Iberorrománicu
 |
| Esti artículu fai parte de la serie Llingües romániques |
| Grupos llingüísticos |
|
Iberorrománicu |
L'Iberorrománicu[1] ye un subgrupu de llingües romances que posiblemente formen un subgrupu filoxenéticu dientro de la familia romance. Les llingües iberromances desendólquense en territorios ocupaos polos romanos p'hacia l'añu 415, ello ye, la península ibérica y el norte del Magreb y les sos conquistes posteriores (la Suevia).
Llingües consideraes universalmente dientro del grupu iberromance son el galaico-portugués (y los sos modernos descendientes), l'asturlleonés y l'castellán y el navarroaragonés. Toes estes llingües formen un continuum xeollectal con alta intelixibilidá ente les llingües axacentes.
Comparación de frases ente llingües de esti grupu
[editar | editar la fonte]- Latin: Illa claudit semper fenestram antequam cenat.
- Asturianu: Ella zarra siempres la ventana enantes de cenar.
- Castellán: Ella cierra siempre la ventana antes de cenar.
- Portugués: Ela fecha sempre a janela antes de jantar/cear.
- Gallegu: Ela fecha sempre a xanela antes de xantar/cear.
- Llionés: Eilla pecha siempres la ventana enantes de cenare.
- Aragonés: Ella zarra siempre la finestra antes de zenar.
Clasificación xeneral
[editar | editar la fonte]
Les llingües iberorromances son una agrupación convencional de les llingües romances, munchos autores usen el términu nun sentíu xeográficu, anque non necesariamente filoxenéticu. Filoxenéticamente, esisten discrepancies sobre qué llingües han de se considerar dientro del grupu iberorromance, yá que por casu dellos autores consideren que les llamaes occitano-romániques, podríen tar más estrechamente rellacionaes coles llingües gallo-romániques que coles llingües ibéro-romániques. Y la posición del aragonés dientro de les llingües romániques de la península ibérica tamién causa discrepancies.
Una agrupación xeográfica convencional frecuente ye la siguiente:
- Llingües iberorromances orientales (aragonés).
- Llingües iberorromances occidentales (iberorromance nuclear).
- Mozárabe.
No que sigue va usase'l signu convencional † pa les llingües muertes.
Iberorromance occidental (nuclear)
[editar | editar la fonte]L'iberorromance occidental presenta un númberu de traces gramaticales y fonolóxiques definitories que tán ausentes nel llamáu iberorromance oriental que de la mesma presenta carauterístiques comunes col galorromance o'l galoitalianu pero non presentes nes llingües iberromances occidentales. Dellos autores consideren que les llingües iberorromances tomen namái al grupu occidental y nuclear y que'l llamáu "iberorromace oriental" realmente constitúi un grupu filoxenéticu a parte con carauterístiques entemedies ente l'iberorromance y el galorromance.
Les llingües iberrromances occidentales son:
- Íbero-Occidental
- Astur-Lleonés:
- Fales de transición ente'l castellanu y l'asturlleonés:
- Castellán
- Subgrupu Galaico-Portugués
Iberorromance pirenaico-mozárabe
[editar | editar la fonte]La clasificación d'Etnologue inclúi un grupu de llingües romances de la península Ibérica duldosu formáu pol navarroaragonés y pol mozárabe. Anque munchos especialistes consideren qu'esa xebra nun ye un grupu válidu nin alcuentren demasiaos argumentos pa postular una especial rellación ente l'aragonés y el mozárabe.
El grupu pirenaico-mozárabe suel clasificase de delles maneres, y nun esiste un consensu global sobre la so filiación. Les teoríes más aceptaes son:
- 1- La que lu clasifica como un tercer grupu dientro de les llingües iberorromances.
- 2- La que lu asitia como grupu separtáu del grupu iberorromance, inclusive fuera del grupu galo-ibéricu, y dientro del grupu italoccidental, del que formen tamién parte les mentaes llingües galo-ibériques.
