Barakaldo
Barakaldo | |||||
---|---|---|---|---|---|
| |||||
Alministración | |||||
País | España | ||||
Autonomía | País Vascu | ||||
Provincia | Vizcaya | ||||
Comarcas (es) | Gran Bilbao | ||||
Tipu d'entidá | conceyu d'España | ||||
Alcaldesa de Baracaldo (es) | Amaia del Campo | ||||
Nome oficial | Barakaldo (eu)[1] | ||||
Códigu postal |
48900 , 48901 , 48902 y 48903 | ||||
Xeografía | |||||
Coordenaes | 43°17′50″N 2°59′30″W / 43.297222222222°N 2.9916666666667°O | ||||
Superficie | 29.39 km² | ||||
Altitú | 39 m | ||||
Llenda con | Bilbao, Alonsotegi, Gueñes, Galdames, Trapagaran, Sestao y Erandio | ||||
Demografía | |||||
Población |
101 229 hab. (2023) - 48 681 homes (2019) - 52 200 muyeres (2019) | ||||
Porcentaxe | ? % de Gran Bilbao | ||||
Densidá | 3444,33 hab/km² | ||||
Más información | |||||
Fundación | 1051 (Gregorianu) | ||||
Prefixu telefónicu |
94 | ||||
Estaya horaria | UTC+01:00 | ||||
Llocalidaes hermaniaes |
| ||||
barakaldo.org… | |||||
Barakaldo ye una ciudá y conceyu asitiáu nel territoriu históricu y provincia de Vizcaya nel País Vascu (España). Ta allugáu na contorna non oficial del Gran Bilbao, na marxe izquierda de la ría del Nervión. Ye'l conceyu vizcaín más habitáu dempués de Bilbao y el cuartu vascu por detrás de les capitales de provincia al tener 100.228 habitantes (nel añu 2015).[2] La so denominación histórica ye anteiglesia de San Vicente de Barakaldo.
El conceyu creció al traviés de la industrialización, col desorde urbanísticu qu'ello provocó,[3] pasando de ser d'un pueblu rural a una ciudá industrial y de servicios, surdiendo distintes zones estremaes dependiendo de la so actividá económica.
A pesar de considerase un conceyu urbanu de sector servicios y homoxéneu, entá perduren eses zones: una ye l'área exindustrial de les riberes de los ríos y de les vegues d'Allampo y Galindo, qu'hasta mediaos de los años 1990 fueron barrios degradaos, que gracies a distintes actuaciones urbanístiques refixéronse o tán en procesu.[4][5] Otra zona inclúi'l cascu urbanu, con una gran densidá de población y asitiada cerca de l'antigua área industrial pero a mayor altor; la so actividá económica dende la industrialización basóse nel sector servicios. El centru subdividir na Zona Centro (San Vicente de Barakaldo) y la Zona de Cruces, esta postrera con una estensión muncho más pequeña, yá que ta asitiada nuna fastera o montículo. Con una altitú media más alta y menos poblada, anque con muncha más estensión, atópase l'área rural, allugada nes contornes al oeste y sur del conceyu, na que se llevó a cabu nos últimos años un importante desarrollu urbanísticu;[6] dicha zona inclúi dellos pequeños barrios (Gorostiza, Les Delicies, Zubileta...), montes (Apuco, Argalario...) y el valle d'El Regatu[7][8] (Mendierreka, Mezpelerreka o Errekatxo); en tiempos esta área yera inclusive mayor al pertenecer a Barakaldo el conceyu d'Alonsotegi hasta principios de los años 1990.[9]
Anque históricamente la economía baracaldesa sostener na industria siderúrxica que'l so estandarte, AHV ("Altos Fornos de Vizcaya"), yera base de la economía de tola Marxe Izquierda, dende los años 2000 la economía de la ciudá basar nel sector servicios, principalmente nel turismu (cola feria de muestres BEC), el comerciu y el ociu (colos centros comerciales MegaPark Barakaldo y Max Center), lo que contribuyó a la meyora de les comunicaciones con pueblos y ciudaes d'alredor.
Nel aspeutu deportivu, esisten diversos conxuntos de fútbol, balonmano, ciclismu y otros deportes. Los más conocíos son el Barakaldo Club de Fútbol, que llegó a xugar la promoción d'ascensu a Primer División nos años 1950; el Club Balonmano Barakaldo, que llegó a xugar na lliga Asobal; y el Balonmano Zuazo Femenín, xubíu na temporada 2007-2008 a la máxima categoría nacional y que dende la temporada 2012-2013 ta afitáu en dicha categoría.
Lleven el nome de Barakaldo una ciudá de Guinea Ecuatorial, una llocalidá del conceyu de Santu Domingu (Cuba), una llocalidá del conceyu de Matamoros nel estáu de Coahuila, Méxicu, según una cai nes llocalidaes de Madrid, Éibar y Torredelcampo.
Etimoloxía y toponimia
[editar | editar la fonte]Según Manuel Azcárraga, el nome de Barakaldo provendría de les pallabres n'eusquera baratz ('güerta') y alde(a) ('zona'). Barakaldo significaría n'asturianu 'Zona de güertes'.[10][11] El nome de Baratzalde diría camudando fonéticamente col pasu del tiempu hasta llegar al actual Barakaldo.
Esisten teoríes qu'apunten a otros oríxenes. Por casu, créese que la primer parte (Bara) provién de Ibar(ra) ('vega'), que por dexeneración pudo perder el so i inicial. Al respeutive de la segunda parte (kaldo), hai quien cunta que deriva direutamente del castellanu caldu, anque lo más probable, según esta teoría, ye que seya una dexeneración del vocablu galdua ('perdíu'). Por tanto, Barakaldo significaría 'Ibar galdua', o lo que ye lo mesmo, 'la vega perdida'. Carlos de la Plaza coincidía en señalar que Bar- provendría de ibar, y -aldo de alde, pero añadía amás el lexema cai (kai(a)): 'muelle'; interpretando'l nome como 'muelle de la zona de la vega'.[10] L'escritor local Carlos Ibáñez[12] refuga esta interpretación, aduciendo que na Marxe Izquierda del Nervión al altor de Barakaldo nun habría muelles en dómines anteriores a l'apaición del nome. Pela so parte, Ibáñez apunta una posible rellación ente'l nome de Barakaldo y les pallabres barakulloa, barakulua o barekukuilo: 'cascoxu'.[10][11] Otra teoría pon l'orixe de Barakaldo nes llingües céltiques, derivando nestes teoríes de la pallabra céltica Baraec, refiriéndose al bracu, xabalín o a una divinidá céltica siendo "aldo” una terminación llatinizada[13][14] nada descartable teniendo en cuenta los nomes con orixe celta na zona.[15]
La Real Academia de la Llingua Vasca como academia de la llingua nun da etimoloxíes de topónimos pola razón de que ye bien delicáu a la d'interpretar los posibles significaos, anque paez claro que la terminación aldo vien del eusquera alde («zona»). L'académicu Irigoyen, que tien una obra estensa alrodiu de la toponimia del País Vascu, ye de la idea de que Barakaldo y Aracaldo ye lo mesmo.[11]
Nome oficial
[editar | editar la fonte]Por alcuerdu del plenu del conceyu camudó'l nome del conceyu de Barakaldo a Barakaldo. Dichu cambéu foi oficial por resolución de 21 de mayu de 1986, del "Direutor de la Secretaría Xeneral Téunica del Gobiernu del País Vascu", publicada nel BOPV de 2 de xunu del mesmu añu.[16]
Barakaldo ye una de les anteiglesias que conformen la llamada tierra llana de Vizcaya por ello la denominación completa del nome del conceyu fai referencia al santu al que la so parroquia orixinal ta consagrada, nesti casu a San Vicente, polo que la so denominación orixinal ye la de San Vicente de Barakaldo.
Xentiliciu
[editar | editar la fonte]El xentiliciu de Barakaldo en castellán ye baracaldés y baracaldesa. El xentiliciu n'eusquera ye barakaldar(ra),[17] anque ta más popularizáu'l términu incorreutu de barakaldotarra. Barakaldo ye conocida como la llocalidá industrial» pola gran cantidá de fábriques qu'hubo antaño, derivándose'l llamatu o xentiliciu de "los fabriles" pa los sos habitantes.
Escudu
[editar | editar la fonte]L'escudu Heráldicu de Barakaldo lleva nel cuartel cimeru dos llobos de sable pasante con dos talos corderos na boca y sobre un árbol de sinople con cruz natural, como'l escudu de Vizcaya. El fondu ye azul. Los raigaños del árbol tópense soterraes sobre tierra de color natural. El segundu cuartel partíu, tien na diestra dolce cañones o ferrones que representen a caúna de Casar-Torre o Funcionales de: Ayala, Aranguren, Bengolea, Beurco, Retuerto, Irauregui, Susunaga, Zuazo, Larrea, Llanu, Luchana y Lurquizaga. Cola unión d'estos barrios formó la Anteiglesia de San Vicente de Barakaldo. Na siniestra, sobre doráu fondu, lleva dos llobos de sable pasantes con corderos blancos. Esti escudu preséntase, polo xeneral, orlado de fueyes de carbayu y coronáu pela cabeza d'un ánxel con colores naturales.[14]
L'ánxel que corona l'escudu ye n'honor a Ángel Bitoritxa y Beurko, un neñu que se autoinmoló p'asesinar a soldaos franceses mientres la Guerra de la Independencia Española al faer esplotar la ermita de San Bartolomé que sirvía como improvisáu polvorín p'aprovir al reten de guardia. Dellos meses dempués, en xunta celebrada nel maltrecho conceyu axuntó la corporación, y a propuesta de don Benito de Zabala, apoderáu por Barakaldo nes Xuntes Xenerales de Guernica, alcordóse que:[18]
" A partir de la presente fecha, Avientu de 1808, propónse y acepta que l'Escudu Heráldicu de la Anteiglesia de San Vicente de Barakaldo tea presidíu pela cabeza d'un ánxel aláu y que dos rames de carbayu queden enllazaes n'honor al nuesu queríu y mallográu Angel Bitoritxa y Beurko"
A destacar que nun tien bandera oficial, sicasí'l conceyu utiliza nel so pendón una con fondu burdeos col escudu del conceyu nel centru de enseñar.[19] Tamién s'utilizó una similar de color coloráu.[20]
Xeografía física
[editar | editar la fonte]Allugamientu
[editar | editar la fonte]Barakaldo atópase na contorna del Gran Bilbao, concretamente na marxe izquierda de la ría del Nervión, d'enclín urbanu ya industrial. De siguío amuésense los conceyos colindantes con Barakaldo:[21][22][23][24][9]
Noroeste: Sestao | Norte: Sestao | Nordeste: Erandio |
Oeste: Sestao y Valle de Trápaga | Este: Erandio y Bilbao | |
Suroeste: Güeñes | Sur: Alonsotegi y Güeñes | Sureste: Bilbao |
Estes llendes tán referenciaos pelos ríos y sierres de la zona, correspondiendo una parte a Barakaldo y la otra a la llocalidá pola que delimita. De siguío amuésense les llendes xeográfiques del conceyu:[9]
Noroeste: ríu Castaños y ríu Galindo | Norte: ríu Galindo | Nordeste: ríu Nervión |
Oeste: monte Mendibil y ríu Castaños | Este: ríu Nervión y ríu Cadagua | |
Suroeste: sierra Sasiburu | Sur: sierra Sasiburu y ríu Cadagua | Sureste: ríu Cadagua |
Hidrografía
[editar | editar la fonte]Cuatro ríos bañen el territoriu de Barakaldo, que faen de frontera natural cola mayoría de conceyos estremeros:[21][22][24]
- Castaños, que surde na sierra Sasiburu, concretamente nel monte Eretza en Güeñes, y baxa escontra Barakaldo hasta'l barriu d'El Regatu, pa dempués recoyer les agües del regueru Granada y ende xunise al Galindo formando la cuenca de la Castañales-Galindo.[25][23]
- Galindo (o Gariondo) que desagua en ría del Nervión nel barriu de Desiertu (Desertu).
- Cadagua, que, procedente del Valle de Mena en Burgos, marca la llende con Bilbao y desagua na ría del Nervión en Burceña.
- Nervión, que percuerre'l conceyu polos barrios de Burceña, Luchana y Desiertu.
D'ente los banzaos, llagos y banzaos destaquen pol so mayor tamañu El Regatu (Etxebarri o Urdandegieta) y el de Gorostiza, dambos sobre'l ríu Castaños (cuenca Castaños-Galindo) y construyíos pa usu industrial, el primeru llamáu "banzáu vieyu" y el segundu "banzáu nuevu".[26]
Otru banzáu de menor tamañu ye'l de Azcueta (Azkueta), próximu al barriu de Santa Águeda (Santa Ageda) nun pequeñu regueru qu'arrama al Cadagua.[23] Otros pequeños banzaos o regueros que van parar nos ríos que pasen pol conceyu son, por casu, el banzáu Loiola (Oiola) que dende la fastera noroeste del Mendibil (llende col Valle de Trápaga) desagua nel ríu Castaños o'l regueru Nocedal que dende la sierra Sasiburu desagua nel Cadagua en pasando por Güeñes.[22] Curiosamente'l banzáu Loiola ta nel conceyu del Valle de Trápaga pero pertenez al Conceyu de Barakaldo y dende él dacuando suminístrase agua a los conceyos de Barakaldo, Alonsotegui y Sestao siempres que los sos niveles sían aptos pal consumu[27][28] sustituyendo al banzáu de Ullíbarri-Gamboa (habitual suministrador d'agua potable a gran parte de Vizcaya y Álava).
Orografía
[editar | editar la fonte]El so relieve ye relativamente onduláu con montes de pequeñu altor, toes elles asitiaes nel sur del conceyu, ente les que destaquen el Apuco (Apuko/Ganeroitz) (561 m), Argalario (514 m), Peñes Blanques (Haitz Zuriak) (469 m), Tellitu (462 m), Sasiburu (459 m) y Arroletza (454 m) anque tamién el nome de Sasiburu toma tola sierra al que pertenecen toos sacante'l Argalario (este ta nos montes de Triano).[29][21][22][23][24][30] Amás, tamién pertenecen a Barakaldo una parte del monte Mendibil (549 m) y Burzako (450 m), nos montes de Triano, anque'l so visu ta asitiada nel Valle de Trapaga.[9]
Hai de solliñar que la carretera d'accesu a Argalario-Mendibil ye la carretera totalmente asfaltada más alta de la zona del Gran Bilbao; y non solo eso, sinón qu'amás tien doble aguada asfaltada (polos barrios de Retuerto y Bengolea en Barakaldo y pol barriu de Larreineta nel Valle de Trápaga).[31]
Clima
[editar | editar la fonte]El clima ye típicu vizcaín, con nidios branos, iviernu enllargáu y bon seronda por cuenta de la so clima oceánicu. La so temperatura medio añal ye de 14 °C ente un mínimu añal de 8 °C y un máximu de 18 °C. Los vientos dominantes son de componente NON y les precipitaciones algamen una media añal de 1211,4 m/m.[21][22][24]
Historia
[editar | editar la fonte]Oríxenes
[editar | editar la fonte]Los nicios más antiguos de presencia humana atópase na llamada Cueva de los Mosquitos nel barriu d'El Regatu, nésta atoparon restos dataos nel epipaleolítico, hai unos 10.000 años.[32]
Los autores coinciden en que los empiezos de la hestoria de Barakaldo habría qu'asitialos nes actividaes béliques de los cántabros y les sos lluches colos romanos y les tribus vecines. L'historiador Pliniu'l Vieyu asitiaba la rexón de les nueve ciudaes de los cántabros al oeste del Nervión (posible frontera natural ente cántabros y autrigonos), ente les que podría tar incluyíu Barakaldo, por ser bañáu pola ría na so marxe izquierda nuna zona bien próxima a la so salida al mar.[33]
El primer nucleu de población importante tuvo de formase na desaguada del ríu Galindo al ser base d'un centru de producción comercial y portuaria d'actividá estraordinaria. Esti nucleu, que nun cuntaba con más de 50 cases, convertir en anteiglesia al establecese la organización eclesiástica del territoriu, dempués de la evanxelización del país, organización que tenía la so base nes xurisdicciones respeutives de los conventos xurídicos romanos.[3][34]
Según escribi Lope García de Salazar nel so llibru Les Bienandanzas y Fortunes: "la tierra de Varacaldo ye d'antigüedá de tiempu ynmemorial".[35] Sicasí, el primer documentu conocíu que fai referencia a Barakaldo data del añu 1051, y ye la carta de donación del Monesteriu de Axpe de Busturia a San Millán de la Cogolla que faen los condes de Vizcaya Don Íñigo y Doña Toa. Nesa carta mentar al Señor Lope Velázquez (en dellos testos Blázquez o Blascoz), qu'ostentaba'l títulu de Señor de Barakaldo.[33] En 2009 el conceyu dio por bonos estos fechos y llanzó una campaña pa espublizar los 900 años del conceyu.[36]
Edá Media
[editar | editar la fonte]Barakaldo yera nel sieglu XIII un pueblu agrícola, pero sobremanera, por cuenta de la so situación privilexada cercana a la zona minera de Triano y a los sos ríos Cadagua, Castaños y Galindo, podía dar salida per tierra y per mar a los productos mineros que se llograben na zona,[33] amás esos ríos sirvíen pal llabor de llimpieza y temple.[3] Puesto que axuntaba les condiciones aparentes, y dellos pueblos vecinos nun podíen dedicase a ello, la salida del mineral de la zona pasaba por esti pueblu, lo que causó la esistencia de munchos molinos y ferreríes na zona d'El Regatu y na zona d'Iráuregi.
Cuando nel añu 1300 promulgóse la carta puebla de Bilbao, el comerciu baracaldés salió perxudicáu en favor del de la capital, y cuando se promulgó la de Portugalete, ventidós años dempués, siguíen ameyorándose los derechos de la capital en perxuiciu de los de les anteiglesies. Amás, y según avanzaba nel tiempu, Barakaldo siguió enfrentándose a Bilbao por motivos económicos y comerciales, anque bien ye ciertu que nun podía competir con ella nin coles villes. Aun así, les xentes esforciar pa consiguir el so puestu d'importancia na zona. Equí puede trate la nacencia de la tradición industrial y comercial que tenía la anteiglesia, llegando a algamar un importante grau de desarrollu.[33]
A mediaos del sieglu XIV destaca la fundación de la Anteiglesia de San Vicente, concretamente nel añu 1340, por Sancho López de Barakaldo, Lope Gonzalo de Zorroza y Galindo Retuerto, a terceres partes, desmembrándose de la de Santa María de Erandio ensin dulda por causes del peligru de vadear, en tiempu d'umbaes, el brazu de mar que promediaba.
