Ḷḷena

Plantía:Conceyu Ḷḷena ye un conceyu d'Asturies. Llenda'l norte con Mieres, al sur cola provincia de Lleón, al este con Ayer y al oeste con Riosa y Quirós.

Hestoria

Prehestoria y dómina romana

Los sos primeros afayos daten de la neolitización, les sos estructures megalítiques atópense bien representaes, teniendo un bon exemplu nel dolmen del Padrún. Hai túmulu poro nun fueron toos investigaos, asina tenemos los de La Cobertoria, La Campa, Los Fitos, El Castiiḷḷo.

Dende l'antigüedá el territoriu del conceyu foi una de les principales víes de comunicación cola Meseta. Nel percorríu de la vía de la Carisa atopáronse numberosos asentamientos romanos. Un exemplu d'estos asentamientos ye'l mosaicu atopáu en Mamorana y el mesmu Campamentu romanu de La Carisa.

La vía romana de La Carisa, dexó tamién al descubiertu una serie de castros estratéxicamente asitiaos per onde entraron les tropes romanes, tenemos los castros de: El Cantón de Chaguenzas, Currieḷḷvos, Carraces, El Pandrún, etc. Hai otros castros nos cordales del centru y del oeste: El Curuchu, Les Corochas, El Questru, etc.

Edá media y moderna

Mientres los reinaos de Ramiro I y Ordoño I, nel sieglu IX, foi construyida l'ilesia de Santa Cristina. El conceyu sirvió de pasó a los pelegrinos que realizaben el Camín de Santiago na Edá Media pa venerar les reliquies de la Catedral d'Uviéu.

Nel añu 1266 el rei Alfonso X el Sabiu otorgó la Carta Puebla a La Pola. L'alfoz otorgáu a esti conceyu convirtiólu na cuarta demarcación más estensa d'Asturies.

Conceyu de Ḷḷena.

La Real Orde del 14 d'abril de 1836, pola que se crea'l Conceyu de Mieres, fai que Mieres bifórquese del conceyu de Ḷḷena, que se queda cola configuración actual.

Na Edá Media alredor sieglu XI, yá hai un dominiu d'importancia, el del conde Fruela Muñez, más tarde apaecen instituciones de calter eclesiásticu como'l de San Vicente d'Uviéu que va recibir una ampliación de territoriu por una donación de Fruela II, otru monesteriu con gran influencia foi'l de Santa María de Arbas, asitiáu cerca del puertu casi na zona lleonesa. Foi nos sieglos XIII y XIV, cuando se funda puéblala de L.lena promovida por Alfonso X con mires de repoblar el territoriu, asitiándose ésta sobre otra yá esistente que yera la villa de San Martín de Paraxes. El centru alministrativu foi dotáu d'una peramplia alfoz, siendo la cuarta demarcación más estensa d'Asturies. Foi dotada col fueru de Benavente y beneficiada con un mercáu selmanal. Un sieglu más tarde Enrique de Trastamara yá rei concéde-y el privilexu de nun pagar nin portalgu, nin peaxe.

Ente los sieglos XIV-XVI, entamen a desapaecer tolos cotos tantu señoriales como eclesiásticos, quedando namá un cotu que sería'l cotu de Payares con señoríu eclesiásticu.

Ficheru:Santo Cristina de Lena III.jpg

Vista frontal de Santo Cristina de Ḷḷena.

Pal sieglu XVI, el Conceyu de Ḷḷena va tener dellos enfrentamientos col cotu eclesiásticu, y nun va ser fasta la desamortización de Felipe II cuando esti cotu s'incorpore al conceyu. Foi nesti sieglu cuando'l puertu de Payares foi escoyíu pa ensertar la carretera Xixón-Uviéu-Lleón, esti proyectu foi sofitáu por Xovellanos y Campumanes, anque foi atayáu y nun s'acabó fasta 60 años dempués, nel 1834.