Variedaes iberorromances de transición
[editar | editar la fonte]
Dada la gran cercanía que tienen les llingües iberorromances per tola Península Ibérica (ya en delles fasteres d'América del sur), esisten árees au se falen llingües mestes o variedaes llingüístiques de transición que presenten carauterístiques mestes a les de les llingües iberorromances axacentes. Estes llingües mestes son:
- El castrapu, que ye'l nome que se-y da en Galicia a una variante popular del castellanu falada nesa comunidá autónoma, carauterizada pol usu de vocabulariu y d'espresiones tomaes del gallegu que nun esisten en castellanu. Considérase socialmente vulgar y ye frecuente nes ciudaes gallegues.
- L'eonaviegu o gallegoasturianu (A fala pa los sos falantes) ye una llingua de tránsitu ente l'asturianu y el gallegu. El so dominiu llingüísticu estiéndese, como'l so nome indica, na zona asturiana comprendida ente los ríos Eo y Navia, masque la so área d'influyencia abarque tamién zones más orientales. Esti territoriu conozse como Terra del Eo-Navia (un territoriu que nun coincide cola comarca del Eo-Navia).[4]
- L'amestáu o variante del asturianu carauterizada por un acastellanamientu léxicu, fonéticu y sintáuticu, siendo muncho más acusáu nos dos primeros. Pa dalgunos estudiosos trátase d'una fala de transición ente l'asturianu y el castellanu, anque son otros munchos los que defenden que, por mor de les sos estructures sintáutiques, trátase d'una variante del asturianu o inclusive asturianu de clase baxa.
- El Barranqueñu (A fala de Barrancos) ye una llingua mesta falada na llocalidá portuguesa de Barrancos. Ye un dialeutu que tien como base'l portugués alentexanu y una fuerte influyencia del español popular d'Andalucía y de la Baxa Estremadura, especialmente lexicográficos, fonéticos y morfolóxicos. Dichos elementos a vegaes son estraños y hasta discordantes pa un dialeutu de base portuguesa.
- El portuñol, portunhol, portanhol ye'l mecíu de los idiomes portugués y español. Dase ente los falantes de les rexones llingüístiques llendantes ente'l castellanu y el portugués, mui especialmente na llend'hispano-brasilana.
Criollos iberorromances
[editar | editar la fonte]En munches árees d'África y América, particularmente en zones onde históricamente esistió un importante tráficu d'esclavos y por tanto contautu de falantes de llingües estremaes, desendolcáronse pidgins como mediu d'intercambéu, que dieron llugar a numberoses llingües criolles de base española y portuguesa:
- Criollos de base léxica española
- Criollos de base léxica portuguesa:
- Criollos mestos:
- Papiamentu[8] (≈) (para algunos es un criollo de base española, aunque otros lo consideran de base protuguesa): Papiamentu d'Aruba, Papiamentu de Bonaire, Papiamentu de Curaçao
- Annabonense o Fá d'Ambô, annobonense o annobonés (tamién llamáu Fla d'Ambu y Falar d'Ano Bom) ye un mecíu d'un criollu portugués, el forru y del español faláu na islla d'Annobón, Guinea Ecuatorial.
Árbol cladísticu
[editar | editar la fonte]El proyeutu de comparación sistemática ASJP basáu na similaridá léxica midida como la distancia de levenshtein d'una llista de cognaos construyó árboles cladísticos que dan una aproximación valoratible al parentescu filoxenéticu d'una bayura families. Nel casu de les llingües iberorromances mentaes enantes, l'árbol cladísticu tien la forma:[9]
|
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Carauterístiques principales de les llingües iberorromániques
[editar | editar la fonte]- Caltienen les vocales a la fin de les pallabres llatines en contraste coles galorromances. El aragonés pierde la (e) final siendo la única esepción nel iberorromance.
- Pierden les formes alverbiales llatines Ibi y Index presentes nes otres llingües romániques. El aragonés ye la única esepción nel iberorromance.
- L'infinitivu lo formaen con una (r) final y nun se pierden en contraposición a les llingües galorromances. El aragonés ye la única esepción nel iberorromance.
