Idioma lombardu

Nun confundir con Idioma lombardu (xermánicu).

Lombardu 'Lumbard, Lumbaart'
Faláu en	Italia Suiza
Rexón	Lombardía Cantón del Tesinu
Falantes	3.500.000
Familia	Indoeuropéu  Itálicu   Latino-Faliscu    Llatín     Romance      Ítalo-occidental       Galoitálico        Lombardu
Estatus oficial
Oficial en	Nengún país
Reguláu por	Nun ta reguláu
Códigos
ISO 639-1	nengún
ISO 639-2	ruque
ISO 639-3	lmo
Estensión del lombardu

El términu lombardu referir a un dominiu llingüísticu formáu por dos idiomes falaos principalmente en Lombardía (norte d'Italia) y en delles árees de les rexones vecines y en Suiza (cantón del Tesinu).

Aspeutos históricos, sociales y culturales

Reconocencia oficial

El lombardu ta reconocíu pola UNESCO como llingua en peligru d'estinción, pero nun ta reconocíu como llingua rexonal o minoritaria pol Conseyu d'Europa porque Italia nun ratificó la Carta. Los problemes surden pola difícil clasificación como llingua o dialeutu dientro de la sociollingüística moderna.

L'usu de los idiomes lombardos ta estigmatizáu nes árees políticamente pertenecientes a Italia, ente que nun lo ye nes árees suices. Dellos programes de radio y televisión n'idiomes lombardos emítense dacuando pola cadena suiza de fala italiana. La mayor institución d'investigación de dialeutos lombardos atópase en Bellinzona, Suiza (CDE - Centru di dialettologia y di etnografía).

Uso

L'usu de los dialeutos lombardos mengua día ente día na zona de llingua lombarda d'Italia, especialmente ente los sectores más nuevos de la población onde la escolarización y los medios de comunicación son n'italianu estándar.

Cine

Les películes profesionales en lombardu son escases. Conócense, fundamentalmente, trés:

• L'albero degli zoccoli, producida por Ermanno Olmi en dialeutu bergamasco.
• Ona strada bagnada, documental premiáu en delles ocasiones de Lamberto Caimi.
• Desmentegass, de Lamberto Caimi.

Descripción llingüística

Clasificación llingüística

• Indoeuropéu
  • Itálicu
    • Románicu
      • Románicu occidental
        • Cisalpinu
          • Galo-italianu
            • Lombardu

Les variedaes lombardes clasifíquense dientro de les Llingües romániques occidentales emparentaes col francés y colos otros llingües galoitalianes (piamontés, emiliano-romañolo, etc.). El lombardu romance, nun tienen parentescu cercanu col antiguu lombardu (lombárdico), que ye una llingua xermánica usada polos antiguos lombardos (atestiguada ente los sieglos VI y X d.C.). Anque l'italianu ye de normal usáu como llingua escrita y formal nes árees de fala lombarda, los dialeutos lombardos son bien distintos del italianu estándar yá que pertenecen a dos rama distintos del árbol de les Llingües romániques.

Ortografía

El lombardu nunca llogró una unificación ortográfica. Los dos sistemes ortográficos más utilizaos son el ticinese (llamáu tamién pro-alemán), yá que utiliza les vocales ö y ü, magar tien el so orixe nos cantones suizos y güei ye utilizáu nes zones lingüísticamente lombardes alto-italianes tantu al este como al oeste del Adda) y el milanés clásicu. Esti postreru ye'l sistema con más prestíu históricu (usábase yá nel sieglu XVI) y hasta la primer metá del sieglu XX foi adoptáu, magar con pequeñes diferencies, en toles zones lombardófonas.

Fonoloxía y fonética

• La palatalización de los grupos llatinos CL- y GL- en c(i), g(i) (ej. CLAMAR(Y) > ciamà, GLAREA > gièra);
• La lenición de les consonantes oclusives sordes intervocáliques (ej. FATIGA(M) > fadiga, MONITA(M) > moneda/muneda);
• El tresformamientu de -CE, -GUE n'africaes alveolares o en sibilantes (ej. GELU > dzel/zel);
• La perda de les vocales finales llatines sacante la a, resultancia del procedimientu de síncope (ye. MUNDUM > mund/mond) (presente tamién nel idioma francés).
• La evolución en ü de la llatina (PLUS > pü);
• La presencia de la vocal ö (NOVU > növ/nöf).
• a diferencia de la mayoría de les llingües romances oposición ente /ā/ llarga y /ă/ curtia. paass 'paz' < Lat. PĀX, pass 'pasu' < Lat. PASSU(m)

Fenómenos comunes

La presencia d'estes vocales anteriores ye una de les carauterístiques propies del lombardu que comparte col piamontés y el ligur, pero que lu dixebra del vénetu y del emiliano-romañol.

Fenómenos diverxentes

El lombardu dixebrar del piamontés pola ausencia de la vocal media central, ortográficamente representada ë y pol infinitivu de la primera conxugación que termina en à (r).

Exemplu de testu (milanés)

Lo siguiente ye una poesía en dialeutu milanés, por Domenico Balestrieri (1714–1780), interpretada por Antonio Bozzetti.