Sieglu XIX d'equí p'arriba

Nel sieglu XIX, la invasión francesa traxo distintos actos violentos na villa qu'acabaron cola quema del conceyu, arquivu ya ilesia. Mientres les guerres carlistes hubo un enfrentamientu ente lliberales y absolutistes na contorna. Lo que más marcó esti conceyu foi la Real Orde del 14 d'abril de 1836, pol que se crea'l Conceyu de Mieres, biforcáu del de L.lena, quedando esti conceyu cola configuración que tien anguaño. Apaecen nueves actividaes llaborales que va traer un gran tresformamientu na vida local, establezse la Compañía L.leniza Asturiana con una fabrica d'aceru, la fundición de fierros en Vil.layana y les primeres esplotaciones mineres. Nesta dómina inaugura'l tramu de ferrocarril que va traer les esplotaciones de les mines de Cinabriu en Muñón Cinero y l'instalación d'otres fabriques.

Nel sieglu XX, hai que destacar los conflictos que van dende 1934-1937, asina na zona de Campumanes ye'l centru neurálxicu del Frente Sur. En 1936 el Frente Popular llogra la mayoría de votos leneses y col alcíu de xunetu el conceyu queda na zona lleal a la República, destacando como llugar estratéxicu El Puertu de Payares, nun cayendo'l conceyu en manos nacionales hasta ochobre de 1937, pero aun así siguió operando la partida guerrillera de Germán Álvarez, el Comisariu. A mediaos del sieglu XX el sector mineru conviértese nel factor de desenvolvimientu del conceyu llegando al so momentu álgido nos años setenta. Créase HUNOSA qu'integrara a les más importantes esplotaciones del términu municipal, nun momentu en que'l cayente del sector yá ye patente. Aun así L.lena queda un pocu fuera del ambiente depresivo de los conceyos mineros en parte pelos sos principales víes de comunicación que yá teníen tradición dende la dómina romana.

Xeografía

Panorámica de Les Ubiñas.

El so relieve ye bien accidentáu, la so mayor elevación ye la Peña Ubiña de 2.417 metros, que ye un Paisaxe Protexíu, tando esti territoriu compartíu con Quirós. Otros cumes a destacar yeren: El Ceyón de 2.035 metros, La Tesa de 1.905 y La Boya de 1.731 metros.

Flora y fauna

La so masa arbórea ta compuesta de fayedales, castaños y acebales. Tamién esisten amplies praderíes xuntu con pacionales d'altor de tipu comunal, destinaes al caltenimientu del ganáu vacunu y daqué del caballar y llanar. Ente la so fauna destaquen: el corzu, el robecu, el xabalín y delles especies en peligru d'estinción como'l urogallu, l'águila real y el llobu.

Ríos

El so ríu más importante ye'l Ḷḷena, que ñaz de la unión del ríu Güerna ya'l ríu Payares al altor de Campumanes. Esti ríu xuntu col ríu Ayer yeren los principales aflueyentes del ríu Caudal, y formen la llamada cuenca del Caudal.

Accesos

Pol conceyu pasen la N-630 al traviés del Puertu de Payares y l'autopista A-66 pol valle del Güerna. La so capital La Pola L.lena ta a una distancia de 33 kilómetros d'Uviéu. Al traviés de la llínea de RENFE C-1 de cercaníes, ente Xixón y Ponte de los Fierros, y de llínees de llargu percorríu, con parada en La Pola L.lena que xunen Asturies col pandu pol puertu de Payares.

Toponimia

Artículu principal: Toponimia asturiana

En virtú del Decreto 74/2005 de 7 de xunetu de 2005, publicáu nel BOPA del 26 del mesmu mes, fueron aprobaes les formes oficiales de los topónimos de les parroquies y llugares del conceyu de L.lena, pasando a ser oficiales en toos los casos les denominaciones n'asturianu.

Demografía

Con una población de 13.799 habitantes. La so evolución mientres los últimos sieglos esta marcada por destintes fases. A finales del sieglu XIX, cométese la construcción del tramu de Payares del ferrocarril Xixón-L.lena que va atrayer a gran númberu de families, al finar la so construcción esti conceyu adquier la so máxima población con 13.064 habitantes nel sieglu XIX, esta población va caltenese mientres los dos primeres década del sieglu XX, y pola puxanza de la minería inclusive va siguir aumentáu fasta'l so másimu hestóricu nel 1960 algamando los 16.457 habitantes, fecha a partir de la cual entama una cayida en parte debida a la desarticulación del espaciu agrariu, el zarru de los pozos mineros de la zona y la debilidá de les empreses hulleres. Gracies a la construcción de nueves infraestructures de tresporte y comunicación evitó un deterioru de la población como n'otros conceyos. La distribución de la población tamién foi camudando, hai pueblos que fueron abandonaos como Alceo de los Caballeros, otros como Bendueños que tenía 103 habitantes güei cunta con apenas una docena. Tamién hubo un cambéu inversu, asina La Pola que nun tenía más de 1.500 habitantes tien anguaño 9.148. La so pirámide demográfica ye bien desigual una y bones la población ente 65 y 100 años devasen les 3.000 persones, ente los 0 años y 10 años nun lleguen a les 90 persones. Esto indícanos les consecuencies de la crisis que traxo una emigración rural protagonizada per una media de xente n'edá adulta.