- Formen los plurales con (s). Esti rasgu compartenlu tamién l'occitanorrománicu y el galorrománicu.
- Cambéu de la (f) llatina a (h). Esti fenómenu asocedió nel castellán, estremeñu, cántabru y asturianu oriental por influencia del Euskera. Esta carauterística tamién ye compartida col occitanu gascón. El aragonés ye la única esepción nel iberorromance.
Descripción llingüística
[editar | editar la fonte]Esisten dellos anovamientos fonéticos comunes a les llingües iberorromances:
- Les más de les llingües iberorromances caltienen les vocales finales llatines /-e, -o/ en nomes masculinos, frente a lo qu'asocede nel occitanorrománicu y galorrománicu, por exemplu: español noche, portugués noite frente a catalán nit, francés nuit, toos ellos derivaos de la forma *noite común al proto-iberorromance, el galorromance y occitanorromance. Nesti aspeutu l'aragonés presenta soluciones frecuentemente más cercanas al occitanorromance que'l restu del iberorromance.
- Palatalización del grupu -ct-: portugués oito, español ocho. Esti rasgu compartenlu tamién l'occitanorrománicu y el galorrománicu, pero non l'italorromance central y meridional otto.
Fonoloxía
[editar | editar la fonte]L'inventariu consonánticu del proto-iberorromance coincide colos inventarios del español medieval y del portugués medieval:
llabial alveolar palato-
alveolarvelar Oclusiva *p *b *t *d *k *g Africada *ʦ *ʣ (*ʧ) *ʤ Fricativa *f/ɸ *v/β *s *z *ʃ *ʒ Nasal *m *n *ɲ Llateral *l *ʎ Vibrante *ɾ, *r
Esti sistema cuasi idénticu al del italianu estándar (sacantes pol fechu de que l'italianu carez de /*ʒ/ y de la oposición /*ɾ/-/*r/). El fonema /*ʧ/ ye complicáu porque, anque apaez mesmo en portugués que n'español, en dambes llingües remanez de diferentes grupos llatinos, polo que ye posible qu'en proto-iberorromance esti fonema nun esistiere como talu y la so presencia débase namái a desendolcos posteriores. Equí postúlase porque ocasionalmente n'español se tienen /ʧ/ procedente de PL- llatín (AMPLU port. y esp. ancho, P(O)LOPPU > esp. chopo, port. choupo).
En cuanto a les evoluciones posteriores:
- les africaes /*ʦ, *ʣ, *ʧ, *ʤ/ desafríquense en portugués y dan /s, z, ʃ, ʒ/, mientres que n'asturlleonés y español mediu prodúcense ensordecimientos /*ʦ, *ʣ/ > /s̪̺/ (y posteriormente > /θ/), /*ʧ, *ʤ/ > /ʧ/.
- les fricatives /*s, *z, *ʃ, *ʒ/ caltiénense en portugués, pero pierden el contraste de sonoridá nel español mediu y asturlleonés dando namái /s, ʃ/. N'español modernu amás diose'l cambéu adicional /ʃ/ > /x/ (fricativa velar/uvular).
- les fricatives llabiales /*f-ɸ, *v-β/ caltiénense en portugués como f, v, mientres que n'español /*f-ɸ/ pasa a /h/ (ante vocal) y/o caltiénse como /f/ (ante /-ɾV/: frente, freír o [wV]: fuente, fuego). De magar el sieglu XV la /h/ del español cae na mayor parte de dialeutos y desapaez.
- el fonema /*ʎ/ en portugués y gallegu en munchos contestos pasa a /ʧ/ (llave > chave), una africación asemeyada a la que se da en delles variedaees de asturlleonés (como l'austurlleonés occidental *ʎopu > ḷḷobu).
L'inventariu vocálicu reconstruyíu pa la sílaba tónica ta formáu por siete vocales /*i, *e, *ɛ, *a, *ɔ, *o, *u/.