Nel tercer periodu del sieglu XIV (añu 1366) Barakaldo se desmembró de les Encartaciones (a les que pertenecía pola so vinculación al Valle de Somorrostro) y, por privilexu del conde Don Tello de Trastámara, incorporar a la Merindad de Uribe. Abandonó'l fueru propiu d'aquelles y optó pol de Vizcaya, pasando a formar parte del Señoríu (lo que los demás pueblos encartaos tardaron cuatro siglos en faer), dexando de ser conceyu y naciendo como anteiglesia.[3]
Edá Moderna
[editar | editar la fonte]Les primeres ferrerías establecer nos montes, cerca de los criadorios de minerales y de los montes que-yos suministraben la lleña. L'agua namái s'utilizaba pa llimpieza y temple. Por eso, los meyores ferrerías tuvieron d'establecese ente'l ríu Cadagua, el Nervión y el Galindo, tierra de Barakaldo. El fechu más importante d'estos años fueron les rivalidaes y lluches sosteníes ente bilbainos y baracaldeses, por cuestión de franquicies, competencies marítimes y comerciales, y pola participación de la anteiglesia nes agresiones de la villa, que remataron nuna llamada batalla de Retuerto, similar a que les que llibraron en tol territoriu vizcaín los banderizos, y na cual salieron triunfantes los baracaldeses.[37]
Cuando s'empecipia'l desarrollu industrial en Vizcaya, empezaron a tener gran importancia les ferreríes, y les de Barakaldo ellaboraben el mineral de fierro estrayíu de la zona de Triano (yeren bien importantes les mines de Somorrostro). Pero nuevamente les envidies y disputes comerciales afectaron a Barakaldo. Non solamente yeren Bilbao y les villes; tamién surdieron continuos conflictos colos conceyos de San Salvador del Valle, Santurtzi y Sestao (que formaben el llamáu Grupu de los Trés Conceyos), que s'oponíen a esa esplotación a pesar de tener Barakaldo la ejecutoria pa esplotación del mineral de Somorrostro tomándo presu y multando a quien esplotara esa zona ensin el so permisu. Tres diverses presiones, incluyendo una denuncia formal per parte de Barakaldo nes Xuntes Xenerales de Guernica nel 1664, a la fin namái-y quedaron a Barakaldo los llabores de carga y descarga de los minerales.[34][3]
Edá contemporánea
[editar | editar la fonte]La Guerra de la Convención supunxo la invasión francesa de Vizcaya en 1794, el reclutamiento de tropes en tola provincia, y finalmente la retirada francesa cola Paz de Basilea en 1795. En 1808 Vizcaya foi de nuevu ocupada por tropes franceses, esta vegada al mandu del emperador Napoleón Bonaparte, desamarrándose la llamada Guerra de la Independencia Española.
La socesión del rei Fernandu VII empecipió les guerres carlistes; dos d'elles afectaron a Vizcaya, ente 1833 y 1840 y ente 1872 y 1876. La mayor parte de Vizcaya foi controlada pol bandu carlista. Barakaldo atopábase metanes dos villes, Bilbao y Portugalete, que se resisitieron a los sitios carlistes, calteniéndose lleales a los gobiernos cristinos, lliberales o republicanos de Madrid, polo que los frentes de batalla fluctuaron por Barakaldo y la so contorna. Na Primer Guerra Carlista, na Aición de Castrejana (1836), los isabelinos de Castañeda intentaron cruciar la llamada Ponte del Diañu sobre'l Cadagua, pero fueron duramente repelidos polos carlistes de Prudencio de Sopelana, y quemaron delles cases de Barakaldo na so repliegue.[38] La batalla de Luchana (tamién en 1836) producióse en redol a la parte de Luchana pertenenciente a Erandio, pero riquió que les tropes lliberales provenientes de Portugalete travesaren el ríu Galindo y Barakaldo p'atacar les posiciones carlistes dende la parte baracaldesa de Luchana. Na Tercer Guerra Carlista, los partidarios de Carlos VII volvieron sitiar Bilbao. En 1874, cuando l'exércitu republicanu consiguió romper el cercu carlista a Bilbao, produciéronse más combates en zones cercanes a Barakaldo, como l'Aición de San Pedro de Abanto, nel Valle de Somorrostro.
Col final d'esta Tercer Guerra Carlista y la victoria del rei Alfonsu XII llegó en 1876 l'abolición foral». La provincia perdió gran parte de la so autonomía, anque foi en parte compensada col «Conciertu económicu» (un réxime fiscal y alministrativu propiu similar al conveniu enllantáu en que Navarra en 1841). L'abolición de les normes forales supondría tamién enormes cambeos nel modelu granible industrial y el comerciu.[39]
Industrialización
[editar | editar la fonte]La posibilidá d'estrayer fierro non fosfóricu de los montes de Triano, y la demanda d'esti metal en Gran Bretaña supunxeron un intensu tráficu na Ría de Bilbao nel sieglu XIX. Barakaldo sirvió como llugar de camín y embarque del fierro; y tamién, pocu dempués, allugó numberoses pequeñes industries nes qu'esti procesábase. L'aprovechamientu doble flete (tresportando mineral de fierro escontra les costes britániques y retornando con carbón y teunoloxía ingleses) estableció un tráficu regular nos dos direiciones,[40] que fizo posible el progresu d'una siderurxa carauterizada pola insuficiencia carbonífera.[41]
Una cierta industrialización de Barakaldo yera visible yá a mediaos del sieglu XIX. Juan Y. Delmas al referise al Barakaldo de 1864, danos testimoniu de tres fábriques: la primer propiedá de los señores Mwinckel llamada Arregui y Cía., la segunda ye la de la Sociedá Santa Águeda y la tercera ye de los señores Ibarra y Cía. (ó Ybarra Hermanos y Compañía) llamada La nuesa Señora d'El Carmen.[3] Esta postrera, que los Ibarra emplazaron na confluencia del ríu Galindo cola Ría de Bilbao (barriu de Desiertu), foi unu de los principales fundamentos de la industria siderúrxica de la provincia yá que pocu dempués convirtióse na empresa Altos Fornos y Fábriques de Fierro y Aceru de Bilbao que dio llugar a la creación d'Altos Fornos de Vizcaya.[42][43]
Na segunda metá del sieglu XIX creáronse munches más empreses en Barakaldo y la so zona d'influyencia pa procesar el fierro ensin tenelo que llevar en barco mencantes principalmente a Gran Bretaña. Por casu en 1870, o 1871 según otres fontes, fundóse la sociedá británica The Cantabrian Iron Company mercando terrenales en Sestao y fornos formando la fábrica de San Francisco anque nun se punxo en funcionamientu por cuenta de la Tercer Guerra Carlista. La supresión de la prohibición d'esportar mineral de fierro más allá de les llendes del Señoríu de Vizcaya en 1863[40] y l'abolición foral de 1876 dexó la esplotación ilimitada de les mines de fierro (que'l réxime foral acutara como un bien comunal) por sociedaes privaes.[39] Ello favoreció, en pocos años, l'establecimientu d'entá más industries o ampliación de les que yá había antes: en 1880 fundóse la San Francisco del Desiertu ó San Francisco de Mudela (tres la venta de la fábrica al Marqués de la Mudela per parte de The Cantabrian Iron Company);[44] en 1882 surdieron Altos Fornos y Fábriques de Fierro y Aceru de Bilbao o a cencielles Altos Fornos de Bilbao (la fábrica de La nuesa Señora del Carmen modernizada) y Sociedá de Metalurxa y Construcciones La Vizcaya, esta segunda en Sestao-;[43] y en 1885 creóse Aurrerá tamién en Sestao. Per otra parte, en 1890, una empresa guipúzcoana llamada Goitia y Compañía, que s'allugaba nunos terrenales colindantes a La Vizcaya que mercó a esa empresa, tresformar na Compañía Anónima La Iberia.[42][41][45]
- Altos Fornos de Vizcaya
En 1902 fundiéronse les sociedaes Altos Fornos de Bilbao, La Vizcaya y La Iberia constituyéndose la sociedá de Altos Fornos de Vizcaya (AHV), la mayor parte del capital venía de Altos Fornos de Bilbao[42] por ello caltuvo'l so sede en Barakaldo. Esta empresa aportó a unu de los máximos esponentes de la economía industrial española.[3] La nueva sociedá cuntaba con 200 emplegaos, 14 inxenieros, 65 contramaestres, 5.420 obreros y 230 mineros.[46] Na so dómina de bonanza llegó a cuntar con 14.330 trabayadores -nel añu 1969-[43] de los cualos aproximao unos 9.500 yeren de les factoríes de Sestao y Barakaldo -cifra de 1978-.[47] Esti volume de trabayadores xeneró una gran demanda d'asistencia facultativa al accidente de trabayu y la necesidá de la empresa de reponer nel so puestu a los sos operarios. Ye nesti contestu onde se xestó'l proyeutu de construyir un sanatoriu quirúrxicu p'accidentes de trabayu que s'inauguró en 1911, años dempués tres delles ventes -incluyendo'l valtamientu del antiguu edificiu por unu nuevu en 1974- finalmente incorporóse na rede xeneral d'hospitales públicos en 1980 cola denominación d'Hospital de San Eloy.[46] D'esta potente empresa en Barakaldo asitiáronse principalmente los servicios -como'l mentáu sanatoriu, una subestación llétrica,[48] colexos, viviendes,[49] la Ciudá Deportiva de San Vicente...-, los cargaderos colos sos respeutivos muelles y delles fábriques na que la postrera en funcionamientu foi la d'Allampo construyida en 1966; mientres en Sestao quedó la mayor parte granible.[43][45]
El zarru progresivu de diverses fábriques de Barakaldo, por cuenta de distintos conflictos llaborales, provocó qu'en 1970 dexara de tener factoríes granibles na llocalidá fabril perdiendo toles sos instalaciones siderúrxiques de cabecera y quedando namái'l Tren de Bandes en caliente (TBC) d'Allampo y un fornu llétricu. Pa desaniciar esos zarros AHV estendióse y mercó empreses asitiaes en Etxebarri (La Basconia) y Lesaka (Laminaciones de Lesaka) amás de construyir otres plantes granibles en Zalain y Legasa principalmente a principios de los 70. Sicasí, caltuvo les sos oficines centrales y la so razón social en Barakaldo.[43][45]
- Consecuencies
Estes grandes industries atrayeron a otres empreses siderurgicas más pequeñes, industries auxiliares, papeleres, estelleros... La industria riquió de la mesma empreses de servicios (aseguradores, banca, comerciu...)[32] y suministradores d'enerxía llétrica. Nesi contestu destacó la fundación d'Estelleros del Nervión[41] en 1891 en Sestao pola sociedá de la fábrica de San Francisco.[43] El procesu siguió mientres la mayor parte del sieglu XX. Por casu en 1918 la multinacional metalúrxiques d'Estaos Xuníos Babcock & Wilcox fundó'l so filial Sociedá Española de Construcciones Babcock y Wilcox creando delles plantes na Vega del Galindo, en terrenes de Sestao y Valle de Trápaga próximos a Barakaldo.[50] Una década dempués creóse otra empresa similar a Babcock na mesma zona yá en terrenes del Valle de Trápaga, pero muncho más pequeña, col nome de Xeneral Llétrica Española.[51]
Si nun principiu la minería fuera'l gran reclamu de xentes de distintes partes d'España, llueu la paulatina industrialización fizo que'l centru de gravedá de la inmigración treslladárase a la parte de Barakaldo. El procesu d'urbanización foi pareyu al de la industrialización. Una gran parte de los trabayadores de Barakaldo y les sos families enfrentar a condiciones de vida bien dures: xornaes llargues, salarios baxos, falta d'hixene nel trabayu y nes viviendes, arriendos altos, etc. lo que llevó a dellos españíos de protesta social. Munchos baracaldeses xuntar a movimientos anarquistes ya izquierdistes, que fueron reprimíos en delles ocasiones.[3]
Guerra Civil y Franquismu
[editar | editar la fonte]L'Alzamientu militar de 17 de xunetu de 1936 que dio empiezu a la Guerra Civil Española, sorprendió a los baracaldeses mientres les fiestes patronales d'El Carmen. Dellos actos festivos suspendiéronse. El Gobiernu de la República caltuvo en principiu'l control de Barakaldo, como'l del restu de Vizcaya. La xunta de defensa entamó la defensa llocal con 150 guardias voluntarios d'asociaciones del pueblu (33 de la Casa del Pueblu, 24 de la Confederación Nacional del Trabayu, 19 del Partíu Socialista Obreru Español, 18 d'Aición nacionalista Vasca Autónoma, 17 del Partíu Nacionalista Vascu, 14 de Solidaridá d'Obreros Vascos, 10 d'Aición Nacionalista Vasca, 8 del Partíu Comunista d'España, 6 d'Aición Republicana y 3 d'Izquierda Republicana).[52] Militantes de fuercies de dereches, sospechosos de participar o simpatizar col Alzamientu fueron deteníos y zarraos en barco-prisión na ría, como'l Altuna Mendi o'l Cabu Quilates, de primeres curiaos pola Guardia Civil.[53] Cuando la vixilancia de los prisioneros encargar a los milicianos estos decidieron formar a los presos en cubierta mientres los bombardeos (Barakaldo sufrió venti bombardeos de l'aviación del bandu nacional dende agostu de 1936 hasta xunu de 1937). Dalgunos d'estos bombardeos fueron siguíos d'asaltos a les prisiones, per parte d'aponderaos que queríen tomar represalies contra los presos. Tres el bombardéu de 25 de setiembre de 1936 los asaltantes llegaron a aportar a los barcos, matando a 41 recluyíos del Cabu Quilates y a 29 del Altuna Mendi. El 2 d'ochobre, mataron a 38 presos del Cabu Quilates.[53] Les tropes franquistes tomaron finalmente Barakaldo el 22 de xunu de 1937.[54]
En 1943 la Diputación provincial escoyó mayoritariamente a la so alcalde José María Llaneza Zabaleta pal cargu de procurador en Cortes na I Llexislatura de les Cortes Españoles (1943-1946), representando a los Conceyos d'esta provincia.[55]
Por cuenta de la política autárquica del réxime promoviéronse la construcción de fábriques pa llograr el autoabastecimiento, pa ello construyóse en Luchana la "fábrica de Sefanitro", en 1950, dedicaba a la ellaboración de fertilizantes.[56]
Nel añu 1955 construyóse'l Hospital de Cruces, col nome de Residencia Sanitaria Enrique Sotomayor, que se diba a convertir nel hospital de referencia de Vizcaya yá que el Hospital de Basurto empezaba a ser insuficiente. La falta de suelu urbanu fizo que se construyera nuna pequeña fastera asitiada a 45 msnm a menos de 4 km del Hospital de Basurto; sicasí, les sos bones comunicaciones -frente a la carretera N-634, a apenes 6 km del centru de Bilbao- fueron unu de los motivos de la so construcción nesi llugar. La intensa crecedera demográfica de los años sesenta por cuenta de les migraciones foi arrodiando al centru sanitariu de viviendes, lo que-y fixo perder la imaxe inicial d'un llugar natural d'aire y sol.[57]
Crisis industrial
[editar | editar la fonte]Na década de los setenta, coincidiendo cola apertura del réxime franquista, Barakaldo dexó de ser un puntu de referencia industrial, una y bones la gran industria empezaba'l so cayente col inminente zarru d'Altos Fornos de Vizcaya (anque oficialmente nun se cerró hasta l'añu 1996) y esi amenorgamientu de l'actividá supunxo un duru golpe pa quien concebíen la vida dende y pal trabayu. Al derrumbar la base económica, de resultes de la crisis industrial, xeneróse una importante perda de puestos de trabayu, según un importante númberu de prexubilaos y xubilaos con poder adquisitivu, pero que constituyeron un sector non granible, coles mesmes qu'un sector de mozos nun podía aportar al mundu llaboral: la xeneración de los sesenta procedente del baby-boom viose imposibilitada a aportar al mundu del trabayu, xunto cola muyer que cada vez deseyaba más la so incorporación al mundu del trabayu. Ye dende equí que nació un nuevu resurdimientu económicu, con nueves actividaes que sustituyeron a les anteriores.[34][3]
Pa faer una idea del efeutu d'esta crisis industrial, como se dixo enantes, solo AHV dio trabayu direutu a 14.330 trabayadores -nel añu 1969-[43] de los cualos aproximao unos 9.500 yeren de les factoríes de Sestao y Barakaldo -cifra de 1978-.[47] Aportaron a unos 11.000 (40.000 inducíos) nos años 80 cuntando toles sos instalaciones.[58] D'ellos solo caltuviéronse 335 d'una nueva factoría llamada Acería Compacta de Bizkaia[59] (asitiada nel mesmu llugar que la fábrica de AHV de Sestao), 800 na planta d'acabáu d'Etxebarri[60] y otros 1.100 nes instalaciones de Navarra (Lesaka, Zalain y Legasa, ordenáu de mayor a menor númberu de trabayadores)[61][62] por cuenta de una dura reconversión industrial.[3] Cifra que varia considerablemente a la baxa dependiendo la demanda o subcontrataciones.[63][64]
Toles empreses siderometalurgicas del País Vascu en 1975 daben emplegu a 243.294 persones, cifra que suponía los 46,7% de la población activa vasca;[65] 30 años más tarde, en 2016, solo daba emplegu a 15.000 persones.[66]
Desanexón de Alonsotegi
[editar | editar la fonte]Nesta dómina de crisis post-industrial (años 80 y principios de los 90) cabo destacar el procesu de creación de nueves llocalidaes en Vizcaya por causa de la independencia de barrios periféricos de los grandes conceyos yá que se sentíen ayenos a los planes de recuperación; Barakaldo nun foi ayenu a esti fenómenu y el barriu d'Alonsotegi (al que taba xuníu dende finales del sieglu XIX) y el barriu d'Iráuregui (que dende los sos entamos perteneció a Barakaldo) formaron conxuntamente conceyu propiu'l 1 de xineru de 1991 adoptando'l nome de Alonsotegi.[32][67]
De la industrialización al sector terciariu: problemes con restos tóxicos
[editar | editar la fonte]Nos últimos años, la ciudá pasó de ser un conceyu industrial a convertise en nucleu de servicios. Por casu, les antigües instalaciones d'Altos Fornos de Vizcaya na Vega d'Allampo dieron pasu al BEC. Otres árees importantes del conceyu son: parques comerciales (MegaPark Barakaldo y Max Center) un xardín botánicu, delles zones piatonales y bidegorris, zones verdes, parques municipales, residencies pa la tercer edá, antiguos barrios refechos (Desiertu,[68] Beurco, Luchana...), paseos, places, polideportivos, nuevu moblame urbanu...[69][4][70] Asociaciones sofitaes pola alministración, como Bilbao Metrópoli-30[71] y Bilbao Ría 2000 encargar de la organización y supervisión de munchos de los proyeutos d'urbanización.[72]
Unu de los proyeutos más simbólicos foi la construcción de les Torres de San Vicente, construyíes ente l'añu 2003 y 2005, que colos sos 75 metros d'altitú son de los pisos residenciales más altos del Gran Bilbao igualáu coles Torres de Zabalburu (4 torres) y les Torres d'El Caxellu (4 torres ) y solo por detrás de les Torres Garellano (3 torres) y Isozaki Atea (2 torres) en Bilbao. Estes 7 torres, xunto a la Torre Vallehermoso de 72 m, formen un semicirculo ente'l xardín botánicu y el Megapark[69] y xunto a la cercana Torre del BEC (98 m) formen el skiline de Barakaldo.[70] A destacar qu'antes del sieglu XXI tamién se construyeron edificios de ciertu altor como son les Torres Magallanes en Cruces (68 m) anque una vegada diriximos a árees más antigües l'altor menguaba hasta un máximu de 55 m del Edificiu Arxentina (Avenida Llibertá 26) en Bagaza-Beurco.[73]
Pa esti procesu de rexeneración y urbanización d'árees degradaes viose necesariu realizar una descontaminación de los antiguos suelos industriales[70][74] que los sos productos tóxicos que nun se pueden descontaminar masivamente como'l lindane, n'otros llugares llamano lindano, entemecíu con tierres[75][76] fueron almacenaos na llamada "Celda de la Seguridá de Argalario".[77][78][79] Inclusive nel añu 2008 apaeció lindane en zones non previstes teniendo que paralizar delles obres.[80][81][82] Por cuenta de la crisis española de 2008-2016 munchos d'esos proyeutos sufrieron demorances o cambeos.[83][84]
El próximu gran proyeutu va ser la urbanización onde s'allugaba la fábrica de Sefanitro y la so redoma en Luchana nel denomináu "Enanche de Barakaldo"[5][85][86][87] que se va estender escontra'l futuru "Parque Empresarial de Burtzeña" en Burceña.[88][89]
Demografía
[editar | editar la fonte]La so configuración como un importante polu industrial traxo de resultes l'aceleración del movimientu migratoriu y mientres bona parte del sieglu XX la crecedera demográfica de Barakaldo foi impresionante, aportando al conceyu non capital más pobláu d'España[3] anque non con más habitantes censaos. Coles mesmes que Barakaldo desapegaba hasta'l so cuasi total tresformamientu industrial, la so población foi esperimentando un imparable aumentu por cuenta de la necesidá de mano d'obra nel desarrollu de la industria siderometalúrxica. Esti despegue industrial nun se daba en nenguna otra zona d'España, polo que xentes de toles provincies allegaron al amparu del trabayu "duru pero seguru" qu'equí s'ufiertaba. Paralelamente, la enorme crecedera demográfica, al par que'l fenómenu industrial que lu impulsó, fueron modificando fondamente un hábitat agrícola y rural, constituyíu por barrios y caseríos tremaos pola vasta estensión del conceyu. Coles mesmes, les socesives espansiones industriales baracaldesas fueron forzando espansiones urbanes y demográfiques. Crisis de crecedera y renovación fueron asocediéndose a lo llargo de la historia. Al par que les empreses enclavaes nel conceyu crecíen, fueron naciendo nueves barriaes y modernos nucleos urbanos hasta asitianos nuna ciudá urbanizada y moderna, qu'ufierta agora los sos servicios como contrapuntu del so pasáu industrial.[90]
Hai de solliñar qu'una parte de la población nacida nos años 1930 foi orixinaria d'otres provincies estremeres, sobremanera Cantabria, que namái nacieron en Barakaldo o n'otros conceyos vizcainos por una llei qu'evitaba que los vascos fueren al serviciu militar (d'ende qu'a los cántabros llámenlos "cucos").[91] Tamién hai que mentar qu'hasta los años 1980, esautamente hasta 1986 (Reforma del Reglamentu del Rexistru Civil), yera obligáu empadronar a los neños nel llugar de nacencia y cuasi tolos vizcainos ya inclusive munchos de provincies cercanes nacíen nel hospital de Hospital de Cruces de Barakaldo, por ello siguió rexistrándose una alta población anque la población real fuera enforma menor.
