Criollu cabuverdianu

Criollu caboverdianu 'kriolu, kriol'
Faláu en	Cabu Verde Faláu por comunidaes d'emigrantes en Francia, Alemaña, Arxentina, Italia, Luxemburgu, Países Baxos, Portugal, Senegal, España, Estaos Xuníos, Brasil
Falantes	total
Puestu	nun ta ente les 100 primeres (Ethnologue 1996)
Familia	Criolla   Criollu portugués     Criollu caboverdianu
Alfabetu	Alfabetu llatín
Estatus oficial
Oficial en	Nengunu, anguaño alderícase convertilo en llingua oficial de Cabu Verde
Reguláu por	Nun ta reguláu
Códigos
ISO 639-1	nengún
ISO 639-2	cpp
ISO 639-3

El criollu caboverdianu ye una llingua criolla portuguesa minoritaria orixinaria del archipiélagu de Cabu Verde. Ye un criollu con base léxica nel portugués y un sustratu de llingües africanes, aniciada na dómina de la colonización portuguesa.

Trátase del criollu portugués más faláu del mundu y tamién ye la llingua criolla anguaño falada más antigua de la que se tien constancia, polo que ye de particular importancia pal estudiu de la criollística. En realidá ta conformada por un conxuntu de dialeutos, falaos cada unu en caúna de les islles que formen el país, onde la práctica totalidá de la población tien esti criollu portugués como llingua materna. Tamién ye faláu por comunidaes descendientes de Cabu Verde n'otres partes del mundu, como Europa, Estaos Xuníos o otros países africanos.

Anque'l 90 % del so léxicu derive del portugués, los criollos nun son intelixibles col so idioma lexificador, pos la gramática, la sintaxis y parte de la so fonoloxía tán basaes n'idiomes nativos d'África occidental, que formen el adstratu básicu del criollu.

Nome y relevancia

A pesar de ser designáu polos especialistes como "criollu caboverdianu", los sos falantes referir a esti idioma a cencielles como "criollu" (Kriolu o kriol na llingua mesma). El nome de "caboverdianu" (en criollu, kabuverdianu) o "língua criola caboverdiana" (língua kriolu kabuverdianu nos dialeutos de Sotaventu y língua kriolu kabverdian nos dialeutos de Barloventu) tien un calter estandarizador que pretende conferi-y l'estatutu de llingua oficial del país, pero nun ye bien usáu polos sos falantes mesmos.

Precisamente, tratar d'una de les poques llingües criollas en víes de ser reconocida como llingua oficial ya institucional, xunto con otros exemplos como'l criollu haitianu. Tamién ye'l criollu portugués más estudiáu y con mayor númberu de falantes nativos, y por cuenta de la so antigüedá, resulta tamién importante pa estudiosos de les llingües criollas y de la llingua portuguesa, pos el criollu caltuvo delles traces carauterístiques del portugués faláu ente los sieglos XV al XVII, sobremanera no que se refier al léxicu, fonoloxía y semántica.

Fonoloxía

El sistema fonolóxicu del criollu caboverdianu vien sobremanera del portugués de los sieglos XV al XVII. Ente delles carauterístiques conservadores, el criollu caltuvo les consonantes africaes /ʤ/ y /ʧ/ (escrites como "j" (a principiu de pallabra) y "ch" en portugués antiguu) que sumieron nel portugués faláu a día de güei, y les vocales pretóniques nun s'amenorguen como sí lo faen el portugués européu. Ente delles carauterístiques innovadores, el fonema /ʎ/ (escritu "lh" en portugués) evolucionó escontra /ʤ/ y les vocales sufrieron dellos fenómenos fonéticos.