Parroquies

• Cabezón
• Campumanes
• Carabanzo
• Casorvía
• Castieḷḷo
• Columbieḷḷo
• Congostinas
• Chanos de Somerón
• Felgueras
• Erías
• Muñón Cimiru
• Muñón Fondiru
• Parana
• Payares
• Piñera
• La Pola
• Las Puentes
• Samiguel del Río
• Sotieḷḷo
• Teyeo
• Tuíza
• Viḷḷayana
• Xomezana
• Zurea

Economía

Emplegaos nos diversos sectores económicos (añu 2006)

	Númberu de trabayadores	Tantu por cientu
TOTAL	3.668	100
Agricultura, ganadería y pesca	268	7,31
Industria	288	7,85
Construcción	628	17,12
Servicios	2.484	67,72
* Datos tomaos del Anuariu Estadísticu d'Asturies 2006, SADEI

Usos del suelu del conceyu (añu 2006)

Usu	Superficie (km²)
Tierres de llabrantíu	0,69
Praderíes	99,12
Terrenu forestal	154,58
Otros usos (industrial, residencial, tierra ermo...)	61,12
* Datos tomaos del Anuariu Estadísticu d'Asturies 2006, SADEI

Característiques del sector primariu (añu 2007)

Ganaderíes de bovín	574
Cabeces de ganáu bovín	8.101
Cabeces de ganáu ovín	1.080
Cabeces de ganáu cabrín	170
Ganaderos con cuota llechera	0
Quilos de cuota llechera	0
Metros cúbicos de madera valtao	3.652
* Datos tomaos del Anuariu Estadísticu d'Asturies 2007, SADEI

Arte

Santa Cristina de L.lena al atapecer.

Ente les obres a destacar nesti conceyu tán:

• El mosaicu de Vega de Ciegu, afayáu nel 1921 ente les ruines d'una construcción, posiblemente una villa romana. Ye un mosaicu escepcional nel Principáu yá que nun hai dengún otru restu d'esti tipu, güei ta nel Muséu Arqueolóxicu d'Asturies. Ta enmarcáu por una faxa axedrezada, recreando temes alusives a l'hospitalidá. Ta decoráu por páxaros, moluscos ya flores. Del so emblema central namá se caltien una parte que yeren dos páxaros posaos sobro una caña.

• L'ilesia de Santu Cristina de L.lena perteneciente a la dómina de Ramiru I o de Ordoñu I, tien una única nave allargada con dos dependencies llaterales, toos los espacios cúbrense con bóveda de cañón y los embúrries son recoyíos por dos contrafuertes esteriores. Hai una amplia tribuna qu'ocupa'l primera termino de la nave y la planta superior del pórticu. A esta tribuna apuértase por una escalera de piedra que marca l'espaciu del rei contrapuestu al santuariu. Debaxo hai dos cámares estreches destinaes a xentes viaxeres o pelegrines. La nave ta percorrida per arqueríes ciegues y la bóveda cinxir por cuatro faxones que fuelguen en ménsulas llises asitiaes sobro los medallones. Equí la triple cabecera tradicional prerrománica queda suxurida por dos arcos ciegos escavaos nel muriu. Ye Monumentu Históricu Artísticu dende 1885 y declaráu Patrimoniu de la Humanidá nel 1985 pola UNESCO.

• L' Hospitalón, gran edificiu del sieglu XVI, que foi reformáu múltiples vegaes poro caltien dalgún elementu d'interés como una ventana con decoración esculpida y un arcu con guardapolvu.