La población más alta rexistrada tuvo llugar en 1983 con 119.380, tres el zarru de les fábriques Barakaldo baxó la so población considerablemente pol regresu de la población a los sos llugares d'orixe o de treslláu a zones con posibilidaes d'emplegu, anque hasta 1996 caltener en cifres altes (cimera a 100.000 habitantes) poles circunstancies enantes citaes,[43] rexistrando'l picu más baxu en 2002 con 95.515 habitantes.
La desanexón d'Alonsotegi y Iráuregui agravó l'enclín baxista de principios de los 90 perdiendo nun solu añu (ente 1990 y 1991) 6.584 habitantes.
Foi históricamente la cuarta ciudá vasca por númberu d'habitantes (por detrás de les capitales) y la segunda de Vizcaya por detrás de Bilbao, tando estabilizada la so población dende finales de los años 1990 en 100.000 habitantes aproximao. La edá media en 2008 yera de 42,5 años.[92]
Sieglu XXI
[editar | editar la fonte]Dende los años 2000 Barakaldo ta recuperando población y según los datos del conceyu tenía 98.460 habitantes de los cualos 47.311 son homes y 50.215 muyeres con un 3%-4% d'inmigrantes[92] o 97.328 con 47.242 homes y 50.086 muyeres según l'INE (datu del 2008).[93] El INE del 2009 indicó que la población xubiera hasta los 98.460 con 47.812 homes y 50.648 muyeres[94] y el del 2010 que yá xubiera hasta los 99.321, con 48.216 homes y 51.105 muyeres, anque según datos del conceyu yá se superaren los 100.000. En 2016 la so población xubía a 100.228 habitantes[2] y en 2017 a 100.0025 habitantes;[95] anque según el Eustat del 2017 baxar considerablemente a 98.129.[96]
- Evolución de la población de Barakaldo dende 1842
Entidaes de población
[editar | editar la fonte]Según el nomenclátor de 2012, el conceyu abarca dos entidá de población: l'anteiglesia de San Vicente de Barakaldo, capital municipal y el barriu d'El Regatu. La población empadronada en diches entidaes en 2015 ye de 99 669 y 559 habitantes, respeutivamente.[2]
Tases d'ocupación
[editar | editar la fonte]Tres el procesu de reconversión industrial Barakaldo superó la tasa de paru del 10%. Dende finales de los años 1990 hubo pequeños síntomes de mejora pero por cuenta de la crisis española de 2008-2016 la tasa llegó cuasi al 20% nos sos años más duros llegando a tar estabilizada ente'l 14% y el 15% dende'l 2016 (según el INE)[98] pero de nuevu con una gran diferencia col Eustat qu'esti lo asitia nun 18,6%.[96] Según dellos medios esa tasa actual pue ser engañosa debíu al altu porcentaxe de precariedá llaboral que provoquen los nuevos emplegos creaos principalmente nel sector servicios.[99]
Alministración
[editar | editar la fonte]Alministración municipal
[editar | editar la fonte]L'alministración política de la ciudá realízase al traviés d'un conceyu de xestión democrática que los sos componentes escoyer cada cuatro años por sufraxu universal. El censu eleutoral ta compuestu por tolos residentes empadronaos en Barakaldo mayores de 18 años y nacionales d'España o de los otros países miembros de la Xunión Europea. Según lo dispuesto na Llei del Réxime Eleutoral Xeneral qu'establez el númberu de conceyales elegibles en función de la población del conceyu, la Corporación Municipal de Barakaldo ta formada por 27 conceyales, en delles eleiciones menguada a 25 cuando la población tenía menos de 100.000 habitantes.[100]
Eleiciones 2015
[editar | editar la fonte]Eleiciones municipales, 24 de mayu de 2015[101] | |||||
Partíu | Votos | % | Conceyales | ||
EAJ-PNV | 12.547 | 27,43 % | 8 | ||
PSE-EE | 12.475 | 27,27 % | 8 | ||
EH Bildu | 6.585 | 14.40 % | 4 | ||
Irabazi Barakaldo | 5.590 | 12,22 % | 4 | ||
PP | 4.289 | 9,38 % | 3 |
Históricu d'eleiciones (dende 1991)
[editar | editar la fonte]Partíu políticu | Conceyales 2011 | Conceyales 2007[102][103] | Conceyales 2003[104] | Conceyales 1999[104] | Conceyales 1995[104] | Conceyales 1991[104] |
---|---|---|---|---|---|---|
EAJ-PNV | 7 | 5 | 7 | 6 | 7 | 8 |
PSE-EE (PSOE) | 8 | 11 | 9 | 9 | 9 | 10 |
Bildu | 4 | - | - | - | - | bgcolor="#d8d8d8" |
HB/EH/EAE-ANV | [ANV 1] | 3 | [eleiciones 2003 1] | 3 | 2 | 4 |
IX/EB | 1 | 2 | 3 | 2 | 4 | 4 |
EA | [EA 1] | 0 | 0 | [eleiciones 1999 1] | 0 | 2 |
EE | [EE 1] | [EE 1] | [EE 1] | [EE 1] | [EE 1] | 2 |
TOTAL | 25 | 25 | 25 | 25 | 27 | 27 |
- ↑ EA presentóse en coalición cola PNV.
- ↑ Nun se presentaron por cuenta de la so illegalización.
Alcaldes de Barakaldo dende 1979
[editar | editar la fonte]Alcalde | Mandatu | Partíu políticu |
---|---|---|
Josu Sagastagoitia Monasterio | 1979-1983 | Euzko Alderdi Jeltzalea - Partíu Nacionalista Vascu |
José María Rodríguez Orrantia | 1983-1991 | Partíu Socialista d'Euskadi |
Carlos Pera Tambo | 1991-2003 | Partíu Socialista d'Euskadi-Euskadiko Ezkerra |
Tontxu Rodríguez Esquerdo | 2003-2013 | Partíu Socialista d'Euskadi-Euskadiko Ezkerra |
Alfonso García Alonso | 2013-2015 | Partíu Socialista d'Euskadi-Euskadiko Ezkerra |
Amaia del Campo | 2015-Actual | Euzko Alderdi Jeltzalea - Partíu Nacionalista Vascu |
Organización alministrativa
[editar | editar la fonte]Alministrativamente, la ciudá estremar en nueve distritos:
Nᵘ[92] | Distritu (nome oficial)[105] | Barrios[22] | Superficie (en km²)[92] | Población (en 2008)[92]
|
---|---|---|---|---|
1 | Centru-Zaballa | (2): Centru y Zaballa | 0,188 | 8.276 |
2 | Ermu-Urban Galindo | (3): Desiertu, Lasesarre y Larrea | 0,970 | 12.758 |
3 | Róntegui (Arrontegi) | (2): Róntegui y Landaburu | 0,206 | 7.776 |
4 | Bagaza-Beurco (Bagatza-Beurko) | (3): Bagaza, Beurco y Santa Teresa | 0,409 | 10.334 |
5 | San Vicente | (2): San Vicente y Ibarreta-Zuloko | 0,950 | 14.619 |
6 | Arteagabeitia-Zuazo | (3): Arteagabeitia, Zuazo y Allampo | 0,365 | 14.732 |
7 | Retuerto-El Regatu-Careaga (Retuerto-Kareaga) | (5): Retuerto, Careaga, El Regatu, Amézaga, Mesperuza, Gorostiza y Bengolea | 14,5 | 6.808 |
8 | Luchana-Burceña (Lutxana-Burtzeña) | (5): Luchana, Burceña, Munoa, Llanu, Zubileta, Les Delicies y Santa Águeda | 3,961 | 8.954 |
9 | Cruces | (2): Cruces y La Paz | 1,454 | 13.259 |
Alministración xudicial
[editar | editar la fonte]En Barakaldo asítiase un Palaciu de Xusticia que ye cabeza del partíu xudicial nᵘ2 de la provincia de Vizcaya, que la so demarcación entiende la ciudá de Barakaldo más 9 poblaciones del área del Gran Bilbao, concretamente 10 de la Marxe Izquierda (Abanto Zierbena, Alonsotegi, Barakaldo, Musques, Ortuella, Portugalete, Santurtzi, Sestao, Valle de Trápaga y Zierbena.[106]
Nesti xulgáu atópense 4 xulgaos d'instrucción, 2 xulgaos de lo penal y 5 xulgaos de primera instancia.[107] El más numberosu de Vizcaya, tres Bilbao.
Economía
[editar | editar la fonte]Industria
[editar | editar la fonte]La economía de la llocalidá carauterizar dende va sieglos pola agricultura, la ganadería, y especialmente les ferreríes, que tresformaben el fierro de les mines próximes. Darréu, (sieglu XIX), les ferrerías dieron pasu a la industria siderometalúrxica, destacando la empresa Altos Fornos de Vizcaya que la so última fábrica na llocalidá asítiase nel barriu d'Allampo concretamente na Vega d'Allampo ("fábrica d'Allampo") construyida nel añu 1966.[108][43]
Asina, la industria siderúrxica vizcaina foi ganando pesu na economía nacional. Pero, a mediaos de los años 1970, cola crisis internacional, empezó'l cayente que nun se detuvo hasta'l zarru de la empresa, en xunetu de 1996.[43][90]
Otres pequeñes empreses pero con ciertu pesu na economía baracaldesa fueron les dedicaes a la industria químico: Fesa-Ercros ("pabellón industrial de FESA") enantes "Esplosivos Ríu Tinto S.A",[109] Fertiberia ("fábrica de Sefanitro"), Cepsa ("Plastificantes de Luchana"), Befesa ("fábrica de Rontealde"), Praxair ("fábrica de Oxinorte"), Bilbao Chemicals y Bilbaina d'Alquitranes. Fora de la industria químico destacó la llétrica Iberdrola ("central térmica de Burceña") y la "fábrica de Motos Lube" (primer fábrica de motos d'España).[110] Dalgunes d'elles fueron abiertes a partir de los años 1910 y 1920 de resultes de l'actividá d'Altos Fornos de Vizcaya[111][112] pero la mayoría nos años 1940 por cuenta de la política autárquica del franquismu[113][85] munches d'elles clausuraes a principios del sieglu XXI y otres en procesu de zarru.[86] Los barrios onde s'asitiaben estes empreses (Allampo, Luchana, Burceña...) fueron bien importantes na economía de la llocalidá y suponíen un encruz de caminos de la mineríes de Triano y de les Encartaciones col Nervión lo que provocó la construcción de delles llinies de ferrocarril y muelles, colos sos respeutivos cargaderos, na zona que fueron aprovechando distintes empreses.[114]
Ferrocarriles y cargaderos
[editar | editar la fonte]Por cuenta de la bona situación xeográfica del conceyu hubo hasta 3 ferrocarriles mineros, 3 ferrocarriles "mistos" de mercancíes pasaxeros y 1 llinia auxiliar qu'escurríen por Barakaldo, amás de decenes de cargaderos que s'asitiaben en distintos muelles del conceyu (principalmente na Dársena de Portu, Réqueta y Luchana).[41][115][116]
El primeru de toos foi'l Ferrocarril de Triano[117] (darréu C-2 de cercaníes Renfe Bilbao) que'l so primer tramu inaugurar en añu 1866 y xunía Ortuella colos cargaderos asitiaos nos muelles de San Nicolás en Sestao. Nel añu 1889, xunir cola llinia Bilbao-Portugalete, inaugurada esta nel añu 1888, (darréu C-1 de cercaníes Renfe Bilbao) en Barakaldo formando la llinia conocida como BPT (Bilbao-Portugalete-Triano) lo que supunxo que pocos años dempués empezara a tresportar viaxeros. Darréu amplióse d'Ortuella a Musques nel añu 1890 y na otra llinia de Portugalete a Santurtzi nel añu 1926. Empezó a tener un usu mayoritariamente pa pasaxeros nos años 1920 cola intensificación del tráficu de viaxeros por cuenta de la decadencia de la minería.[115][118][119][120][121]
El Ferrocarril de Orconera, inauguráu nel añu 1877, estremar de los otros ferrocarriles porque empezaba na Zona Minera a 200 msnm, en cuantes que los otros quedar nel valle. Polo accidentao del terrén hubieron de construyise murios de sostenimientu de gran altor, ocho túneles (el mayor de 230 m), gran númberu de curves y una rimada media de 2,27% por ello foi un ferrocarril con carauterístiques de ferrocarril de monte construyendo dellos planos inclinaos p'aportar a les mines más altes.[117] Anguaño, años 2010, puede acolumbrase unu de los cinco cargaderos que la compañía tenía nos muelles de Luchana, este perdió la plataforma móvil pero caltién el restu anque, pol so estáu en ruines,[122] ta abarganáu pa evitar accidentes.[123] Per otra parte ta en proyeutu de rematar una vía verde que'l so primer tramu, ente Ortuella y el Valle de Trápaga, inaugurar en añu 2012.[124] Nel barriu de Luchana atópense los antiguos talleres d'arreglu del ferrocarril, güei día rehabilitaos pal proyeutu del Muséu de la Téunica d'Euskadi anque nunca se punxo en funcionamientu como tal; cercanu a esos talleres tamién había cinco cases, construyíes nel añu 1892 pa los inxenieros de Orconera, que formaben parte d'un estensu complexu con edificios d'alministración, zona deportiva, cine… güei sumíos.[125][126][115][127]
El Ferrocarril del Regatu o Luchana Mining construyir nel añu 1887 pa comunicar les mines que s'atopaben nos montes cercanos a El Regatu. A finales de los años 1920 foi adquiríu por Altos Fornos de Vizcaya[128] anque yá nel so cayente. Al igual que cola mayoría de ferrocarriles mineros una de les sos carauterístiques foi l'usu de dellos planos inclinaos unu d'ellos pa salvar una distancia de 3.100 m con un desnivel de 251 msnm. Por cuenta de la so complexidá tenía dellos puertos cargaderos,[115] el principal, el que daba accesu a la ría de Bilbao, allugábase onde taba la "Torre de Lutxana" que baltaron lo que quedaba d'ella pa construyir dichu cargaderu.[129]
El Ferrocarril de la Franco-Belga, inauguráu nel añu 1883, foi'l de más curtiu percorríu. Partía d'Ortuella y siguía un percorríu paralelu al Ferrocarril de Triano. Mientres los años 1950 la empresa pasó a denominase Sociedá Anónima Española de les Mines de Somorrostro. A finales de la década siguiente, concretamente en 1968, xunto con Orconera y otres esplotaciones controlaes por Altos Fornos de Vizcaya, pasó a formar parte de Agruminsa (Agrupación Minera S.A.).[130] Cerrar a principios de los años 1970, y como asocedió col restu de ferrocarriles esclusivos de mercancíes (ferrocarriles mineros) desmantelóse. Pal accesu a delles mines tamién tenía planos inclinaos y por cuenta de la so intensiva esplotación provocó'l treslláu de poblaos enteros. En Réqueta caltiénse parcialmente unu de los trés cargaderos que tuvo yá que esi foi anováu y habilitáu pal so usu recreativu en sufriendo una quema nel 2000, tamién se caltienen dos de los cuatro torretas de celosía de formigón que soportaben la viga de la tranvía sobre'l depósitu según parte de les tolvas.[127] Amás, el so trazáu, "caxa" o "caxón" que formaba la trinchera per onde pasaba'l ferrocarril, ye perfectamente identificable al travesar el cascu urbanu de Barakaldo (parte del paséu-bidegorri de Dolores Ibarruri); sicasí sumió la ponte de fierro que salvaba'l ríu Galindo.[115]
Con un orixe distintu al restu atopa'l Ferrocarril de la Robla que'l so tramu final que pasa por Barakaldo abrir en añu 1902 y hubo serviciu de viaxeros hasta'l añu 1972 anque inda sigue siendo una importante terminal de mercancíes (la más importante de via estrecha del País Vascu tres Ariz).[131] A diferencia de los otros ferrocarriles mineros qu'esportaben fierro esti surdió ante la demanda de carbón pa les industries qu'antes s'importaba por barco de Inglaterra y Asturies.[41][132] Terminaba na estación baracaldesa de Luchana que por aciu víes auxiliares ya interiores tenía accesu a tou Altos Fornos de Vizcaya. Cuando se suprimió'l serviciu de pasaxeros centralizáronse toos ellos en Bilbao-Concordia (utilizando pa ello les víes del ferrocarril Santander-Bilbao) y quedándose el tramu que va a Luchana solo pa mercancíes; la esviadura pa mercancíes entra en Barakaldo al traviés de la estación de Iráuregui y escurre paralelu a l'actual llinia B-1 de Renfe Feve (Bilbao-Concordia-La Calzada) al otru llau del ríu Cadagua anque esti da serviciu a los barrios baracaldeses de Santa Águeda (Santa Ageda), Zubileta y Les Delicies (Urgozo).[133]
Nun inventariu del añu 1909 indicábase la esistencia en Barakaldo d'un total de 30 km de víes d'anchu métricu, ente qu'en Sestao cuntaben con 23 km de víes métriques y 5 km de víes de 1.150 mm (The Bilbao River and Railway Co. Ltd). Col fin de poder coneutar les sos factoríes ensin necesidá de recurrir al Ferrocarril de Bilbao a Portugalete (d'anchu ibéricu: 1668 mm), Altos Fornos de Vizcaya decidió construyir una llinia de serviciu interior ente Sestao y Barakaldo de vía métrica,[134] mesmu tipu de vía que la mayoría de ferrocarriles mineros de la zona pa, si fuera necesariu, facilitar la so conexón con elles. Anque darréu tamién s'incluyó'l anchu ibéricu pa facilitar la esportación. Tres menos de 2 años d'obres nel añu 1922 la nueva vía poner en serviciu. La rede completa, rematada en 1965 por cuenta de la inmimente inauguración de la fábrica d'Allampo, disponía de 15 quilómetros de víes, na so mayoría de tres carriles. El tramu ente Sestao y Allampo (Barakaldo) taba dotáu de doble vía sacante na ponte sobre'l ríu Galindo, y primeramente dotada de cuatro carriles caúna d'elles (pa dexar el pasu tanto de trenes de vía ancha como de vía métrica) col fin de facilitar la salida a los productos de la rede nacional.[128]
D'últimes (añu 1950), un cargaderu ensin llinia de ferrocarril yá que taba conectáu direutamente cola ría de Bilbao, foi'l cargaderu de Sefanitro[135] que por cuenta del so llargor tuvo un muelle propiu (Muelle de Sefanitro) na zona de Réqueta.[136] Amás, al ser una empresa estatal tuvo accesu a les víes del ferrocarril Bilbao-Portugalete prindaes nel añu 1941 por Renfe[120] y por aciu esi mesmu accesu con triple-via d'apenes 100 m tamién tenía conexón col Ferrocarril de la Robla (Ferrocarriles de La Robla).