Vocales

Atopamos ocho vocales orales y los sos correspondientes vocales nasales, dando un total de dieciséis vocales:

	Anteriores		Centrales		Posteriores
	orales	nasales	orales	nasales	orales	nasales
Zarraes	i	ĩ			ũ
Semicerradas	ẽ			õ
Semiabiertas	ɛ	ɛ̃	ɐ	ɐ̃	ɔ	ɔ̃
Abiertes			ã

Consonantes y semivocales

	Llabial		Dental/ Alveolar		Postalveolar/ Palatal		Velar		Uvular
Nasal	m		n		ɲ		ŋ
Oclusiva	p	b	t	d			k	g
Africada					tʃ	dʒ
Fricativa	f	v	s	z	ʃ	ʒ				(ʁ)
Vibrante simple			ɾ
Vibrante múltiple			(r)						ʀ
Aproximante	w				j
Llateral			l		ʎ

• Nota: los soníos [r], [ʁ] y [ʀ] son variantes del mesmu fonema /ʀ/.

Vocabulariu

El vocabulariu del criollu caboverdianu vien en gran parte del portugués. Anque les diverses fontes nun tán d'alcuerdu, los númberos bazcuyen ente'l 90% y 95% de les pallabres orixinaries del portugués. El restante provién de diverses llingües d'África Occidental (mandinga, wolof, fula, balanta, manyaco, temné, etc.) y una minoría despreciable proveniente d'otres llingües (inglés, francés, llatín, etc.).

La páxina d'Etimoloxíes del Dicionário Caboverdianu Português On-Line apurre una idea de los distintos oríxenes del vocabulariu caboverdianu.

El criollu caltién dellos vocablos que yá cayeron en desusu nel portugués contemporaneu. Otros vocablos, anque persistan nel portugués contemporaneu, o bien caltuvieron el significáu que teníen d'antiguo, o bien sufrieron evoluciones semántiques. Por casu:

Pallabra en criollu !Pallabra en portugués	Significáu que tien en portugués	Significáu que tien en criollu
afrónta	falta, desafío |desesperación, molición
botâ	botar	asitiar, poner	refundiar, llanzar
confortâ	confortar	confortar	resignase
fadíga	fadiga	irritación, esmolición
fúscu	fusco	borrachu
limária	alimária	animal de ganáu
máncu	mancu |coxu
papiâ	papear	papar, comer	falar
pintchâ	pinchar	pinchar	emburriar
pólpa	polpa	nalgues
pupâ	apupar		glayar
tchêu	cheio	enforma, enforma, munchos, munches

Dialeutos

A pesar de la pequeñez territorial, la situación de insularidad de Cabu Verde fizo que cada isla desenvuelva la so propia manera de falar el criollu. Caúna d'estos nueve formes (hai 10 islles, una de les cualos ta inhabitada) ye justificadamente un dialeutu distintu, pero les autoridaes llingüístiques de Cabu Verde acostumen llamales "variantes" d'una llingua única, y non como nueve idiomes distintos. Estes variantes pueden ser arrexuntaes en dos grandes variedaes: al sur tenemos los criollos de Sotaventu, que engloba les variantes de Brava, Fogo, Santiago y Maio. Al norte tenemos los criollos de Barloventu, qu'entiende les variantes de Boa Vista, Sal, São Nicolau, São Vicente y Santu Antão.

Delles carauterístiques de los criollos de Sotaventu:

• El aspeutu imperfeutivu del pasáu fórmase xuniendo la partícula de pasáu ~ba al verbu tâ + V + ba.
• El pronome personal pa la segunda persona del plural ye nhôs.
• La forma de suxetu del pronome personal pa la primer persona del singular representar con una nasalización. Ej. m' andâ pronunciáu /ƞ ɐ̃ˈdɐ/ en llugar de /m ɐ̃ˈdɐ/ "anduvi", m’ stâ tâ sintí pronunciáu /ƞ stɐ tɐ sĩˈti/ en llugar de /m stɐ tɐ sĩˈti/ "toi sintiendo", m’ labába pronunciáu /ƞ lɐˈbabɐ/ en llugar de /m lɐˈbabɐ/ "llavara".
• La forma d'oxetu del pronome personal pa la primer persona del singular sume, pero nasaliza la vocal precedente. Ej. lebâ-m’ pronunciáu /-yˈbɐ̃/ en llugar de /-yˈbɐm/ "llévame", metê-m’ pronunciáu /meˈtẽ/ en llugar de /meˈtem/ "métime", cudí-m’ pronunciáu /kuˈdĩ/ en llugar de /kuˈdim/ "respuéndime", compô-m’ pronunciáu /kõˈpõ/ en llugar de /kõˈpom/ "iguar", bumbú-m’ pronunciáu /bũˈbũ/ en llugar de /bũˈbum/ "ponme nel llombu".