Cambios fonéticos
[editar | editar la fonte]La siguiente table resume los cambeos ente'l proto-iberorromance y les llingües modernes:
| PROTO- IBERORROMANCE |
Portugués | Gallegu | Asturlleonés | Castellán | Aragonés | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| p b m, d n, ɲ l, ɾ, z | (ensin cambeos) | |||||
| ts | s | s / θ | θ | θ / s | θ | |
| dz | z | z / θ | θ | θ / s | θ | |
| s | s | s | s | s | s | |
| tʃ | ʃ | tʃ | tʃ | tʃ | tʃ | |
| dʒ | ʒ | ʃ / ʒ | ʒ / ʃ | x | tʃ | |
| ʃ | ʃ | ʃ | ʃ | x | ʃ | |
| ʒ | ʒ | ʃ / ʒ | ʃ | x | tʃ | |
| f/ɸ | f | f | f | f / h | f | |
| b | b | b | b / β | b / β | b / β | |
| v | v | v / b | b / β | b / β | b / β | |
| t | t / tʃ | t / tʃ | t / tʃ | tʃ | t | |
| r | r | r | r | r | r | |
| ʎ | ʎ | ʎ | ʎ | j / ʎ | ʎ | |
Comparación léxica
[editar | editar la fonte]Tabla comparativa ente les llingües romances vives na Península Ibérica.
| Llatín | Portugués | Gallegu | Asturianu-Lleonés | Castellán | Aragonés |
| clave | chave | chave | llave/chave | llave | clau |
| noctem | noite | noite | nueche/nueite | noche | nuei |
| ego | eu | eu | yo/you | yo | yo |
| cantare | cantar | cantar | cantar/cantare | cantar | cantar |
| capra | cabra | cabra | cabra | cabra | cabra |
| facere | fazer | facer | facer | hacer | fer |
| lingua | língua | lingua | llingua | lengua | luenga |
| platea | praça | praza | plaza | plaza | plaza |
| pontem | ponte | ponte | ponte | puente | puent |
| ecclesia | igreja | igrexa | ilesia | iglesia | ilesia |
| hospitalem | hospital | hospital | hospital | hospital | hospital |
| caseus | Llatín vulgar formaticum | queijo | queixo | quesu/queisu | queso | queso |
Númberu de falantes
[editar | editar la fonte]| Pos. | Idioma | Falantes como llingua materna | Total de falantes |
|---|---|---|---|
| 1 | Castellán | 480.000.000 | 577.000.000 |
| 2 | Portugués | 209.000.000[10] | 260.000.000 |
| 3 | Gallegu | 2.630.000 | ~3.900.000 |
| Fala xalimesa | ~6.000 | ||
| 4 | Asturianu | ~100.000 | ~600.000 |
| Lleonés | ~25.000 | ||
| Mirandés | 8.000 | ||
| Estremeñu | 20.000 | ||
| Montañés | n/d | ||
| 5 | Xudeoespañol | 98.000 | 150.000 |
| 6 | Aragonés | 12.000 | 30.000 |
Ver tamién
[editar | editar la fonte]Referencies
[editar | editar la fonte]- ↑ Esti términu apaez nel Diccionariu de l'Academia de la Llingua Asturiana. Ver: iberorrománicu
- ↑ Yahoo!
- ↑ Haquetía : Enciclopedia científica . Ciencia y teunoloxía :: 100cia.com
- ↑ Menéndez Pidal, El Dialecto leonés, 2ª, prológo y edición Carmen Bobes Naves, Ridea, Oviedo 1.962, páx. 16 y 17
- ↑ Chabacano
- ↑ Proyeutos Saluda - El idioma chamorru
- ↑ «Biblioteca Luis Ángel Arango». Archiváu dende l'orixinal, el 2009-03-17.
- ↑ Papiamento
- ↑ ASJP - World Language Tree 03
- ↑ «Estadística comparativa ente'l númberu de falantes de portugués ya inglés.». Archiváu dende l'orixinal, el 2021-10-29.
Otres Wikipedies d'esti grupu
[editar | editar la fonte]
Datos: Q749533
Multimedia: Iberorromance languages