Situación nel sieglu XXI
[editar | editar la fonte]Gran parte d'esos barrios recuperáronse con proyeutos como "proyeutu Galindo Barakaldo"[68] xunto a la rexeneración complementaria de pequeñes zones y barrios degradaos[4] y el BEC -zones onde na so mayor parte allugábase AHV-. Amás, ta en procesu de construcción el "Enanche de Barakaldo" en Luchana[5][85][86][87] que se va estender escontra'l futuru "Parque Empresarial de Burtzeña" en Burceña.[88][89]
Los ferrocarriles mineros convirtiéronse en carriles bici la mayoría d'ellos con carauterística de sienda ciclable, anque debíu al calter urbanu de parte del so trazáu realizáronse cambeos por causa de la construcción de proyeutos urbanísticos o carreteres. Esto causó l'allongamientu de diches rutes por árees d'espansión de la llocalidá onde nun pasaba'l ferrocarril y fixo posible la inter-conexón ente ellos.[137][138]
Sector servicios
[editar | editar la fonte]Anguaño (dende finales del sieglu XX) ye una llocalidá dedicada al sector servicios.
Feria de muestres
[editar | editar la fonte]La llocalidá fabril ye sede de la nueva Feria Internacional de Bilbao, el llamáu BEC (Bilbao Yxhibition Cente),[139] asitiáu nos antiguos terrenes de la "fábrica d'Allampo" ya inaugurada nel 2004. L'allugamientu escoyíu foi por cuenta de qu'en Bilbao, en teoría, nun tenía un llugar pa construyir una instalación d'estes carauterístiques; a los sos bonos accesos (frente al Metro Bilbao - estación d'Allampo - y a les carreteres , N-634 y N-637);[140] y a llograr un nuevu "efeutu Gugenheim" en Barakaldo, y por estensión na subcomarca de la Marxe Izquierda, degradada tres el procesu de desindustrialización. Por ello, en teoría, diba faer disparase'l númberu de visitantes y consumidores de los servicios del conceyu y la creación de hoteles. Sicasí, práuticamente dende la so construcción hubo ciertu discutiniu por cuenta d'allugar equivocadamente, por motivos turísticos, el BEC en Bilbao lo que produció que la torna económica nun fuera l'esperáu yá que la mayoría de visitantes agóspiense y peracaben en Bilbao. Pa enmendar esi error dende'l conceyu presentáronse delles proposiones, como'l cambéu'l nome, toes elles refugaes.[141][142] Los accionistes mayoritarios de la infraestructura son el Gobiernu Vascu y la Diputación Foral de Bizkaia ente que'l Conceyu de Barakaldo baxó progresivamente el so porcentaxe por non querer asumir parte de les perdes por cuenta de desalcuerdos.[143][140]
Una de les situaciones más destacaes por cuenta de diches discrepancies producir mientres la disputa del Campeonatu Mundial de Baloncestu de 2014 nel que la instituciones enantes citaes, xunto al Conceyu de Bilbao, financiaron y promovieron una Fan Zone oficial nel centru de Bilbao (Fan Zone Bilbao-Bizkaia)[144] ente que el de Barakaldo, cola collaboración d'empreses privaes, punxo'l suyu mesmu frente'l BEC (Barakaldo Basket Hiria).[145][146][147][148][149][150]
Enantes, tanto'l Conceyu de Bilbao como aficionaos al baloncestu de Bilbao, amosáronse reticentes a que'l Bilbao Basket xugara nel Bizkaia Arena del BEC na temporada 2009-2010 debíu una "perda económica importante" de los comercios de la capital vizcaina ente otros motivos.[151][152]
Comerciu
[editar | editar la fonte]En 2005 abrió'l mayor parque comercial de la zona norte de la península, "MegaPark Barakaldo",[153] con una superficie comercial de 137.000 metros cuadraos y 128.000 metros de SBA,[154] según datos del propiu centru tuvo 17 millones de visitantes nel 2007.[153] La ciudá tamién dispón d'otru gran centru comercial y d'ociu "Max Center"[155] que s'abrir a mediaos del la década de los 90 (sustituyendo a un supermercáu d'Eroski de la zona llamáu "Baliak"), y darréu amplióse creándose otru complexu llamáu "Max Ociu" nos terrenes del antiguu supermercáu Eroski. Estos grandes proyeutos cuntaron cola oposición de la mayoría de pequeños y medianos comerciantes yá establecíos na zona.
Sanidá
[editar | editar la fonte]Por cuenta del so pasáu industrial y al so bonu allugamientu xeográficu Barakaldo cuenta con una amplia asistencia sanitaria, ameyorando inclusive la ufiertada por Bilbao tocantes a enfermos atendíos nos servicios d'urxencia referir nos sos dos hospitales públicos, dependientes del Serviciu Vascu de Salú,[156] que dan serviciu a gran parte de les llocalidaes del Gran Bilbao.
- Hospital de Cruces: Asitiáu nel barriu del mesmu nome, construyíu nel añu 1955 y d'antiguo llamáu "Residencia Sanitaria Enrique Sotomayor". Ye l'hospital más grande y allegáu del País Vascu.[57][156] Empresta serviciu a les contornes sanitaries de Marxe Izquierda, Les Encartaciones y Uribe. Sicasí, la so área d'influyencia estiéndese xeográficamente más allá d'estes contornes, atendiendo a numberoses persones que precisen d'una asistencia sanitaria complexa.[157][158] P'atender a tolos pacientes tuvo delles importantes ampliaciones[159] coles que se superaron les 1.000 cames[160] y construyóse un helipuertu.[161][162] En mayu de 2010 empecipióse la construcción del Hospital de Uribe Kosta, que se va allugar nel pueblu d'Urdúliz, que descongestionará esti hospital.[163] Forma parte de la Organización Sanitaria Integrada (OSI) Ezkerraldea, Enkarterri Cruces[164] actuando como hospital de referencia d'eses zones pa toles enfermedaes en coordinación colos sos centros de salú.[165][166]
- Hospital de San Eloy: Na Avda. Miranda, construyíu en 1911. Nos sos entamos foi un sanatoriu priváu d'AHV llamáu "Sanatoriu Quirúrxicu Altos Fornos de Vizcaya" hasta que tres delles ventes -incluyendo'l valtamientu del antiguu edificiu por unu nuevu en 1974- finalmente en 1980 pasó a titularidá pública.[43][46] Forma parte de la Organización Sanitaria Integrada (OSI) de Barakaldo y Sestao[167] actuando como hospital de referencia de dambos conceyos pa enfermedaes leves y de curtia estancia en coordinación colos sos centros de salú.[166]
-
Hospital de cruces.
-
Hospital de San Eloy.
Amás, cuenta con siete centros de salú, ambulatorios o consultorios -Rontegi, La Paz, Lutxana, San Vicente, Urban, Zaballa (o Barakaldo)[168][169] y Zuazo- qu'al pie de los de Kueto, Markonzaga y La Iberia en Sestao y al Hospital de San Eloy formen la Organización Sanitaria Integrada Barakaldo-Sestao.[170] Amás, el de Urban tamién pertenez a la Organización Sanitaria Integrada Ezkerraldea Enkarterri Cruces. Tamién cunta con un centru de salú mental, un módulu psicosocial de drogodependencias y una oficina de la Cruz Roja Española.[171]
Turismu
[editar | editar la fonte]Barakaldo cuenta con una oficina de turismu nel Bilbao Exhibition Center (BEC) preparada p'atender a los turistes por aciu guíes y folletos.[172] Tamién peles cais hai partíos mapes y cartelos colos edificios más singulares, néstos hai un númberu de teléfonu pa dar información sobre'l monumentu escoyíu. Coles mesmes, en distintos barrios atópense unos mapes indicativos de distintos percorríos a lo llargo de la ciudá, nos que podemos atopar, por casu, el percorríu del camín de Santiago a lo llargo de la llocalidá. Amás dende'l 2006 Barakaldo cuenta con un stand propiu na feria FITUR onde s'amuesa'l tresformamientu del conceyu al empar que busca atraer turistes.[173][174]
Por cuenta del so orixe de anteiglesia (siendo parte del Camín de Santiago de la Mariña) y a la so histórica actividá industrial la mayoría d'edificios y monumentos d'interés tán rellacionaos con esos ámbitos, anque lóxicamente a midida de la "modernización" del conceyu fuéronse incorporando llugares d'interés civiles o empobinaos direutamente al turismu, ente toos ellos puédense destacar estos:[175][176][177][178]
Arte civil
[editar | editar la fonte]- Mercáu de abastos:Edificáu nel añu 1928 ye obra del arquiteutu barakaldés Ismael de Gorostiza.
- Edificiu El Carmen:Antigües oficines d'AHV edificaes nel añu 1946 son obra del arquiteutu bilbaín Manuel María Smith.
- Antiguu Mataderu: na cai Juan de Garay, edificáu nel añu 1917 d'estilu neomudéxar. Caltener en funcionamientu hasta 1985. Foi reformáu p'acoyer la Escuela Oficial d'Idiomes[179] nel añu 1992.
- Bilbao Exhibition Centre (BEC):[139] feria de muestres internacional asitiada nel barriu d'Allampo y construyida nel añu 2004. Allugar nos mesmos terrenes qu'ocupaba l'antigua fábrica d'AHV de la Vega d'Allampo.
- Cases Blanques: en plenu monte Larrazabal y cercanu a una calzada medieval nel barriu de Les Delicies (Urgozo). Exemplu d'edificación cúbica y de piedra de los caseríos vascos, bien pocu habitual en Barakaldo y llocalidaes cercanes.
- Centru d'Interpretación Histórica y Medioambiental de Barakaldo (CIHMA): en barriu d'El Regatu. Muséu gratuitu nel que s'esponen una serie de conteníos que dexen conocer los aspeutos físicos, naturales y históricos más relevantes de la llocalidá.
- Edificio fundación Antonio Miranda: na Avda. Miranda, construyida nel añu 1914, d'estilu eclécticu, nel so interior destaca la capiya d'estilu neomedieval. Anguaño alluga'l Conservatoriu y les dependencies de la Banda Municipal de Música.
- Escuela de Larrazabal: próximu al monte Larrazabal en barriu de Les Delicies. Escuela rural construyida nos años 1920 de piedra y con un mirador de madera. Anovada interiormente reproduciendo una escuela de la dómina.
- Palaciu Munoa: nel Barriu de Burceña, construyíu nel sieglu XVIII, d'estilu segundu imperiu francés, propiedá del empresariu y políticu Horacio Echevarrieta hasta la so muerte. El conceyu tien cuenta de rehabilitalo pero nun llegaba a un alcuerdu colos propietarios[180] hasta que nel 2015, tres dellos xuicios y recursos, finalemnte facer col edificiu y el parque axacente por una cantidá de 18 millones d'euros.[181] Les obres d'arte más destacáu que contenía fueron vendíes a distintos museos.
- Palaciu Larrea: na cai Larrea, edificáu nel sieglu XIII, d'estilu barrocu. Restauráu nel añu 2004 p'acoyer un restorán.
- Palaciu de San Vicente: frente a la Plaza San Vicente, edificáu nel postreru cuartu del sieglu XIX, d'estilu neoclásicu con detalles eclécticos. En 2005 l'edificiu foi totalmente baltáu y reconstruyíu nuevamente.
- Teatru Barakaldo/Barakaldo Antzokia:[182] na cai Juan Sebastián Elcano, fundáu nel añu 1933 y reinaugurado en 1990.
Cases torre
[editar | editar la fonte]En Barakaldo asítiense delles cases torre en distintos estaos de caltenimientu col nome de la zona (o barriu) na que tán asitiaes, son éstes:
- Torre Aldeko
- Torre de Beurko
- Torre de Lurkizaga o Torre Etxatxu
- Torre de Sesunaga
- Torre de Zubileta
Arte industrial
[editar | editar la fonte]- Cargaderu de la Franco-Belga: atopar nel paséu piatonal de la dársena de Portu -que fai alusión a puertu n'eusquera y non al conceyu de Portugalete- na zona conocida como Réqueta, construyíu nel añu 1886. Foi anováu y habilitáu pal so usu recreativu[127] en sufriendo una quema nel 2000.
- Cargaderu de la Orconera: atópase en Requeta na marxe izquierda del ríu Nervión, al igual que l'anterior tamién del sieglu XIX pero en muncho peor estáu.[122][123][117][127]
- Edificiu Ilgner: próximu al paséu piatonal de la dársena de Portu, construyíu nel añu 1927, foi l'antigua central llétrica d'Altos Fornos de Vizcaya, reinaugurado el 27 d'avientu del añu 2000 dempués de ser reformáu p'allugar oficines.[122]
- Pabellón industrial de FESA: asitiáu nel barriu de Burceña, construyíu a principios del sieglu XX, la so estructura de madera ta considerada como la más sofisticada del país. Utilizábase como silos para fertilizante.
Arte relixoso
[editar | editar la fonte]- Ilesia de San Vicente: asitiada nel barriu de San Vicente, edificada nel sieglu XII y reedificada nel añu 1622, d'estilu góticu-clasicista con torres renacentistes.
- Ilesia de San Roque: atopar nel barriu del Regatu.
- Ilesia de Santa Teresa: atopar nel barriu de Bagatza foi construyida en 1962.
- Ilesia del Sagráu Corazón de Jesús: asitiada nel barriu de Retuerto, construyida nel añu 1947, estilu barrocu-clasicista.
- Ilesia de San José: na Avda. de los Fueros, edificada nel añu 1940 obra del arquiteutu Ricardo Bastida.
- Ermita de Santa Águeda: asitiada nel barriu del mesmu nome, anterior al sieglu XVI, d'estilu góticu y restaurada nos años 1960 y 1996. Cuenta con una bóveda barroca instalada na reforma del sieglu XVIII. Destaca la imaxe realizada n'alabastru de Santa Águeda cola cabeza separada del tueru del añu 1350 aproximao. Tamién cunta con otra imaxe na capiya qu'anque nun seya Santa Águeda popularmente considerar como si fuera ella.
-
Ilesia de San José.
-
Ilesia de Santa Teresa.
-
Ilesia de San Roque.
-
Ilesia de San Vicente.
Escultura urbana
[editar | editar la fonte]- Monte de Piedra (nes cais Portu, San Juan...)
- Bustu de Clara Campoamor (na cai Gernikako Arbola)
- Bustu de Ramón Rubial (nel Parque Botánicu)
- El Carteru Germán (na cai Zaballa)
- Escalera al Cielu (na plaza de Cruces)
- Fonte del 14 de xunetu (na cai Eguskiagirre)
- Horru y estatua de Rosalía de Castru (na cai Galicia)
- Les Chimenees (plaza Bide Onera)
- Monumentu a la industria (na plaza Herriko Plaza)
- Moto Lube (na plaza Santiago Herrero)
- Pareya (na avenida de la Llibertá)
Xardinos, parques, paseos y rutes ciclistes y piatonales
[editar | editar la fonte]- Paseo Dolores Ibarruri y carril-bici Barakaldo-L'Arena: el paséu (tamién afechu para bicicletes en forma de carril-bici) ocupa gran parte del trazáu del antiguu ferrocarril mineru de la Franco-Belga al so pasu pola llocalidá, que remataba nel cargaderu de mineral asitiáu en Réqueta; que tres delles ampliaciones enllargar hasta'l BEC (6 km aproximao). En 2013, en Bagaza-Beurco, coneutar col "Bidegorri de L'Arena" completando dende esi puntu unos 16 km ensin tráficu rodáu hasta la sablera del Sable que de la mesma en Gallarta (a metá de camín) coneuta cola "Zona Minera y la vía verde de Galdames"[137] ó "Vía Verde de los Montes de Fierro". Según la denominación de la Diputación Foral de Vizcaya esti camín ciclable lleva'l nome de "Bidegorri Barakaldo-L'Arena"[183] y forma parte del "exa 3: M. Izquierda y Z. Minera".[184] La ruta en bicicleta encamentada pola Diputación, cuntando tolos sos accesos anque nun tengan señalización de carril-bici, ye ente Barakaldo y Musques y tien 27 km[185] yá que por casu en Barakaldo tien en cuenta la zona habilitada del paséu piatonal de la Dársena de Portu (de 2 km). La zona ensin acondicionar de dichu paséu, onde a pesar de tar prohibíu l'accesu d'automóviles non autorizaos la circulación rápida ye peligrosa por cuenta de dalgunes víes ferriales en desusu[186] xunto a los "Muelle de Sefanitro" y "Muelle de Luchana (Barakaldo)", tien un llargor averáu de 1 km y ta previstu'l so arreglu pa enllazalo con Bilbao pa faer en total cuasi 100 km de dos tales ciclables ininterrumpíes coneutaes ente sigo.[138]
- Camín de Santa Águeda: carretera asfaltada d'apenes 1 km en fuerte ascensu qu'empieza na ponte del Diañu, ponte d'un solu güeyu del sieglu XVI ente'l barriu de Les Delicies y Castrejana (Bilbao),[187][188] poco dempués, nel ascensu a Santa Águeda, a la izquierda atópase una calzada medieval y a la so derecha'l monte Larrazabal. Yá nesi barriu pueden acolumbrase, y xubir, los distintos montes de la sierra Sasiburu o baxar escontra'l barriu de Cruces.