Delles carauterístiques de los criollos de Barloventu:

• El aspeutu imperfeutivu del pasáu fórmase xuniendo la partícula de pasáu ~va al actualizador verbal táva + V.
• El pronome personal pa la segunda persona del plural ye b'sôt.
• Les vocales átones /i/ y /o/ sumen frecuentemente. Ej. c’mádr’ /kmadɾ/ en llugar de cumádri /kuˈmadɾi/ "comadre", v’lúd' /vlud/ en llugar de vilúdu /viˈludu/ "terciopelu", c’dí /kdi/ en llugar de cudí /kuˈdi/ "responder", tch’gâ /ʧɡɐ/ en llugar de tchigâ /ʧiˈɡɐ/ "llegar".
• Velarización del soníu /a/ tónicu (oral o nasal) escontra /ɔ/ nes pallabres que terminen col soníu /o/. Ej. ólt’ /ɔlt/ en llugar de áltu /ˈaltu/ "alto", cónd' /kɔ̃d/ en llugar de cándu /ˈkãdu/ "cuando", macóc’ /mɐˈkɔk/ en llugar de macácu /mɐˈkaku/ "monu". Lomismo asocede colos pronomes: b’tó-b’ /ptɔb/ en llugar de botá-bu /boˈtabu/ "llanzate".

D'un puntu de vista llingüísticu, les variantes más importantes son les de Fogo, Santiago, São Nicolau y Santu Antão, y cualquier estudiu fondu del criollu tien de tener en cuenta a lo menos esos cuatro variantes. Son les úniques islles que recibieron esclavos direutamente del continente africanu, y son les islles que tienen les carauterístiques llingüístiques más conservadores y más distintes ente sigo.

Dende un puntu de vista social, les variantes más importantes son les de Santiago y São Vicente, y cualquier estudiu superficial del criollu tien de tener en cuenta a lo menos estos dos variantes. Son les variantes de los dos principales nucleos urbanos (Praia y Mindelo), son les variantes col mayor númberu de falantes y son variantes con un enclín glotofagista sobre les variantes vecines.

Diferencies ente los criollos de Cabu Verde:

Criollu de Fogo	Criollu de Santiago	Criollu de São Nicolau	Criollu de São Vicente	Criollu de Santu Antão	Portugués	Asturianu	Papiamentu Aruba	Papiamentu Curaçao y Bonaire
Ês frâ-m’. [es fɾɐ̃]	Ês flâ-m’. [es flɐ̃]	Ês fló-m’. [es flɔm]	Ês dzê-m’. [eʒ dzem]	Ês dzê-m’. [eʒ dzem]	Eles disseram-me.	Ellos dixéronme.	Nan a bisa mi.	Nan a bisa mi.
Bú câ ê bunítu. [bu kɐ e buˈnitu]	Bú câ ê bunítu. [bu kɐ e buˈnitu]	Bô câ ê b’nít’. [bo kɐ e bnit]	Bô câ ê b’nít’. [bo kɐ e bnit]	Bô n’ ê b’nít’. [bo ne bnit]	Tu não és bonito.	Nun yes guapu.	Bo no ta bunita.	Bo no ta bunita
M’ câ sabê. [ŋ kɐ sɒˈbe]	M’ câ sâbi. [ŋ kɐ ˈsɐbi]	M’ câ sabê. [m kɐ saˈbe]	M’ câ sabê. [m kɐ saˈbe]	Mí n’ séb’. [mi n sɛb]	Eu não sei.	Nun sé.	Mi no sa.	Mi no sa
Cumó’ qu’ ê bú nômi? [kuˈmɔ ke bu ˈnomi]	’Módi qu’ ê bú nómi? [ˈmɔdi ke bu ˈnɔmi]	Qu’ manêra qu’ ê bô nôm’? [k mɐˈneɾɐ ke bo nom]	Qu’ manêra qu’ ê bô nôm’? [k mɐˈneɾɐ ke bo nom]	Qu’ menêra qu’ ê bô nôm’? [k meˈneɾɐ ke bo nom]	Como é o teu nome?	¿Cómo te llames?	Con bo ta yama?	Kon bo ta jama?
Bú podê djudâ-m’? [bu poˈde ʤuˈdɐ̃]	Bú pôdi djudâ-m’? [bu ˈpodi ʤuˈdɐ̃]	Bô podê j’dó-m’? [bo poˈde ʒdɔm]	Bô podê j’dá-m’? [bo poˈde ʒdam]	Bô podê j’dé-m’? [bo poˈde ʒdɛm]	Podes ajudar-me?	¿Puedes ayudarme?	Bo por yuda mi?	Bo por juda mi?
Spiâ lí! [spiˈɐ li]	Spía li! [spˈiɐ li]	Spiâ li! [spiˈɐ li]	Spiá li! [ʃpiˈa li]	Spiá li! [ʃpiˈa li]	Olha cá!	¡Mira acá!	Mira aki!	Mira aki!
Ê’ cantâ. [e kɒ̃ˈtɐ]	Ê’ cánta. [e ˈkãtɐ]	Êl cantâ. [el kɐ̃ˈtɐ]	Êl cantá. [el kɐ̃ˈta]	Êl cantá. [el kɐ̃ˈta]	Ele/ela cantou.	Él/Ella cantó.	El a canta.	El a kanta.
Bú tâ cantâ. [bu tɐ kɒ̃ˈtɐ]	Bú tâ cánta. [bu tɐ ˈkãtɐ]	Bô tâ cantâ. [bo tɐ kɐ̃ˈtɐ]	Bô tâ cantá. [bo tɐ kɐ̃ˈta]	Bô tɐ cantá. [bo tɐ kɐ̃ˈta]	Tu cantas.	Tu cantes.	Bo ta canta.	Bo ta kanta.
M’ stâ cantâ. [ƞ sta kɒ̃ˈtɐ]	M’ sâ tâ cánta. [ƞ sɐ ta ˈkãtɐ]	M’ tâ tâ cantâ. [m tɐ tɐ kɐ̃ˈtɐ]	M’ tí tâ cantá. [m ti tɐ kɐ̃ˈta]	M’ tí tâ cantá. [m ti tɐ kɐ̃ˈta]	Eu estou a cantar.	Toi cantando.	Mi ta cantando.	Mi ta kantando.
Screbê [skɾeˈbe]	Scrêbi [ˈskɾebi]	Screbê [skɾeˈbe]	Screvê [ʃkɾeˈve]	Screvê [ʃkɾeˈve]	Escrever	Escribir	Skirbi	Skirbi
Gossím [ɡɔˈsĩ]	Góssi [ˈɡɔsi]	Grinhassím [ɡɾiɲɐˈsĩ]	Grinhassím [ɡɾiɲɐˈsĩ]	Grinhessím [ɡɾiɲeˈsĩ]	Agora	Agora	Awo	Awó
Pôrcu [ˈpoɾku]	Pôrcu [ˈpoɾku]	Pôrc [ˈpoɾk]	Tchúc’ [ʧuk]	Tchúc’ [ʧuk]	Porco	puercu	Porco	Porko