Chi tròpp y chi minga

Even staa licenziaa da on cavalier :el dì inanz duu staffer, :et quidem tucc duu y tutt a on bott. El dì adree el camarer el ghe n'esebì inscambi sett o vott. « Bon! – respondè el patron – Insci, a vista de nas, :fee vegnì innanz quij duu che vidaya pù al cas segond la mia intenzion ». De fatt subet entrènn, :sfrísand el soeul coi reverenz che fenn. Al primm che intrè el ghe diss: « Savii servì? » Y quell: « Lustrissem, sì ». « Savii fa on compliment? » « Ch'el figúrase! Savaroo fall sigura » « Y per porta imbassad? » « Magara anch a parola per parola! Nun me calar espression nè bona tolla, :y foo prest a girà per i contrad ». « Y, se l'occorres mò, :farissev de mangià in mancanza del coeugh? » « Y perchè non? Vidaya past froll o sfojad, |

supp, pastizz y pitanz de tucc i sort, :poss dì che l'è el me fort ». « Y sorbett y gelaa savarissev fa anch quij? » « Oh mancu maa ». « Bravo! Y, quand in campagna fudess senza el barbee, el perrucchee? » « Ghe sont mì a l'occorrenza; y, al besogn, foo anch el sart y el caroccee. Ai curt, el me pò mett a less y a rost, nol restarà imperfett; y, segond el salari, :ghe faroo anch de agent, de secretari!… » « N'hoo a car » – bassand el coo el repiè el patron – « tucc sti vertù! Fermev pur in cà mia che i provaroo!… » Voltaa poeu a l'olter, el ghe diss: « Y vu? » « Quand el voeubbia ess content de la mia servitù – respondè l'olter – non faroo nient; giacchè el me camerada el fa tutt coss, :A mì resta tant manch; y foo el me cunt, che poss ess de guardia settaa el so on cassabanch!… »

Variación dialeutal

Lombardu occidental y oriental separaos pela llinia verde.

Variantes orientales y occidentales de lombardu.

Los dos variantes principales del idioma lombardu, que presenten tractos de gramática, léxicu y fonética abondo distintes, son: el Lombardu Occidental (qu'entiende'l dialeutu milanés) y el Lombardu Oriental (qu'entiende los dialeutos bergamasco, bresciano y trentín).

El lombardu occidental

• Milanés, faláu en Milán, Monza, na Baxa Brianza y al traviés del mediu cursu del Olona, nel Saronnese. Ye la variante con mayor reconocencia internacional y producción lliteraria.
• Bustocco, faláu en Bustu Arsizio, al oeste del valle Olona, tien carauterístiques fonétiques ligures y estrémase de la mayor parte de les otres variantes lombardes pola presencia de la "o" átona final nos sustantivos y nos axetivos masculinos, como tamién asocede na asturlleonés.
• Legnanés: faláu en Legnano, al sur de Bustu Arsizio. Comparte delles carauterístiques fonétiques col ligur.
• Brianzolo: Faláu en Brianza.
• Comasco: faláu pela redolada de Como, al norte de Mozzate y Sottoceneri.
  • Lecchese: faláu pela redolada de Lecco, caña propia del lombardu occidental.
• Ticinese: faláu nel cantón Ticino.
  • Ossolano: faláu nel Valle de Ossola.
• Varesino: faláu en Varese, Tradate, la parte septentrional de la provincia de Varese.
• Valtellinés: faláu en Valtellina.
  • Chiavennasco cola variante Bregagliotta, la más arcaica.

Otros dialeutos del lombardu occidental al sur de Milán:

• Lodigiano, faláu en tol lodigiano a excepión de los conceyos que parten con la ciudá de Piacenza, nel conceyu de San Colombano al Lambro y los conceyos más orientales de la provincia de Pavía que parten cola provincia de Lodi.
• Novarés: faláu nel sur de la provincia de Novara.

El lombardu oriental y alpino-oriental

• Lombardu oriental, faláu nel oriente del ríu Adda:
  • Bergamasco, na provincia de Bérgamo con variantes más arcaias nos valles llaterales oróbicos.
  • Cremasco, faláu na baxa bergamasca y nel territoriu cremasco.
  • Alto manuano, allegáu a bresciano del área gardesana.
  • Bresciano, faláu na provincia de Brescia, coles variantes Lumezzanese, Camuna, Bagossa (en Bagolino) y Rendenese (en Trentín).
  • Trentín occidental, faláu nel occidente del Trentín.
• Lombardu alpín-oriental:
  • Bormino
  • Livignasco
  • Alto camuno

El lombardu meridional

El dialeutu faláu na rexón de la Baxa Lombardía (la zona central de la provincia de Cremona), entá calteniendo la gramática y l'estructura de les fales lombardes, presenta fuertes influencies del dialeutu emiliano na fonética:

• Dialeutu cremonense

El dialeutu mantuano y el casalasco clasificar en Ethnologue col ISO 639-3 eml, como dialeutos del emiliano.

Islles llingüístiques

• Sicilia
  • Lombardu de Sicilia o Galoitálico, faláu en delles zones de Sicilia, con orixe na dómina normanda.
  • Variantes locales, fuertemente influyíes pol sicilianu.
• Lazio
  • Variante influyida por componentes propios del Lazio y del dialeutu romanesco, faláu pola comunidá Valtelinesa de Roma.
• Brasil
  • Talian Lombardu: influencies italianes, vénetes y portugueses.

Dialeutos jergales

• Los dialeutos jergales son dellos, ente los que s'atopen:
  • Gaì, dialeutu casi estinguíu de los pastores Camuni y de los valles bergamascos.
  • Spasell, xíriga comercial de Vallassina.
  • Rungin, faláu en Val Cavargna.
  • Rügin, faláu en Val Colla (Ticino).

Ver tamién

• Lombardía
• Idioma italianu
• Idioma vénetu
• Idioma piamontés

Referencies

• Consulta la edición de Wikipedia n'idioma lombardu.

• Datos: Q33754
• Multimedia: Lombard language