- Xardín Botánicu: nel barriu de San Vicente. Dispón de 65.000 m², de los cualos 40.000 m² son zones verdes. Les plantes, árboles y arbustos atópense arrexuntaos de forma temática: por estaciones del añu, pola so procedencia y por especies singulares. Un llagu central con surtidores enfresca l'ambiente nel puntu más altu del parque.
- Paseos d'El Regatu: empiecen nel barriu de Retuerto y lleguen hasta'l d'El Regatu pasando pol de Gorostiza onde s'atopa'l parque de Tellaetxe.[189] El primeru escurre paralelu, inclusive nun puntu crucia y en dalgún otru coincide, col trazáu del antiguu ferrocarril mineru de la Luchana-Mining al so pasu per esa zona. En 2013 inauguróse'l segundu paséu coincidiendo con esi tramu del antiguu tren mineru onde hasta dicha fecha solo taba la carretera BI-4743 d'accesu al barriu d'El Regatu. Dambos bordien el banzáu de Gorostiza a cada llau y tienen unos 5 km. Pueden aumentar en cuasi 6 km más trescurriendo pol PR-BI 210 que bordia'l banzáu d'El Regatu[26][190] y n'otros 12 km si aportar al monte Argalario pol banzáu de Loiola ("el percorríu de los trés banzaos").[191] La ruta en bicicleta encamentada pola Diputación, cuntando tolos sos accesos anque nun tengan señalización de carril-bici, ye ente Cruces y Allampo y tien 12 km.[185]
- Paséu de La Orconera: Esti paséu, qu'enllaza cola vía verde del mesmu nome,[192] tien el so orixe nel últimu tramu del antiguu ferrocarril mineru de La Orconera ente Ortuella y Barakaldo.[117] Empieza nel barriu de Retuerto, magar ye accesible por Kareaga (zona trasera de los polígonos industriales de Kareaga y Max Ociu). Una de les sos carauterístiques nes sos 3 km ye'l mala traza del asfaltu siendo destacable l'últimu tramu de 1 km, antes d'enllazar cola vía verde y al entrar nel conceyu del Valle de Trápaga, con 3 túneles ensin llume y con folla o balses d'agua.[193] Dicha vía verde empieza nes antigües mines de Ortuella (mines de La Orconera) y Gallarta onde, al traviés de dellos carriles-bici que pasen por Gallarta, enllaza col "carril-bici Barakaldo-L'Arena" y la "vía verde de Galdames".[138]
- Ente los parques urbanos destaquen el parque de Beurko (al llau del bidegorri Dolores Ibarruri), el parque de Les Escultures (antigua Campa del Pito, que coneuta col Xardín Botánicu por aciu un paséu paralelu a l'avenida Gernikako Arbola),[194] el parque de los Hermanos, el parque de Lasesarre, el parque Munoa, el parque de San Vicente, el parque de Róntegui y el parque de Serralta. La mayoría remocicaos o creaos nos años 1990 y 2000 y otros en procesu de renovación.[87]
L'accesu a tolos parques ye gratuitu y por cuenta de la peculiaridá de los mesmos el Xardín Botánicu y el Parque Munoa tien un horariu d'apertura y vixilancia.
Cultura
[editar | editar la fonte]Camín de Santiago
[editar | editar la fonte]Barakaldo ye zona de camín del Camín de Santiago de la Mariña. Entra nel conceyu pol barriu de Les Delicies cruciando la ponte del Diañu, de siguío xúbese a la Ermita de Santa Águeda pel so camín homónimu percorriendo la calzada medieval que s'atopa na xubida; una vegada báxase al barriu de La Paz xiramos a la izquierda, direición Gorostiza, pa utilizar parte de la vía verde d'El Regatu hasta llegar a Retuerto; de siguío percuérrese l'Avenida Euskadi (onde ta asitiáu'l BEC) y xúbese escontra'l centru de Barakaldo. Dempués síguese cola Avenida Gernikako Arbola direición barrio de San Vicente onde s'atopa la Ilesia de San Vicente y de ende báxase direición Sestao, cruciando'l Paséu Dolores Ibarruri, pel antiguu camín de Beurco Viejo (actual cai Ibaibe) paralelu al ríu Galindo.[195][196] Una vegada llégase a Retuerto tamién esisten otros percorríos pero siempres direición Ilesia de San Vicente pa dempués siguir escontra Sestao pela cai Ibaibe, hai unes indicaciones cerca de la rotonda del BEC qu'amuesen eses alternatives. Si facer a bici una vegada llégase a esa rotonda encamiéntase usar el Paséu Dolores Ibarruri que bordia'l centru de Barakaldo y dempués el Bidegorri Barakaldo-L'Arena qu'escurre poles contorna de Sestao.
Fiestes llocales
[editar | editar la fonte]Les fiestes del conceyu celebren la selmana del 16 de xunetu n'honor a la Virxe del Carmen, patrona de Barakaldo:[197]
- Cármenes de Barakaldo
Les otres fiestes de barriu son éstes:
- 22 de xineru: San Vicente - Bº San Vicente
- 5 de febreru: Santa Águeda - Bº Santa Águeda
- mayu: Bon Pastor - Bº Luchana
- 25 de xunetu: Santiago - Bº Arteagabeitia-Zuazo
- 31 de xunetu: San Ignacio - Bº de Retuerto
- 16 d'agostu: San Roque - Bº El Regatu
- setiembre: Ntra. Señora de Burceña - Bº Burceña
- setiembre: Errontegiko jaiak (fiestes de rontegi)
- 15 d'ochobre: Santa Teresa - Bagaza-Beurco
Tresportes y comunicaciones
[editar | editar la fonte]Carreteres
[editar | editar la fonte]Por Barakaldo pasen y tienen salida escontra la llocalidá les siguientes carreteres:[198]
- Autovía del Cantábricu (Irún-Santiago de Compostela). Salíes 122/123 y 124
- N-634 San Sebastián-Santiago de Compostela.
- N-637 Barakaldo-Galdakao (carretera Cruces a Erletxes por "Ponte Róntegui").
- BI-739 Bilbao-Sestao (por Burceña).
- BI-745 Barakaldo-Valle de Trápaga (carretera a San Vicente)
- BI-3744 Barakaldo-Sestao (carretera Careaga a Sestao por "Vega Vieya").
- BI-4734 Barakaldo-Cruces (accesu a Cruces).
- BI-4743 Barakaldo-El Regatu (carretera Retuerto a El Regatu (Barakaldo)).
Amás, tamién escurre l'autopista "Supersur" (Variante Sur Metropolitana de Bilbao) pero nun tien salida direuta escontra Barakaldo yá qu'al so pasu pola llocalidá traviesa montes y valles. P'aportar dende dicha autopista a Barakaldo hai que tomar la salida BI-628 Sestao Barakaldo.
Autobús
[editar | editar la fonte]En Barakaldo transiten (tienen parada) les siguientes llinies d'autobuses:
A2326 Barakaldo - UPV/EHU ** A3115 Bilbao - Santurtzi
|
Bilbao - Aeropuertu de Santander
|
La mayoría de llinies tienen delles paraes en Barakaldo, sacante la urbana de Bilbobus que solo tien una en Les Delicies (cai Zubileta 74) y les de llarga distancia que tienen la so parada na cai Landeta e/n (onde tamién paran dellos interurbanos y el rexonal) a pesar de que 500 m más palantre d'esa parada principal haya una terminal d'autobuses nel BEC entá ensin inaugurar salvu pa eventos expeciales.
Pa otros destinos y opciones de viaxe (horarios, precios...) atópase la estación d'autobuses Termibus asitiáu na Estación de San Mamés de Bilbao a 7 quilómetros del centru de Barakaldo.
Kbus, el bus urbanu de la ciudá
[editar | editar la fonte]Amás, nos primeros meses del 2009, taba prevista la inclusión d'un serviciu d'autobús urbanu que coneutara los barrios de la llocalidá,[204] anque depués aplazóse hasta setiembre de 2010 amontando'l supuestu preciu del billete bonificáu con Creditrans en 10 céntimos al respeutive de les primeres noticies, anunciándose que l'operador sería Euskotren,[205] y retardándose de nuevu hasta abril de 2011 anunciándose'l nome definitivu de Kbus. En principiu ye una midida provisional a la espera de la construcción del Tranvía de Barakaldo[206] magar una vegada construyíu'l tranvía va estudiase'l treslláu de la llinia a otros barrios.[207]
En payares de 2014 creóse una nueva llinia de Kbus pa comunicar el barriu d'El Regatu col centru de la ciudá sustituyendo a la A3139 (El Regatu - Barakaldo) de Bizkaibus[208] que, a pesar d'anunciase numberoses vegaes la so supresión, nun foi esaniciada y circularon dos linia d'autobuses públicos col mesmu trazáu y horariu hasta avientu de 2014, cuando finalmente sustituyóse.
Servicios ferroviarios
[editar | editar la fonte]Tren
[editar | editar la fonte]Por Barakaldo tienen servicios de cercaníes dos operadores de ferrocarril, Renfe y Feve.
Renfe Cercaníes Bilbao cuenta con estes paraes:
Estes estaciones tán asitiaes na zona baxa del conceyu paraleles al ríu Nervión y tienen el so orixe nel añu 1888 cuándo s'inauguró la primer fase de la llinia conocida como BPT (Bilbao-Portugalete-Triano),[209] desque se regularizaron los servicios de trenes de cercaníes los dos pertenecieron a les llinies C-1 (dende'l añu 2000: Bilbao-Abando / Santurtzi) y C-2 (dende'l añu 2000: Bilbao-Abando / Musques), siendo la duración del desplazamientu a Bilbao-Abando d'aproximao 13 minutos dende la estación de Barakaldo (10 cuando había servicios CIVIS).
Pela so parte Feve cuenta coles siguientes paraes:
- Estación de Santa Águeda
- Estación de Castrejana
Estos apeaderos, que'l so trayeutu a Bilbao-Concordia dura unos 10 minutos, pertenecen a la Llinia B-1 (Bilbao-Concordia - La Calzada) y oficialmente tán asitiaes nel barriu de Castrejana en Bilbao al asitiase na marxe derecha del ríu Cadagua. Curiosamente'l primeru d'ellos col nome del barriu baracaldés principalmente da serviciu a un pequeñu polígonu industrial y al barriu de Castrejana (Bilbao) y el segundu col nome del barriu bilbaín si da serviciu a los barrios baracaldeses de Santa Águeda (Santa Ageda), Zubileta y Les Delicies (Urgozo) amás de a los de Castrejana (Kastrexana). Hai de solliñar que'l mayor usu de la de Castrejana concentrar na festividá de Santa Águeda yá que esa parada ye'l tresporte públicu más cercanu pa xubir a la Ermita de Santa Águeda. A pesar del pocu usu d'esos apeaderos van sometese obres de cara a esaniciar el pasu a nivel de Santa Águeda abrir un accesu al polígonu industrial dende'l de Castrejana.[210] La Estación de Iráuregui, una de les más importantes de la llinia, si perteneció a Barakaldo hasta la desanexón del barriu de Iráuregui en 1992.
Dende l'apertura del tramu final en 1902 hasta'l 1972 el Ferrocarril de La Robla terminaba na estación baracaldesa de Luchana pero esta quedó suprimida, centralizando tolos servicios de pasaxeros en Bilbao-Concordia (utilizando pa ello les víes del ferrocarril Santander-Bilbao) y quedándose el tramu que va a Luchana solo pa mercancíes, sobremanera de la estinguida Altos Fornos de Vizcaya (AHV) y les sos empreses socesores como ArcelorMittal Sestao. En Barakaldo, na so esviadura a Luchana, escurre paralelu a l'actual llinia B-1 de Renfe Feve (Bilbao-Concordia - La Calzada), al otru llau del ríu Cadagua.[211]
Pa otros destinos que nun tán atendíos peles llinia que pasen pola llocalidá hai que dir a les estaciones bilbaines de: Abando, Lutxana (Metro Bilbao), Zorroza (FEVE) o Achuri (Atxuri) asitiaes, nel peor de los casos, a 12 quilómetros de Barakaldo.
Metro
[editar | editar la fonte]Por Barakaldo escurre la Llinia 2 del Metro Bilbao coles siguientes paraes:
- Estación de Cruces (Gurutzeta/Cruces)
- Estación d'Allampo (Allampo)
- Estación de Barakaldo (Barakaldo)
- Estación de Bagaza (Bagatza)
Estes estaciones fueron inauguraes, xunto a la d'Urbinaga, el 13 d'abril del añu 2002 empecipiando asina la primer fase de la Llinia.[212] El trayeutu hasta Bilbao-Abando dura 21 minutos aprox.
Tranvía
[editar | editar la fonte]Atópase en fase d'estudiu una llinia de tranvía que percuerra'l conceyu. Nun principiu foi la oposición quien propunxo un posible proyeutu que depués nun foi a más (añu 2003). Dempués (añu 2005) el parque comercial Megapark propunxo una tranvía pa coneutar el so centru comercial cola parada del metro d'Allampo y reactivó aquelles propuestes de la oposición mientres el añu 2006. Nel añu 2007 una iniciativa popular presentó un nuevu proyeutu a la ciudadanía y a los sos representantes nel conceyu, proyeutu qu'anguaño sigue en cursu.[213] Coles mesmes, a finales del 2007 salió a la lluz un estudiu de la diputación fecháu nel 2005, que proponía una llinia tranviaria ente Barakaldo (primer fase) y el Valle de Asúa (segunda fase) pero que foi anuláu pol so eleváu costu.[214][215] Finalmente en payares de 2009 presentóse'l proyeutu definitivu, nesti casu si siendo vidable con una estimación de 4 millones d'usuarios añales.[216] Dada la proximidá al proyeutu del tranvía UPV - Leioa - Urbinaga va xunir a este siendo la vuelta d'esti tresporte a Barakaldo dempués qu'en 1959 clausurárase la llinia Bilbao-Santurtzi que pasaba pola llocalidá (práuticamente col mesmu percorríu que les actuales llinia C-1 de cercaníes Renfe y llinia A3135 de Bizkaibus). Más información sobre'l proyeutu popular: Tranvía de Barakaldo
Tresporte marítimu
[editar | editar la fonte]- Gasolino: Barakaldo ta comunicáu con Erandio al traviés del bote que traviesa'l ríu Nervión, popularmente llamáu "Gasolino". Esti tresporte priváu operáu pola compañía "Boteros del Nervión S.L." ta en cayente (posible desapaición) por causa de la incorporación del Metro Bilbao en Barakaldo; a pesar de que col metro tárdase más en faer esti trayeutu (yá que hai que faer transbordo en Bilbao) pero al tener el metro más destinos, ser el trayeutu más baratu y tar más céntricu faise muncho más cómodu pa los residentes.[217] Anque lo que condergaría definitivamente a esti clásicu tresporte sería la construcción de delles pontes móviles previstos pela zona como'l del Tranvía UPV - Leioa - Urbinaga.
- Puertu de Bilbao: el puertu de Bilbao que la so terminal de cruceros atópase en Getxo y Santurtzi atopar a unos 10 quilómetros del centru de la llocalidá.[218] En Barakaldo atópense trés muelles pertenecientes a dichu puertu que son el "Muelle de Sefanitro", el "Muelle de Luchana (Barakaldo)" y el "Muelle de Cadagua" onde se realicen llabores d'apartáu de barcos p'arreglos y de carga y descarga.[136]
Tresporte aereu
[editar | editar la fonte]- Aeropuertu: l'Aeropuertu de Bilbao[219] (IATA: BIO, OACI: LEBB) moteyáu «el Palombu» pola so forma d'ave vistu dende l'aire, allugáu nos conceyos de Lujua y Sondica, atopar a 16 quilómetros del centru de la ciudá.
- Helipuertos: en Barakaldo hai dos helipuertos, el primeru d'ellos asitiáu nel parque de la parte trasera del BEC en Barakaldo y utilizáu pa emerxencies del Hospital de Cruces,[220] ensin usu dende'l funcionamientu definitivu del creáu nel mesmu hospital.[162][161]
Deportes
[editar | editar la fonte]En Barakaldo hai 52 asociaciones o clubes deportivos oficiales rexistraos nel IMD/UKE (Institutu Municipal del Deporte/Udal Kirol Erakundea). D'ellos los deportes más representaos son el fútbol con 10, los bolos con 9 y el fútbol sala con 6 organizaciones.[221]
Fútbol
[editar | editar la fonte]Barakaldo cuenta con un equipu de fútbol en 2ª División B, el Barakaldo C.F.;[222] con un equipu de fútbol en Tercer División, el Retuerto Sport y otru equipu en División d'Honor Vizcaino, el Gurutzeta FKT (d'antiguo C.F.D. Cruces); amás hai que citar a otros clubes que militen n'otres categoríes rexonales: la Unión Sport de San Vicente y el Sporting Club de Lutxana na Rexonal Preferente Vizcaina, la O.D. Burtzeña na Primer División Vizcaina, el C.F. Zuazo na Segunda División Vizcaina (con un filial na Tercer División Vizcaina, l'Allampo C.F.); y el S.C.D. Dosa-Salesianos y el Pauldarrak FKT (C.F.D. Pauldarrak en castellán) (venceyaos los dos últimos a los colexos de los Padres Salesianos y Padres Paúles de la llocalidá) na Tercer División Vizcaina. Clubes históricos, güei sumíos, son la S.D. Arana, el C.F. El Carmen, el C.F. Oriamendi, el C.F. Euzkotarra de San Vicente, el Centru Gallego C.F, el Gorbea-Lasesarre F.B.C., Patria C.F o l'Ecuador Barakaldo.
De toos ellos, Barakaldo C.F., Sporting de Lutxana, Unión Sport de San Vicente y Retuerto Sport tuvieron l'honor de representar a la anteiglesia fabril y a los sos barrios en categoría nacional.
