliteratura escrito. El primer autor d'un testu lliterariu n'asturianu ye del sieglu XVII.

• Antón de Marirreguera (ca. 1600 – ca. 1662)
• Bernaldo de Quirós (1675 – 1710)
• Xosefa de Xovellanos ( 1745 – 1807)
• Xuan María Acebal (1815 – 1895)
• Teodoro Cuesta (1829 – 1895)
• Pepín de Pría (1864 – 1928)
• Fernán Coronas (1884 – 1939)
• Alfredo Villa y Villa (1899 - 1969)
• María Xosefa Canellada (1913 – 1995)
• Mánfer de la Llera (1918–2005)
• Nené Losada (nacida en 1921)
• Vicente García Oliva (nacíu en 1944)
• Xosé Lluis García Arias (nacíu en 1945 )
• Manuel Asur (nacíu en 1947)
• Xuan Xosé Sánchez Vicente (nacíu en 1949)
• Andrés Solar (nacíu en 1955)
• Miguel Rojo (nacíu en 1957)
• Antón García (nacíu en 1960)
• Humberto Gonzali (nacíu en 1961)
• Milio Rodríguez Cueto (nacíu en 1962)
• Adolfo Camilo Díaz (nacíu en 1963)
• Berta Piñán (nacida en 1963)
• Xuan Bello (nacíu en 1965)
• Pablo Antón Marín Estrada (nacíu en 1966)
• Xaviel Vilareyo (nacíu en 1967)
• Xandru Fernández (nacíu en 1970)
• Xurde Álvarez (nacíu en 1973)
• Martín López-Vega (nacíu en 1975)
• Ana Vanessa Gutiérrez (nacida en 1980)
• Inaciu Galán y González (nacíu en 1986)

Códigos ISO

ISO 639-1: Nun tien

ISO 639-2: ast

Enllaces esternos

• Academia de la Llingua Asturiana
• Diccionariu de la Academia de la Llingua Asturiana
• Oficina de Política Llingüística del Gobiernu del Principáu d'Asturies
• Xunta pola defensa de la llingua asturiana
• Promotora Española de Lingüística, d'onde se sacó della información pa esti artículu.
• Espaciu y tiempu
• Mapa del dominiu llingüísticu fai cien años
• Estaya de webs asturianes en Open Directory Proyect
• Diccionariu Asturianu - Inglés: de Webster's Online Dictionary - la Edición Rosetta.
• Diccionario General de la lengua asturiana Edición on line del diccionariu dialectolóxicu asturianu-español de Xose Lluis García Arias.