Conxê [kõˈʃe]	Cônxi [ˈkõʃi]	Conxê [kõˈʃe]	Conxê [kõˈʃe]	Conxê [kõˈʃe]	Conhecer	Conocer	Conoce	Konosé
Dixâ [diˈʃɐ]	Dêxa [ˈdeʃɐ]	D’xâ [ʧɐ]	D’xá [ʧa]	D’xá [ʧa]	Deixar	Dexar	Laga	Laga
Dixâ-m’ quétu! [diˈʃɐ̃ ˈkɛtu]	Dexâ-m’ quétu! [deˈʃɐ̃ ˈkɛtu]	D’xó-m’ quêt’! [ʧɔm ket]	D’xá-m’ quêt’! [ʧam ket]	D’xé-m’ quêt’! [ʧɛm ket]	Deixa-me quieto!	¡Déxame quietu!	Laga mi keto!	Laga mi ketu!
Dôci [ˈdosi]	Dóxi [ˈdɔʃi]	Dôç’ [dos]	Dôç’ [dos]	Dôç’ [dos]	Doce	Duce	Dushi	Dushi
Papiâ [pɒˈpjɐ]	Pâpia [ˈpɐpjɐ]	Papiâ [pɐˈpjɐ]	Falá [fɐˈla]	Falá [fɐˈla]	Falar	Falar	Papia	Papia
Cúrpa [ˈkuɾpɐ]	Cúlpa [ˈkulpɐ]	Cúlpa [ˈkulpɐ]	Cúlpa [ˈkulpɐ]	Cúlpa [ˈkulpɐ]	Culpa	Culpa	Culpa	Kulpa
Nhôs amígu [ɲoz ɒˈmigu]	Nhôs amígu [ɲoz ɐˈmigu]	B’sôt’ amígu [bzot ɐˈmiɡu]	B’sôt’ amíg’ [bzot ɐˈmiɡ]	B’sôt’ emíg’ [bzot eˈmiɡ]	O vosso amigo (O amigo de vocês)	El vuesu amigu	Boso amigo	Boso amigu
Scúru [ˈskuru]	Sucúru [suˈkuru]	Scúr’ [skur]	Scúr’ [ʃkur]	Scúr’ [ʃkur]	Escuro	Escuru	Scur	Sukú
Cárru [ˈkaru]	Cáru [ˈkaɾu]	Córr’ [kɔʀ]	Córr’ [kɔʀ]	Córr’ [kɔʀ]	Carro	Coche	Auto	Outo
Lébi [ˈlɛbi]	Lébi [ˈlɛbi]	Lêb’ [leb]	Lêv’ [lev]	Lêv’ [lev]	Leve	Llixeru	Lihe	lihé

Exemplu

Una integrante del grupu d'Idan Raichel escribió un cantar nesti idioma:

Ôdjus Fitxadu Ôji ta djôbi pa seu Kêl ki-m ôdja foi strelas ta fla-m m-o bai p-o ka bem màs, krêtxeu Pidi anjus di Deus Pa bem buska un mudjêr ki ka krê lêba sê vida sêm bu amor bu amor… Rainha na disampàru 'N sta djôbi kaminhu ku spada y forsa di sodadi y dor ku alma livri na tempu ‘N krê vivi ku ôdjus fitxadu pa-m têne-o djuntu ku la mio ku la mio...

Traducción al inglés When I looked at the sky today All I could see were stars Telling me that you are gone forever, my love

Do beseech God's angels To come and get this woman Who refuses to go on living without your love Your love…

Sovereign queen over gloom I seek a way out Bearing the sword and the power of longing and pain

With my soul free in time I vow to live with my eyes shut And thus keep you with me, With me…

Wikimedia Incubator

Prueba Wikipedia en Criollu cabuverdianu na Incubadora de Wikimedia

Enllaces esternos

• Wikimedia Commons tien conteníu multimedia tocante a Criollu cabuverdianu.

• Datos: Q35963
• Multimedia: Cape Verdean creole