Bolos y deporte local
[editar | editar la fonte]Otru deporte con muncha tradición nel conceyu ye'l de los bolos con asociaciones de distintes modalidaes como la petanca, tuta y bolos a mocada.[221] Esta última modalidá ye tradicional rural de la Zona Minera[223] y Santurtzi[224] y xuégase nunes instalaciones llamaes carrejos.[225]
Al igual que colos bolos a mocada tamién esiste un deporte que solo se practica en Barakaldo y la so redoma (tamién Zona Minera y Santurtzi) y este ye'l de los barrenadores con un club ensin rexistrar nel IMD/UKE que participa nel Campeonatu de Vizcaya de Barrenadores, el Errekatxo.[226][227]
Balonmano
[editar | editar la fonte]A pesar de nun ser un conceyu con especial tradición a esti deporte solo a nivel escolar-[228] Barakaldo cunta colos sos dos clubes, el masculín y el femenín, en categoría nacional. El Club Balonmano Barakaldo atópase en División d'Honor B,[229] y llegó a militar na máxima categoría nacional, la Lliga ASOBAL; y el Club de Balonmano Femenín (Balonmano Zuazo Femenín) atópase na máxima categoría, na División d'Honor de balonmano femenín.[230]
Instalaciones deportives
[editar | editar la fonte]La mayoría d'instalaciones deportives son públiques pertenecientes al IMD/UKE[231] nes que podemos atopar tres polideportivos públicos, asitiaos nos barrios de Gorostiza, Lasesarre y San Vicente: El Polideportivu de Gorostiza ye'l más grande de los trés, asitiáu na carretera BI-4743 direición a El Regatu, cuenta con pista polideportiva, piscines interiores y esteriores, pistes de tenis, frontón...; el Polideportivu de Lasesarre, de recién construcción, atópase na parte baxa de Barakaldo cercanu al Galindo y a les víes de tren de cercaníes, tien piscines cubiertes climatizaes, canches de tenis cubiertes, canches de baloncestu, campu de fútbol de yerba artificial, pistes de pádel y un estadiu multiusos;[232] a lo último, el más pequeñu d'ellos, el Polideportivu de San Vicente que ta asitiáu nel barriu homónimu frente a la carretera BI-745 dispón d'una pista d'atletismu y un campu de fútbol de yerba natural. Tamién pertenecen a esa organización dellos campos de fútbol y frontones, siendo los más destacaos l'Estadiu de Lasesarre y el Frontón Baracaldés respeutivamente; y otres pequeñes instalaciones deportives como boleres, club hípicu, escuela d'axedrez.[233][234] Nel pabellón Bizkaia Arena del BEC tamién se realizaben diversos eventos deportivos como carreres de motocrós y partíos del Bilbao Basket que progresivamente fuéronse treslladando a otres instalaciones de Bilbao.[143]
La pista d'atletismu de San Vicente tuvo cierta fama internacional nos años 1990 y 2000 al consiguise nella grandes marques mundiales.[235][236] De fechu ende tuvieron llugar delles ediciones de la Challenge Europea de 10.000 metros,[237] actual Copa d'Europa de 10000m.[238]
Amás, el parque de Tellaetxe ye utilizáu pal Campeonatu de Cross de Bizkaia»[239] y dacuando pa otres carreres o actividaes deportives al campu incluyendo'l ciclocross.
Persones destacaes
[editar | editar la fonte]Militares y esploradores
[editar | editar la fonte]- Jorge Gil de Barakaldo (s.XV): Foi un caballeru, persona de máximu enfotu del cardenal Cisneros y capitán del so guardia personal.
- Ortuño de Urkullu, o de Barakaldo (s.XV): acompañó al navegante Vasco Núñez de Balboa cuando ésti afayó l'Océanu Pacíficu nel añu 1513.
- Juan de Zubileta (s.XVI): marín, unu de los dieciocho homes que consiguió llevar a términu la primer vuelta al mundu.
- Juan Castaños y Beistegui (1604-?): Almirante de l'Armada Real.
- Ángel Bituritxa Beurko (principios del s. XIX): Foi un neñu que mientres la guerra de la independencia española se autoinmolo faciendo esplotar el polvorín francés asitiáu en Barakaldo. Nel so honor l'escudu de Barakaldo lleva un ánxel.
Actores
[editar | editar la fonte]- Saturnino García (1935): actor.
- César Sarachu (1958): actor (el so personaxe más conocíu ye'l de Bernardo en Camera Café).
- Carlos Sobera (1960): actor y presentador de televisión.
- Anabel Alonso (1964): actriz.
- Maribel Salas (1965): actriz, risible ===
Políticos y activistes ===
- Eliodoro de la Torre (1884-1946): militante del Partíu Nacionalista Vascu y unu de los fundadores del sindicatu ELA-STV.
- Antonio Mairal Perallos (1891-1939), sindicalista y diputáu del PSOE mientres la Segunda República.
- Antonio Iturmendi Bañales (1903-1976): foi un políticu d'ideoloxía carlista que desempeñó los cargos de ministru de xusticia de 1951 a 1965 y presidente de les cortes de 1965 a 1969.
- Hermenegildo Alvariño (?-1933): Foi un emigrante gallegu, militante d'EAE-ANV asesináu por pistoleros socialistes el 19 de payares de 1933 día de les eleiciones xenerales.
- Luis Ruiz d'Aguirre conocíu literariamente como Sancho de Beurko (1908-1989): políticu, militar ya historiador.
- Nicolás Redondo (1927): secretariu xeneral del sindicatu UXT y diputáu nes files del PSOE.
- "Periko" Solabarria (1930-2015): activista políticu perteneciente al movimientu de sacerdotes obreros.
- Unai Sordu (1972): secretariu xeneral de CCOO de País Vascu dende 2009.
Deportistes
[editar | editar la fonte]- David López (1981): ciclista.
- Asier del Fornu (1981): futbolista.
- Isidro Nozal (1977): ciclista.
- Javier Otxoa (1974): ciclista.
- José Ramón Alexanko (1956): futbolista.
- Javier Clemente (1950): futbolista y entrenador.
- Nicanor Sagarduy Gonzalo (1931-1998): futbolista.
- Raimundo Pérez Lezama (1922-2007): futbolista (porteru).
- Edmundo Suárez, Mundu (1916-1978): futbolista y entrenador.
- Agustín Sauto, Bata (1908-1986): futbolista.
- Jacinto Quincoces López (1905-1997): futbolista y entrenador.
- Iñaki Lafuente (1976): futbolista (porteru).
Otros
[editar | editar la fonte]- Yurena (1969): cantante, artista, personaxe.
- Ismael de Gorostiza y Urcullu (1879-1965): arquiteutu.
- Marcelino Olaechea (1888-1972): foi un relixosu salesianu. Foi obispu de Pamplona mientres la Guerra Civil Española y la posguerra (1935-1946) y más tarde arzobispu de Valencia hasta'l so retiru en 1966.
- José Ángel Sánchez Asiaín (1929-2016): ye un empresariu, profesor universitariu y economista.
- José Luis Núñez (1931): empresariu y presidente del Futbol Club Barcelona.
- Santiago Segurola (1957): periodista deportivu.
- José Manuel Prau Antúnez (1963): escritor y articulista.
- Mikel Clemente (1964): periodista, realizador de videu-clips y documentalista.
- Juan Manuel de Prada (1970): escritor y articulista.
- Raquel Alzate (1972): ilustradora, dibuxante de cómics y escultora.
Hermanancies
[editar | editar la fonte]- Diez d'Ochobre (L'Habana, Cuba)[240]
- Daira Burka-a Aaiun (El Sáḥara Occidental)[241]
- Torredelcampo (Xaén, España)[241]
- Portoviejo (Ecuador)[241]
Ver tamién
[editar | editar la fonte]Referencies y notes
[editar | editar la fonte]- ↑ Afirmao en: Llista de Conceyos y los sos Códigos por Provincies a 1 de xineru de 2019. Data d'espublización: 8 febreru 2019. Editorial: Institutu Nacional d'Estadística.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 «Población del Padrón Continuu por Unidá Poblacional en 2015». Consultáu'l 8 de xineru de 2017.
- ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 Web oficial del Conceyu de Barakaldo (ed.): «Historia de Barakaldo». Consultáu'l 16 de xineru de 2016.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Bilbao Ría 2000 (ed.): «Actuaciones Barakaldo». Consultáu'l 10 de febreru de 2009.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 El Correo (ed.): «L'enanche de Barakaldo mira a Lutxana». Consultáu'l 10 de febreru de 2009.
- ↑ actualidad.terra.es (ed.): «Más de 300 chalés escosen el suelu pa viviendes unifamiliares en Barakaldo». Archiváu dende l'orixinal, el 29 de xunu de 2012. Consultáu'l 12 de febreru de 2009.
- ↑ Web oficial de Turismo Euskadi (ed.): «Barakaldo». Consultáu'l 1 de setiembre de 2014.
- ↑ ingeba.org (ed.): «MODIFICACIÓN DEL PAISAXE, RECURSOS NATURALES y CULTURALES, Y ORDENACIÓN DEL TERRITORIU NEL VALLE DEL REGATU (BARAKALDO)». Consultáu'l 4 d'abril de 2009.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 Diputación Foral de Vizcaya (ed.): «DISTRIBUCION CARTOGRÁFICA». Consultáu'l 5 d'agostu de 2011.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 soydebarakaldo.com (ed.): «Historia de Barakaldo». Archiváu dende l'orixinal, el 24 de xineru de 2009. Consultáu'l 3 d'ochobre de 2008.
- ↑ 11,0 11,1 11,2 Ezagutu Barakaldo (ed.): «Sobre la Etimoloxía Barakaldo». Archiváu dende l'orixinal, el 2009-12-21. Consultáu'l 3 de xineru de 2010.
- ↑ Tienes d'especificar urlarchivu = y fechaarchivu = al usar {{cita web}}. debarakaldojolin.es (ed.): «[urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.debarakaldojolin.es/principal.html Biografía Carlos Ibáñez]». Archiváu dende l'[urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.debarakaldojolin.es/principal.html orixinal], el 2 d'avientu de 2015. Consultáu'l 10 de febreru de 2009.
- ↑ Ezagutu Barakaldo (ed.): «nome-barakaldo/ El nome “Barakaldo”» (13 d'ochobre de 2013). Consultáu'l 12 de xineru de 2016.
- ↑ 14,0 14,1 Ezagutu Barakaldo (ed.): «nome-de-barakaldo/ El nome y escudu de Barakaldo» (17 de payares de 2013). Consultáu'l 12 de xineru de 2016.
- ↑ Ezagutu Barakaldo (ed.): «Toponimia celta en Barakaldo» (18 de xineru de 2011). Consultáu'l 12 de xineru de 2016.
- ↑ BOPV (ed.): «Resolución de 21 de mayu de 1986». Consultáu'l 5 de payares de 2011.
- ↑ Real Academia de la Llingua Vasca (ed.): «Euskaltzaindia-Toponimia». Consultáu'l 7 de xineru de 2009.
- ↑ Ezagutu Barakaldo (ed.): «escudu-de-barakaldo/ L'ánxel del escudu de Barakaldo» (12 de xunetu de 2015). Consultáu'l 12 de xineru de 2016.
- ↑ El Correo (ed.): «Proponen un concursu d'idees pa escoyer una bandera oficial en Barakaldo» (8 de xineru de 2014). Consultáu'l 12 de xineru de 2016.
- ↑ geocities.com (ed.): «BIZKAIKO UDALERRIEN BANDERAK». Archiváu dende l'orixinal, el 27 d'ochobre de 2009. Consultáu'l 12 de xineru de 2016.
- ↑ 21,0 21,1 21,2 21,3 Web oficial del Conceyu de Barakaldo (ed.): «ciudá La Ciudá - Datos Xenerales». Consultáu'l 27 d'ochobre de 2009.
- ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 22,4 22,5 soydebarakaldo.com (ed.): «Descripción del conceyu de Barakaldo». Archiváu dende l'orixinal, el 25 de febreru de 2009. Consultáu'l 17 de xineru de 2009.
- ↑ 23,0 23,1 23,2 23,3 expobarakaldo.com (ed.): «DATO XENERALES». Archiváu dende l'orixinal, el 25 de payares de 2009. Consultáu'l 27 d'ochobre de 2009.
- ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 Ezagutu Barakaldo (ed.): «Barakaldo (Redolada física)». Consultáu'l 21 de payares de 2009.
- ↑ Mitxel Olabuenaga. Ezagutu Barakaldo (ed.): «EL RÍU CASTAÑOS-ANALÍS DEL POBLAMIENTU-». Consultáu'l 10 d'agostu de 2009.
- ↑ 26,0 26,1 Ezagutu Barakaldo (ed.): «Los banzaos de Barakaldo». Consultáu'l 14 d'agostu de 2011.
- ↑ barakaldodigital.blogspot.com (ed.): «banzáu-de-oiola-en.html Sanidad cerró'l banzáu de Oiola en payares por "prevención" por concentración de lindane» (23 de febreru de 2012). Consultáu'l 2 de marzu de 2012.
- ↑ barakaldodigital.blogspot.com (ed.): «documentu oficial-senala-que-bizkaia.html#more Un documentu oficial señala que Bizkaia recibió lindane d'una fábrica d'Uesca» (3 de xineru de 2016). Consultáu'l 3 de xineru de 2016.
- ↑ eretza.com (ed.): «Barakaldo que foi vega y foi campu. Barakaldo tamién del fierro y la industria. Y agora Barakaldo, capital comercial y feria de toa Bizkaia. ¡Barakaldo, Jolín! (1. Situación xeográfica)». Archiváu dende l'orixinal, el 5 de mayu de 2009. Consultáu'l 7 d'ochobre de 2008.
- ↑ mendikat.net (ed.): «Sasiburu (559 m)». Consultáu'l 24 d'ochobre de 2010.
- ↑ altimetrias.net (ed.): «Altimetrías de Puertos de Monte-Provincia: Bizkaia». Consultáu'l 1 de xineru de 2016.
- ↑ 32,0 32,1 32,2 soydebarakaldo.com (fundación) (ed.): «Descripción del conceyu de Barakaldo». Archiváu dende l'orixinal, el 25 de febreru de 2009. Consultáu'l 17 de xineru de 2009.
- ↑ 33,0 33,1 33,2 33,3 eretza.com (2. Aproximamientu históricu) (ed.): «Barakaldo que foi vega y foi campu. Barakaldo tamién del fierro y la industria. Y agora Barakaldo, capital comercial y feria de toa Bizkaia. ¡Barakaldo, Jolín!». Archiváu dende l'orixinal, el 5 de mayu de 2009. Consultáu'l 7 de xineru de 2009.
- ↑ 34,0 34,1 34,2 Web oficial del Conceyu de Barakaldo (ed.): «ciudá/historia-local Historia Local». Consultáu'l 16 de xineru de 2016.
- ↑ parnaseo.uv.es (ed.): «BIENANDANZAS Y FORTUNES DE LOPE GARCÍA DE SALAZAR Edición realizada por Ana María Marín Sánchez». Consultáu'l 10 de febreru de 2009.
- ↑ Web oficial del Conceyu de Barakaldo (ed.): «Nota de Prensa-“Barakaldo 900”». Consultáu'l 27 d'ochobre de 2009.
- ↑ Ezagutu Barakaldo (ed.): «Barakaldo, Cantabria y les Encartaciones» (5 de mayu de 2015). Consultáu'l 12 de xineru de 2016.
- ↑ ««L'aición” de Castrejana (1836)»». Archiváu dende l'orixinal, el 2009-05-22.
- ↑ 39,0 39,1 Diputación Foral de Vizcaya (ed.): «Minería del fierro nos montes de Triano y Galdames». Consultáu'l 18 de xineru de 2016.
- ↑ 40,0 40,1 Imanol Villa (9 de mayu de 2010). El Correo (ed.): «El negociu de les mines». Consultáu'l 18 de marzu de 2016.
- ↑ 41,0 41,1 41,2 41,3 41,4 María del Mar Domingo Hernández (29 d'avientu de 2009). ezagutubarakaldo.net (ed.): «Industrialización y demografía». Consultáu'l 29 de xineru de 2016.
- ↑ 42,0 42,1 42,2 euskomedia.org (ed.): «Altos Fornos de Vizcaya». Consultáu'l 13 de febreru de 2009.
- ↑ 43,00 43,01 43,02 43,03 43,04 43,05 43,06 43,07 43,08 43,09 43,10 hartuemanak.org (ed.): «Hestoria2.pdf Apuntes pa una hestoria sobre la Minería y la Siderurxa en Barakaldo». Consultáu'l 24 de xineru de 2016.
- ↑ abuaf (ed.): «trenes-de-los-altos-fornos-de.html LOS TRENES DE LOS ALTOS FORNOS DE VIZCAYA (I)» (27 d'avientu de 2007). Consultáu'l 1 de marzu de 2016.
- ↑ 45,0 45,1 45,2 ezagutubarakaldo.net (ed.): «siderurxa vasca/ Evolución de la siderurxa vasca» (26 de xunetu de 2015). Consultáu'l 30 de xineru de 2016.
- ↑ 46,0 46,1 46,2 Ezagutu Barakaldo (ed.): «L'Hospital de San Eloy» (12 de febreru de 2010). Consultáu'l 12 de xineru de 2016.
- ↑ 47,0 47,1 El País (ed.): «Los 9.500 trabayadores d'Altos Fornos de Vizcaya vuelven al trabayu güei» (1 de marzu de 1978). Consultáu'l 29 de xineru de 2016.
- ↑ Asociación Vasca de Patrimoniu Industrial y Obra Pública (AVPIOP)-Industri Ondare eta Herri Laneko Euskal Elkartea (IOHLEE) (ed.): «Elemento del patrimoniu industrial y de la obra pública n'Euskadi». Archiváu dende l'orixinal, el 2021-05-08. Consultáu'l 29 de xineru de 2016.
- ↑ María del Mar Domingo (24 d'agostu de 2009). ezagutubarakaldo.net (ed.): «Vivienda obrera (Cases barates)». Consultáu'l 5 de febreru de 2016.
- ↑ avpiop (ed.): «vega-del-galindo/ La implantación de la Babcock & Wilcox na vega del Galindo» (17 de payares de 2014). Consultáu'l 26 d'avientu de 2015.
- ↑ avpiop (ed.): «Elemento del patrimoniu industrial y de la obra pública n'Euskadi». Archiváu dende l'orixinal, el 2022-05-21. Consultáu'l 5 de febreru de 2016.
- ↑ Koldobika López Grandoso (18 de xunetu de 2012). «entamu-de-la.html 76 años del entamu de la Guerra Civil. Batallón Gordexola: ¿Traición o aciertu?]». Consultáu'l 10 de xineru de 2016.
- ↑ 53,0 53,1 ezagutubarakaldo.net (ed.): «derecha-en-barakaldo-1939-1975/ La derecha en Barakaldo (1936-1939)» (28 de mayu de 2010). Consultáu'l 31 de marzu de 2014.
- ↑ Conceyu de Barakaldo (ed.): «El Conceyu recuerda nun manifiestu'l tráxicu 75 aniversariu de tomar de Barakaldo per parte del bandu franquista» (12 de xunu de 2012). Consultáu'l 10 de xineru de 2016.
- ↑ Apartáu y), artículu 2º de la Llei de Creación de les Cortes Españoles Decretu de 14 d'ochobre de 1942, sobre designación de procuradores en Cortes representando a los Conceyos (BOE nᵘ 288, de 15 d'ochobre de 1942)
- ↑ L'Economista (España) (ed.): «Planta de Sefanitro cesa producción dempués de 56 años actividad» (21 de xunu de 2006). Consultáu'l 30 d'agostu de 2004.
- ↑ 57,0 57,1 Hospital de Cruces (ed.): «Historia del Hospital». Archiváu dende l'orixinal, el 2016-02-16. Consultáu'l 10 de xineru de 2016.
- ↑ El País (ed.): «La última tendalada» (3 de xunetu de 1996). Consultáu'l 29 de xineru de 2016.
- ↑ Cinco Días (ed.): «ArcelorMittal paraliza la fábrica de Sestao pola saturación del aceru de China» (22 de xineru de 2016). Consultáu'l 24 de xineru de 2016.
- ↑ Europa Press (ed.): «Los trabayadores d'Arcelor Mittal Etxebarri donen media tonelada d'alimentos en conserva a los comedores de Carines» (19 d'avientu de 2008). Consultáu'l 24 de xineru de 2016.
- ↑ Mundoacero (ed.): «sos-plantes-en-lesaka-y-legasa/ España.-ArcelorMittal diseña un ambiciosu plan industrial pa les sos plantes en Lesaka y Legasa». Consultáu'l 28 de xineru de 2016.
- ↑ bidasoaikerketazentroa.blogspot.com.es (ed.): «CINCUENTA años DE LAMINACIONES DE LESAKA: DE VÁREZ A MITTAL» (31 de mayu de 2012). Consultáu'l 28 de xineru de 2016.
- ↑ El País (ed.): «ArcelorMittal va regular emplegu pa baxar un 50% la producción d'aceru» (9 d'abril de 2009). Consultáu'l 24 de xineru de 2016.
- ↑ eldiario.es (ed.): «Zalain y Perfil en Fríu encaren una xornada de fuelga mientres el so futuru sigue nel aire» (14 d'ochobre de 2014). Consultáu'l 28 de xineru de 2016.
- ↑ Pablo Becerro (14 d'ochobre de 2014). ingeba.org (ed.): «PRINCIPALES SUBSECTORES INDUSTRIALES NEL PAIS VASCU». Consultáu'l 29 de xineru de 2016.
- ↑ Diario Vasco (ed.): «Nubarrones nel mapa vascu del aceru» (7 de febreru de 2016). Consultáu'l 18 de marzu de 2016.
- ↑ Web oficial del Conceyu de Alonsotegi (ed.): «Alonsotegi-Geografía». Consultáu'l 10 de febreru de 2009.
- ↑ 68,0 68,1 Bilbao Metrópoli-30 (ed.): «URBAN GALINDO BARAKALDO». Consultáu'l 10 de febreru de 2009.
- ↑ 69,0 69,1 El Correo (ed.): «Barakaldo desafía al cielu» (16 d'avientu de 2007). Consultáu'l 10 de xineru de 2016.
- ↑ 70,0 70,1 70,2 Conceyu de Barakaldo (ed.): «BARAKALDO-UN PLAN QUE SE FAI REALIDAD». Consultáu'l 10 de xineru de 2016.
- ↑ Bilbao Metrópoli-30 (ed.): «Axentes del procesu de revitalización». Consultáu'l 4 de xineru de 2009.
- ↑ Bilbao Ría 2000 (ed.): «Bilbao Ría 2000-Barakaldo». Consultáu'l 4 de xineru de 2009.
- ↑ emporis.com (ed.): «Tallest buildings in Barakaldo». Consultáu'l 10 de xineru de 2016.
- ↑ Deia (ed.): «Un proyeutu con rascacielos, VPO, parques y servicio». Consultáu'l 10 de febreru de 2009.
- ↑ Ihobe (ed.): «Celda de Seguridá de Argalario ¿Por qué una celda?». Consultáu'l 16 de xineru de 2009.
- ↑ tecnun.es (ed.): «LINDANO El grave problema del lindano en Vizcaya». Archiváu dende l'orixinal, el 23 de xunu de 2013. Consultáu'l 10 de febreru de 2009.
- ↑ Ihobe (ed.): «Celda de Seguridá de Argalario ¿Por qué una celda?». Consultáu'l 7 de xineru de 2016.
- ↑ Ihobe (ed.): «El Proyeutu Européu sobre Residuos, Recuperación de suelos contaminaos y construcción de Celda de Seguridá nel País Vascu Rematáu» (22 de payares de 2002). Consultáu'l 16 de xineru de 2009.
- ↑ Gananzia (ed.): «¿Qué foi del lindane?» (8 de setiembre de 2008). Consultáu'l 15 d'abril de 2013.
- ↑ El Correo (ed.): «L'apaición de lindane paraliza la compra de dos esquiñones residenciales en Barakaldo». Consultáu'l 16 de xineru de 2009.
- ↑ El Correo (ed.): «Analís confirmen la presencia de lindane nun parque de Barakaldo» (6 d'avientu de 2010). Consultáu'l 15 d'abril de 2013.
- ↑ jcarbex.blogspot.com.es (ed.): «BHOPAL & BARACALDO & BILBAO-Venenos ensin fronteres». Consultáu'l 15 d'abril de 2013.
- ↑ El Correo (ed.): «2.000 viviendes de Barakaldo nel aire». Consultáu'l 16 de mayu de 2009.
- ↑ Deia (ed.): «Bilbao Ría 2000 aplaza toles obres ensin empezar en Barakaldo». Consultáu'l 16 de mayu de 2009.
- ↑ 85,0 85,1 85,2 El Correo (ed.): «Antiguos propietarios reclamen los terrenes onde se van llevantar 2.000 pisos en Lutxana». Consultáu'l 16 de xineru de 2009.
- ↑ 86,0 86,1 86,2 El Correo (ed.): «Los vecinos celebren el zarru de les fábriques». Consultáu'l 16 de xineru de 2009.
- ↑ 87,0 87,1 87,2 Web oficial del Conceyu de Barakaldo (ed.): «El Conceyu toma'l mandu de la operación pa construyir un gran parque y 714 pisos en Serralta» (20 de xunetu de 2010). Consultáu'l 23 d'agostu de 2014.
- ↑ 88,0 88,1 Deia (ed.): «La construcción del "Parque Empresarial de Burtzeña" va empecipiar en xineru». Consultáu'l 10 de febreru de 2009.
- ↑ 89,0 89,1 El Correo (ed.): «Lutxana y Burtzeña van ser l'enanche de Barakaldo con 3.000 viviendes y un parque empresarial». Consultáu'l 16 de mayu de 2009.
- ↑ 90,0 90,1 eretza.com (3.Desarrollu industrial) (ed.): «Barakaldo que foi vega y foi campu. Barakaldo tamién del fierro y la industria. Y agora Barakaldo, capital comercial y feria de toa Bizkaia. ¡Barakaldo, Jolín!». Archiváu dende l'orixinal, el 5 de mayu de 2009. Consultáu'l 11 de xineru de 2009.
- ↑ ociocritico.com (ed.): «La xenialidá de Revilla». Consultáu'l 9 de xineru de 2009.
- ↑ 92,0 92,1 92,2 92,3 92,4 Web oficial del Conceyu de Barakaldo (ed.): «Dato Xenerales». Consultáu'l 27 d'ochobre de 2009.
- ↑ «Cifres de población resultantes de la Revisión del Padrón municipal a 1 de xineru de 2008». INE. Consultáu'l 2 de xineru de 2010.
- ↑ INE (ed.): «Cifres de población resultantes de la Revisión del Padrón municipal a 1 de xineru de 2009». Consultáu'l 2 de xineru de 2010.
- ↑ INE (ed.): «Cifres oficiales de población resultantes de la revisión del Padrón municipal a 1 de xineru». Consultáu'l 16 d'avientu de 2017.
- ↑ 96,0 96,1 Eustat (ed.): «Barakaldo-Conoz la realidá estadística actual y la evolución histórica del to conceyu». Consultáu'l 16 d'avientu de 2017.
- ↑ INEbase. Alteraciones de los conceyos nos Censos de Población dende 1842: 48013 Barakaldo. Consultáu 18 de payares de 2013. Cuando se dispón del datu de población de fechu y de derechu tomóse la cifra más alta.
- ↑ datosmacro.com (ed.): «Paro por conceyos: Barakaldo - (Vizcaya)». Consultáu'l 16 d'avientu de 2017.
- ↑ sinkuartel (ed.): «[hhttp://www.sinkuartel.org/es/noticias/antimilitarismu/1094-barriendo-en-ezkerraldea-el paru-y-la precariedá-barakaldo-7-6-2017.html Barriendo en Ezkerraldea el paru y la precariedá (Barakaldo, 7-6-2017)]» (7 de xunu de 2017). Consultáu'l 16 d'avientu de 2017.
- ↑ noticies.juridicas.com (ed.): «Llei Orgánica 5/1985, Art. 169 Ley Orgánica 5/1985, de 19 de xunu, del Réxime Eleutoral Xeneral.». Consultáu'l 9 de febreru de 2009.
- ↑ Web del Ministeriu del Interior (ed.): «Resultaos provisionales, Eleiciones municipales 2015, Bizkaia - Portugalete». Archiváu dende l'orixinal, el 12 de xunu de 2015.
- ↑ Web oficial del Conceyu de Barakaldo (ed.): «Dato Eleutorales». Consultáu'l 9 de febreru de 2009.
- ↑ Conceyu de Barakaldo (ed.): «conceyu plenu Plenu». Consultáu'l 9 de febreru de 2009.
- ↑ 104,0 104,1 104,2 104,3 arrakis.es (ed.): «Eleiciones Barakaldo 2003». Consultáu'l 9 de febreru de 2009.
- ↑ «ciudá Datos xenerales». Consultáu'l 8 de xineru de 2017.
- ↑ cgpe.es (ed.): «Partíu Xudicial de Barakaldo-Municipio». Archiváu dende l'orixinal, el 2010-04-01. Consultáu'l 10 de febreru de 2009.
- ↑ cgpe.es (ed.): «Barakaldo, partíu xudicial nᵘ2 de Bizkaia-Xulgaos y tribunales». Consultáu'l 6 de xineru de 2016.
- ↑ minasderiosa.blogspot.com/ (ed.): «fornu-n-5-y fabricar-de-allampo.html AHV - El Fornu nᵘ 5 y la Fábrica d'Allampo». Consultáu'l 16 de xineru de 2009.
- ↑ Asociación Vasca de Patrimoniu Industrial y Obra Pública (AVPIOP)-Industri Ondare eta Herri Laneko Euskal Elkartea (IOHLEE) (ed.): «Elemento del patrimoniu industrial y de la obra pública n'Euskadi-Fesa-Ercros». Archiváu dende l'orixinal, el 2021-09-28. Consultáu'l 31 d'avientu de 2016.
- ↑ tumotoclasica.blogspot.com (ed.): «lube-made-in-barakaldo». Consultáu'l 7 de mayu de 2009.
- ↑ Bilbaina d'Alquitranes, S.A. (ed.): «Presentación-Bilbaina d'Alquitranes, S.A. (BASA)». Consultáu'l 16 de xineru de 2009.
- ↑ Bilbaina d'Alquitranes, S.A. (ed.): «Historia-Bilbaina d'Alquitranes, S.A. (BASA)». Consultáu'l 16 de marzu de 2016.
- ↑ El Correo (ed.): «La tenada de la posguerra». Consultáu'l 16 de xineru de 2009.
- ↑ Ezagutu Barakaldo (ed.): «Compartir nes redes sociales:» (20 de xunetu de 2014). Consultáu'l 31 d'agostu de 2016.
- ↑ 115,0 115,1 115,2 115,3 115,4 Ezagutu Barakaldo (ed.): «mina-a-la-ria-el tresporte-del-mineral/ DE LA MINA A LA RÍA. EL TRESPORTE DEL MINERAL» (8 de payares de 2015). Consultáu'l 2 de xineru de 2016.
- ↑ Roberto Loizaga Tejada (8 de payares de 2015). Barakaldo ayeri” (ed.): «Minería2.pdf Publicación “Barakaldo ayeri”, númberu 2-“La Minería”». Consultáu'l 4 de xineru de 2016.
- ↑ 117,0 117,1 117,2 117,3 historiastren.blogspot.com.es (ed.): «ferrocarriles-de-la-orconera-vizcaya.html LOS FERROCARRILES DE LA ORCONERA; VIZCAYA» (23 de payares de 2012). Consultáu'l 10 de xunetu de 2014.
- ↑ ezagutubarakaldo.net (ed.): «ferrocarril-de-la-ria/ El Ferrocarril de Rir» (7 de mayu de 2010). Consultáu'l 2 de xineru de 2016.
- ↑ todotren.com (ed.): «MISCELÁNEA DEL BPT». Consultáu'l 5 de xineru de 2016.
- ↑ 120,0 120,1 historiastren.blogspot.com (ed.): «ferrocarril-de-bilbao-portugalete.html EL FERROCARRIL DE BILBAO A PORTUGALETE CUMPLE 125 AÑO» (24 de setiembre de 2013). Consultáu'l 7 de xineru de 2016.
- ↑ spanishrailway.com (ed.): «Ferrocarril de Triano á la Ria de Bilbao y Ortuella (á San Nicolás) (Propiedá de la Diputación de Vizcaya)» (2 de mayu de 2012). Consultáu'l 9 de xineru de 2016.
- ↑ 122,0 122,1 122,2 El País (ed.): «De ruines a pieces de muséu» (14 d'avientu de 2009). Consultáu'l 20 de marzu de 2016.
- ↑ 123,0 123,1 barakaldodigital (ed.): «Autoridad Portuaria cierra con una valla metálica'l cargaderu de la Orconera "por seguridá"» (9 de payares de 2014). Consultáu'l 2 de xineru de 2016.
- ↑ El Correo (ed.): «Un bidegorri reabre la ruta del antiguu ferrocarril mineru» (19 de mayu de 2012). Consultáu'l 2 de xineru de 2016.
- ↑ Gara (ed.): «Vecinos de Lutxana estudien aiciones llegales pol valtamientu de los xalés de la Orconera» (9 d'ochobre de 2007). Consultáu'l 2 de xineru de 2016.
- ↑ Gara (ed.): «Denuncien el valtamientu del últimu «xalé históricu» de Lutxana» (18 d'abril de 2010). Consultáu'l 2 de xineru de 2016.
- ↑ 127,0 127,1 127,2 127,3 Ezagutu Barakaldo (ed.): «Cargaderos de Orconera y Franco Belga» (27 de mayu de 2009). Consultáu'l 2 de xineru de 2016.
- ↑ 128,0 128,1 abuaf (ed.): «ferrocarriles-de-altos-fornos-de.html LOS FERROCARRILES D'ALTOS FORNOS DE VIZCAYA (II)» (27 de payares de 2013). Consultáu'l 7 de xineru de 2016.
- ↑ ezagutubarakaldo (ed.): «fortaleza-unica-les torres-de-lutxana/ Una fortaleza única: les Torres de Lutxana-3.- Últimos avatares» (14 de setiembre de 2014). Consultáu'l 2 de xineru de 2016.
- ↑ Esteban Diego Iraeta y José Eugenio Villar Ibáñez. Asociación Vasca de Patrimoniu Industrial y Obra Pública (ed.): «Agruminsa. Tresformamientos de la propiedá, del sistema granible y del paisaxe de la cuenca minera vizcaina na segunda metá del sieglu XX.». Consultáu'l 28 de xineru de 2016.
- ↑ Renfe Feve (ed.): «Mercancíes». Consultáu'l 4 de xineru de 2016.
- ↑ El País (ed.): «Les alcordances de La Robla» (8 de mayu de 2003). Consultáu'l 30 de xineru de 2016.
- ↑ abuaf (ed.): «FERROCARRIL MINERU BILBAO - LA ROBLA-Llistáu d'estaciones y apeaderos». Archiváu dende l'orixinal, el 2016-03-04. Consultáu'l 21 de payares de 2010.
- ↑ spanishrailway (ed.): «de abastosltos-fornos-de-vizcaya/ Ferrocarril d'Altos Fornos de Vizcaya» (20 de marzu de 2012). Consultáu'l 13 de xineru de 2016.
- ↑ El Correo (ed.): «Sefanitro pasa a la hestoria» (2 de xunu de 2008). Consultáu'l 7 de xineru de 2016.
- ↑ 136,0 136,1 Puertu de Bilbao (ed.): «BOLETÍN DIARIU». Consultáu'l 7 de mayu de 2009.
- ↑ 137,0 137,1 El Correo (ed.): «Barakaldo coneuta los sos bidegorris pa facilitar una ruta ininterrumpida hasta la sablera de L'Arena» (15 de mayu de 2013). Consultáu'l 9 d'agostu de 2014.
- ↑ 138,0 138,1 138,2 Diputación Foral de Vizcaya (ed.): «PLANIFICACIÓN DE LA REDE CONTENIDA NEL PLAN DIREuTOR-Marxe Izda-Zona Minera». Consultáu'l 24 d'agostu de 2014.
- ↑ 139,0 139,1 Bilbao Exhibition Centre (ed.): «Bienveníos a BEC». Consultáu'l 27 de xineru de 2009.
- ↑ 140,0 140,1 bilbaoenconstruccion.com (ed.): «al mundu/ Bilbao Exhibition Centre: Bizkaia amosar al mundu.» (12 de payares de 2007). Consultáu'l 1 de setiembre de 2014.
- ↑ El Correo (ed.): «Barakaldo aprueba una moción pa quitar Bilbao del nome del BEC» (27 de febreru de 2014). Consultáu'l 22 d'agostu de 2014.
- ↑ elmundo.es (ed.): «BEC va caltener el nome de Bilbao» (24 de marzu de 2014). Consultáu'l 22 d'agostu de 2014.
- ↑ 143,0 143,1 Conceyu de Barakaldo (ed.): «Nota de prensa-L'Alcalde de Barakaldo nun va sofitar el nuevu creitu de 150 millones d'euros nel BEC por falta de transparencia» (23 de mayu de 2014). Consultáu'l 22 d'agostu de 2014.
- ↑ Deia (ed.): «sos-puertes-en-el muelle-del arenal- La Fan Zone Bilbao-Bizkaia va abrir esti sábadu les sos puertes nel Muelle del Arenal» (29 d'agostu de 2014). Consultáu'l 30 d'agostu de 2014.
- ↑ El Correo (ed.): «Barakaldo va invertir 180.000 euros n'actividaes rellacionaes col Mundial de Baloncestu» (26 d'agostu de 2014). Consultáu'l 30 d'agostu de 2014.
- ↑ elpais.com (ed.): «El tirón del Mundial de Baloncestu alica la rivalidá Bilbao-Barakaldo» (30 d'agostu de 2014). Consultáu'l 1 de setiembre de 2014.
- ↑ Europa Press (ed.): «Piden a la FIBA que Barakaldo apaeza como la sede del Mundobasket» (4 de febreru de 2014). Consultáu'l 30 d'agostu de 2014.
- ↑ Deia (ed.): «orde-a-barakaldo-por-crear-una-fan-zone-en-bec La FIBA llapada al orde a Barakaldo por crear una 'fan zone' en BEC» (24 de xunu de 2014). Consultáu'l 30 d'agostu de 2014.
- ↑ barakaldodigital.blogspot.com.es (ed.): «La Diputación promociona'l mundial en Bilbao ensin mentar a Barakaldo» (28 d'agostu de 2014). Consultáu'l 1 de setiembre de 2014.
- ↑ El Confidencial (ed.): «mundial-xugar en-barakaldo_184265/# L'Alcalde a l'afición de Finlandia: "¡Auu! ¡El Mundial xugar en Barakaldo!"» (2 de setiembre de 2014). Consultáu'l 6 de setiembre de 2014.
- ↑ El Correo (ed.): «El Conceyu critica que'l Bilbao Basket quiera xugar la próxima temporada nel BEC» (4 de xunu de 2009). Consultáu'l 2 de setiembre de 2014.
- ↑ elverdaderojokin.blogspot.com.es (ed.): «¡Non al BEC!» (1 de xunu de 2009). Consultáu'l 2 de setiembre de 2014.
- ↑ 153,0 153,1 MegaPark Barakaldo (ed.): «MegaPark Barakaldo». Consultáu'l 4 de febreru de 2009.
- ↑ tormo.com (ed.): «MegaPark Barakaldo». Consultáu'l 13 de xineru de 2009.
- ↑ Max Center (ed.): «Max Center». Consultáu'l 4 de febreru de 2009.
- ↑ 156,0 156,1 deia.es (ed.): «Los servicios d'urxencies de los hospitales de Osakidetza atendieron l'añu pasáu más de 900.000 casos» (19 de febreru de 2006). Archiváu dende l'orixinal, el 24 de xineru de 2009. Consultáu'l 12 de xineru de 2016.
- ↑ Web oficial del Hospital de Cruces (ed.): «Presentación». Archiváu dende l'orixinal, el 2016-02-03. Consultáu'l 12 de xineru de 2016.
- ↑ Osakidetza (ed.): «Árees de Referencia». Consultáu'l 27 de xineru de 2016.
- ↑ El Correo (ed.): «L'hospital de Cruces remata l'ampliación d'Urxencies» (8 ed agostu de 2011). Consultáu'l 13 de xineru de 2016.
- ↑ El Correo (ed.): «L'ampliación del hospital de Cruces va arrincar en dos selmanes». Consultáu'l 13 de xineru de 2016.
- ↑ 161,0 161,1 El Correo (ed.): «Instalen un helipuertu xunto al BEC pa treslladar a los mancaos al hospital de Cruces» (9 de xunu de 2007). Consultáu'l 12 de xineru de 2010.
- ↑ 162,0 162,1 Europa Press (ed.): «L'Hospital Crucies inaugura'l so helipuertu, que "va entainar" la llegada de pacientes a les unidaes de críticos» (17 de xunu de 2011). Consultáu'l 13 de xineru de 2016.
- ↑ El País (ed.): «Patxi López asitia la primer piedra del Hospital Uribe de Urduliz» (17 de mayu de 2010). Consultáu'l 12 de xineru de 2016.
- ↑ Osakidetza (ed.): «OSI Ezkerraldea Enkarterri Cruces». Consultáu'l 17 de xineru de 2016.
- ↑ Osakidetza (ed.): «Quién somos». Consultáu'l 27 de xineru de 2016.
- ↑ 166,0 166,1 El País (ed.): «Osakidetza unifica l'atención d'hospitales y centros de salú» (26 d'avientu de 2011). Consultáu'l 12 de xineru de 2016.
- ↑ Osakidetza (ed.): «Organización Sanitaria Integrada Barakaldo-Sestao». Consultáu'l 12 de xineru de 2016.
- ↑ cita-previa.org (ed.): «Cita previa Médicu Barakaldo Barakaldo - Zaballa». Consultáu'l 13 de xineru de 2016.
- ↑ El Correo (ed.): «La reforma del ambulatoriu de Barakaldo obliga a atender pacientes nun barracón» (17 de mayu de 2009). Consultáu'l 13 de xineru de 2016.
- ↑ Osakidetza (ed.): «nuesos_centros/es_nc/los nuesos_centros.html ÁMBITU TERRITORIAL DEL ÁREA DE SALÚ DE BIZKAIA-Organización Sanitaria Integrada Barakaldo-Sestao». Consultáu'l 12 de xineru de 2016.
- ↑ Web oficial del Conceyu de Barakaldo (ed.): «ciudá/telefonos-de-interes Teléfono d'interés-Servicio de Salú». Consultáu'l 12 de xineru de 2016.
- ↑ El Correo (ed.): «primera_20061206.html Barakaldo va abrir esti mes nel BEC la so primer oficina de turismu». Consultáu'l 12 de febreru de 2009.
- ↑ Conceyu de Barakaldo (ed.): «BARAKALDO Y LA SO PRESENCIA EN FITUR 2006». Archiváu dende l'orixinal, el 2007-06-10. Consultáu'l 11 de febreru de 2009.
- ↑ Tele 7 (ed.): «Barakaldo Fitur». Consultáu'l 11 de febreru de 2009.
- ↑ soydebarakaldo.com (ed.): «arquiteutura relixosa, arquiteutura industrial, arquiteutura civil, pontes, escultures y llugares d'interés». Archiváu dende l'orixinal, el 26 de xineru de 2009. Consultáu'l 11 de xineru de 2009.
- ↑ turismu.barakaldo.org (ed.): «Barakaldo Turismu-Que ver». Consultáu'l 10 de febreru de 2009.
- ↑ y-cicerone.net (ed.): «Barakaldo». Consultáu'l 10 de febreru de 2009.
- ↑ Ezagutu Barakaldo (ed.): «Barakaldo (patrimoniu industrial)» (12 de mayu de 2005). Consultáu'l 9 de xineru de 2011.
- ↑ EOI Barakaldo (ed.): «EOI Barakaldo». Archiváu dende l'orixinal, el 2009-01-23. Consultáu'l 10 de febreru de 2009.
- ↑ El Correo Español-El Pueblo Vasco (ed.): «Los dueños d'un palaciu abandonáu en Barakaldo piden 72 millones al Consistoriu» (5 de mayu de 2008). Consultáu'l 9 de xineru de 2011.
- ↑ Deia (ed.): «vienres-13-el-nuevu-parque-de-la finca-munoa Barakaldo va abrir el vienres 13 el nuevu parque de la finca Munoa» (3 de marzu de 2015). Consultáu'l 19 de xunu de 2015.
- ↑ Teatru de Barakaldo (ed.): «Teatru Barakaldo». Consultáu'l 4 de febreru de 2009.
- ↑ Diputación Foral de Vizcaya (ed.): «Bidegorri Barakaldo-L'Arena». Consultáu'l 22 d'agostu de 2014.
- ↑ Diputación Foral de Vizcaya (ed.): «Red de rutes ciclables». Consultáu'l 22 d'agostu de 2014.
- ↑ 185,0 185,1 Diputación Foral de Vizcaya (ed.): «Rutes en bicicleta». Consultáu'l 22 d'agostu de 2014.
- ↑ PNV de Barakaldo (ed.): «paséu_ente_urb?platform=hootsuite Burtzeña Parkea cubre les víes del paséu ente Urban y Lutxana tres el requerimientu per parte de l'alcaldesa de Barakaldo» (3 de febreru de 2016). Consultáu'l 14 de marzu de 2016.
- ↑ altimetrias.net (ed.): «TOSTADERO, ABELLUGU DEL por Castresana». Consultáu'l 22 d'agostu de 2014.
- ↑ altimetrias.net (ed.): «SANTA ÁGUEDA por CASTREJANA». Consultáu'l 4 de xineru de 2016.
- ↑ 20 minutos (ed.): «El remocicáu Parque Tellaetxe de Barakaldo cunta con más de 1.000 metros de nuevos itinerarios piatonales» (23 de xunetu de 2013). Consultáu'l 22 d'agostu de 2014.
- ↑ biendealtura.com (ed.): «ruta-de-los banzaos-de-barakaldo/ Percorremos el PR-BI 210, la ruta de los banzaos de Barakaldo» (18 de marzu de 2013). Consultáu'l 4 de xunu de 2016.
- ↑ El Correo (ed.): «Percorríu polos trés banzaos de Barakaldo» (9 de payares de 2012). Archiváu dende l'orixinal, el 2019-06-14. Consultáu'l 22 d'agostu de 2014.
- ↑ viasverdes.com (ed.): «Nueva Vía Verde nel País Vascu, ente Ortuella y Trapagara (Vizcaya)». Consultáu'l 10 de xunetu de 2014.
- ↑ papillon-rutes.blogspot.com.es (ed.): «Vía de la Orconera» (17 d'ochobre de 2012). Consultáu'l 10 de xunetu de 2014.
- ↑ El Correo (ed.): «Una pasarela va xunir dende setiembre'l centru de Barakaldo y el xardín botánicu». Consultáu'l 13 de xunu de 2015.
- ↑ soydebarakaldo.com (ed.): «El Camín de Santiago na Marxe Izquierda - BILBAO - BARAKALDO - SESTAO». Archiváu dende l'orixinal, el 31 de xineru de 2009. Consultáu'l 11 de xineru de 2009.
- ↑ absolutbilbao.com (ed.): «camín-de-santiago-en-barakaldo El Camín de Santiago en Barakaldo» (29 d'abril de 2009). Consultáu'l 15 d'agostu de 2009.
- ↑ soydebarakaldo.com (ed.): «Fiestes de Barakaldo». Archiváu dende l'orixinal, el 31 de xineru de 2009. Consultáu'l 11 de xineru de 2009.
- ↑ Diputación Foral de Vizcaya (ed.): «Norma Foral 2/1993, de 18 de Febreru de carreteres de Bizkaia/Bizkaiko errepideei buruzko otsailaren 18ko 1993/2. Foru Aldundia». Consultáu'l 11 de xineru de 2009.
- ↑ Web oficial de la Diputación Foral de Vizcaya (ed.): «Tresportes y Urbanismu:Bizkaibus». Consultáu'l 28 de febreru de 2009.
- ↑ Web oficial del Conceyu de Bilbao (ed.): «Autobuses Municipales - BILBOBUS». Consultáu'l 25 de marzu de 2009.
- ↑ jimenezdorado.com (ed.): «Jiménez Doráu». Consultáu'l 27 d'agostu de 2012.
- ↑ autobuseslaunion.com (ed.): «LA UNIÓN AUTOBUSES». Consultáu'l 25 de marzu de 2009.
- ↑ alsa.es (ed.): «ALSA». Consultáu'l 25 de marzu de 2009.
- ↑ El Correo (ed.): «El billete del autobús urbanu va ser cinco céntimos más baratu qu'en Bilbao». Consultáu'l 15 de xineru de 2009.
- ↑ El Correo (ed.): «Un autobús urbanu va enllazar dende setiembre los barrios de Barakaldo». Consultáu'l 1 de xineru de 2010.
- ↑ Deia (ed.): «L'autobús urbanu de Barakaldo va arrincar con 9 meses de retrasu» (19 d'avientu de 2009). Consultáu'l 20 de xineru de 2010.
- ↑ Deia (ed.): «Barakaldo aprueba poner en marcha un autobús urbanu que va costar 845.000 €/añu» (19 de xineru de 2010). Consultáu'l 20 de xineru de 2010.
- ↑ Web oficial del Conceyu de Barakaldo (ed.): «El Conceyu de Barakaldo esixe a la Diputación qu'asuma'l 40% del costu del autobús d'El Regatu» (30 de xunetu de 2014). Consultáu'l 23 d'agostu de 2014.
- ↑ todotren.com (ed.): «MISCELÁNEA DEL BPT». Consultáu'l 1 de febreru de 2009.
- ↑ BOE (ed.): «13353-Resolución de 10 d'agostu de 2010, de la Secretaría d'Estáu de Cambéu Climáticu, sobre la evaluación d'impautu ambiental del proyeutu Supresión del pasu a nivel del tramu Santander-Basurto na rede de FEVE, puntu quilométricu 642/470.» (8 d'agostu de 2010). Consultáu'l 14 d'agostu de 2011.
- ↑ abuaf (ed.): «FERROCARRIL MINERU BILBAO - LA ROBLA-Llistáu d'estaciones y apeaderos». Archiváu dende l'orixinal, el 2016-03-04. Consultáu'l 21 de payares de 2010.
- ↑ Metro Bilbao S. A. (ed.): «Historia». Archiváu dende l'orixinal, el 2010-03-24. Consultáu'l 27 de xineru de 2009.
- ↑ barakaldotranvia.blogspot.es (ed.): «propuestes-de-tranvia-pa-barakaldo/ Historia de les propuestes de Tranvía pa Barakaldo - Cinco años de propuestes pa llevar de nuevu la tranvía a Barakaldo». Archiváu dende l'propuestes-de-tranvia-pa-barakaldo/ orixinal, el 29 de xunu de 2012. Consultáu'l 12 d'ochobre de 2008.
- ↑ El Correo (ed.): «Un estudiu refuga la implantación de la tranvía en Barakaldo pol so eleváu costu» (11 d'avientu de 2007). Consultáu'l 26 de setiembre de 2009.
- ↑ barakaldotranvia.blogspot.es (ed.): «dos trazaos-propuestos/ Comparativa de los dos trazaos propuestos - Dos propuestes distintos pa enllantar la tranvía en Barakaldo». Archiváu dende l'dos trazaos-propuestos/ orixinal, el 2 de xunetu de 2012. Consultáu'l 12 d'ochobre de 2008.
- ↑ barakaldotranvia.blogspot.es (ed.): «El Gobiernu Vascu afirma que la tranvía de Barakaldo ye vidable y pónense en marcha los siguientes pasos pa la so construcción». Archiváu dende l'orixinal, el 2 de xunetu de 2012. Consultáu'l 4 de payares de 2009.
- ↑ manostijeras.es/nervion (ed.): «Boteros del Nervión s.l.». Archiváu dende l'orixinal, el 5 d'ochobre de 2010. Consultáu'l 5 de mayu de 2010.
- ↑ Puertu de Bilbao (ed.): «BilbaoPORT». Archiváu dende l'orixinal, el 1 de xineru de 2009. Consultáu'l 27 de xineru de 2009.
- ↑ Aena (ed.): «Aeropuertu de Bilbao». Consultáu'l 27 de xineru de 2009.
- ↑ El Correo (ed.): «L'helicópteru de Osakidetza tresllada a un ñácaru dende San Sebastián al hospital de Cruces» (21 de xunu de 2007). Consultáu'l 28 d'ochobre de 2008.
- ↑ 221,0 221,1 IMD/UKE Barakaldo (ed.): «Clubes y Asociaciones Deportives». Consultáu'l 28 de payares de 2015.
- ↑ Barakaldo C. F. (ed.): «Barakaldocf.com». Consultáu'l 27 de xineru de 2009.
- ↑ truebacd.wordpress (ed.): «Bolos a mocada». Consultáu'l 30 de payares de 2015.
- ↑ Diputación Foral de Bizkaia (ed.): «Bola jokoa-El xuegu de bolos». Consultáu'l 4 d'avientu de 2015.
- ↑ Deia (ed.): «bolu-a-katxete-con-el-carrejo-de-gorostiza Barakaldo alica'l bolu a katxete col carrejo de Gorostiza» (26 de xunu de 2015). Consultáu'l 28 de payares de 2015.
- ↑ El Desmarque (ed.): «campeonatu-de-bizkaia-de-barrenadores Busturia acueye'l Campeonatu de Bizkaia de Barrenadores» (22 de xunetu de 2015). Consultáu'l 28 de payares de 2015.
- ↑ harrizulatzaileak.net (ed.): «Emaitzak. XVII Harrizulatzaile Lliga. Sailkapen Orokorra 2015». Archiváu dende l'orixinal, el 2015-12-08. Consultáu'l 28 de payares de 2015.
- ↑ Web oficial del Balonmano Zuazo (ed.): «club/ ORIGEN DEL BALONMANO FEMENÍN EN BARAKALDO». Consultáu'l 30 de marzu de 2016.
- ↑ C. B. Barakaldo (ed.): «bmbarakaldo.com». Consultáu'l 4 de febreru de 2009.
- ↑ Balonmano Zuazo (ed.): «BALONMANO ZUAZO FEMENÍN 2008 - 2009». Archiváu dende l'orixinal, el 25 de febreru de 2009. Consultáu'l 13 de febreru de 2009.
- ↑ IMD/UKE Barakaldo (ed.): «IMD/UKE». Consultáu'l 14 de xineru de 2009.
- ↑ IMD/UKE Barakaldo (ed.): «Instalaciones Deportives Municipales 1». Consultáu'l 11 de xineru de 2009.
- ↑ IMD/UKE Barakaldo (ed.): «Instalaciones Deportives Municipales 2». Consultáu'l 14 de xineru de 2009.
- ↑ IMD/UKE Barakaldo (ed.): «Instalaciones Deportives Municipales 3». Consultáu'l 14 de xineru de 2009.
- ↑ El Correo (ed.): «Dibaba marca'l ritmu en Barakaldo» (7 de xunetu de 2007). Consultáu'l 2 de mayu de 2013.
- ↑ El Confidencial (ed.): «Gonzalo Peña: Son los atletes los que faen bones les pistes coles sos marques» (8 de xunetu de 2009). Consultáu'l 2 de mayu de 2013.
- ↑ elmundo.es (ed.): «ABRIL 2005». Consultáu'l 22 d'agostu de 2014.
- ↑ Real Federación Española d'Atletismu (ed.): «HISTORIA - LA COPA D'EUROPA DE 10.000 METROS». Archiváu dende l'orixinal, el 2021-05-07. Consultáu'l 22 d'agostu de 2014.
- ↑ vamosacorrer (ed.): «campeonatu-de-cross-de-bizkaia-quedar en-casa-2469.html El Campeonatu de Cross de Bizkaia quédase en casa» (16 de xineru de 2012). Consultáu'l 19 de marzu de 2016.
- ↑ Web oficial del Conceyu de Barakaldo (ed.): «ciudad/ciudades-hermandadas Hermanancies». Consultáu'l 27 d'ochobre de 2009.
- ↑ 241,0 241,1 241,2 Error de cita: La etiqueta
<ref>
nun ye válida; nun se conseñó testu pa les referencies nomaeshermanancies
Bibliografía
[editar | editar la fonte]- Ibáñez López, Carlos (1987). Histories d'un pueblu, Barakaldo.
- Ibáñez López, Carlos (1990). Histories gráfiques d'un pueblu, Barakaldo.
- Ibáñez López, Carlos (1991). Historia xeneral de Barakaldo.
Enllaces esternos
[editar | editar la fonte]