• El palaciu de Revillaxixéu en Campumanes. Ye de cuerpu llonxitudinal con una torre nel estremu de tres pisos con vanos afataos con pequeñes oreyes. La so portada ta nel centru de la fachada con pilastres caxeaes y sobro ella un balcón con antepechos de forxa. L'edifico foi bien reformáu y estremáu en viviendes.

Interior de l'Ilesia prerrománica de Santu Cristina.

• El palaciu y la capiel.la de la familia Mendoza, esti conxuntu palaciegu disponía de caballerizes y amplios salones. Tou ello con un suelu con dibuxos de piedra. L'edificiu tien na so fachada sur y sobre el balcón un escudu talláu en madera que soporten dos lleones, con dos soldaos armaos con llances. La capiel.la ye amplia y estremada en dos por un arcu, tien un retablu barrocu del sieglu XVIII, estructuráu en dos pisos, con complicaes columnes nel baxu.

• El palaciu de Faes, en Carabanzo, edificiu barrocu del sieglu XVII, namá se caltien la torre de pie, tando'l restu en mala traza. Conozse cómo yera por semeyes, tenía trés llantes dixebraes por impostes, nel frente principal hebía un balcón voláu y orláu con complicaes moldures. Nel centru asítiase un escudu pequeñu con timbre de yelmu. Nel pisu altu y ente dos ventanes ta'l blasón coles armes de los Faes.

• La casa de Hevia-Campumanes en Ponte de los Fierros, ye una casa de dos pisos, con torre posterior de tres altures y ente los balcones de la fachada principal ta l'escudu coles armes de los Campumanes. Esti conxuntu tien capiel.la dedicada a San Franciscu de Garráis y construyóse en baltando la primitiva por causa de les obres de la carretera Lleón-Xixón.

• L'ilesia de San Pedro de Jomezana, destaca nel so testeru un retablu de San Pedro de 1690. Los colaterales daten de 1768 y son d'estilu rococó. La bóveda del presbiteriu píntase asonsañando casetones. Nel techu de la sacristía desenvuélvense sobre los ocho paneles que componen la cubierta en bacica unes escenes que narren la vida de dellos santos.

• La casa Mier en Columbiel.lo, vivienda tradicional de planta cuadrada destaca los vanos enmarcaos por sillar y l'escudu de los Mier na fachada. Tien capiel.la cerca de la casa que remata n'espadaña d'un güeyu con decoración de boles. La nave tien bóveda de cañón y ábside de crucería, destaca de la capiya'l so retablu barrocu.

• La casa natal de Vital Aza ye una vivienda urbana de traces populares allugada nel centru de la villa de La Pola L.lena nel conceyu de L.lena (Asturies). Datable del sieglu XVIII, destaca pol so valor simbólicu, yá que nella ñació a mediaos del sieglu XIX el poeta y dramaturgu Vital Aza.

Turismu

Estaición d'Esquí de Valgrande-Payares.

Cultura

Destaca como monumentu hestóricu l'ilesia de Santu Cristina de L.lena (del sieglu IX) d'estilu prerrománicu, declarada Patrimoniu de la Humanidá. L'ilesia cunta, na antigua estaición de tren de la Cobertoria, con un centru d'interpretación del prerrománicu asturianu.

Deporte

El conceyu de L.lena destaca pola práctica de deportes de monte. Siendo consideráu'l macizu de Oubiña como una de les meyores zones de monte del Cordal Cantábricu. El macizu ye un paisaxe protexíu y forma parte del Parque Natural de Les Ubiñes-La Mesa. Nel puertu de Payares atópase l'estaición d'esquí Valgrande-Payares. Con más de 50 años d'hestoria, ye una de les estaiciones pioneres n'España. Ufierta tou tipu de servicios pa la práctica de deportes d'iviernu.

Fiestes

El primer domingu de xunetu celébrase conxuntamente col conceyu de Quirós la Fiesta del Corderu a la Estaca nel «Prau Ḷḷagüezos», declarada d'Interés Turísticu Nacional nel 1984. Nella otorganse los galardones «Güelos del Aramo» a la pareya de mayor edá de la zona.

Na capital La Pola L.lena, hai dos fiestes d'interés n'abril les fiestes de la Flor nel valle de Naredo y n'ochobre la fiesta de La nuesa Señora del Rosario.

Una interesada tradición de L.lena ye la denominada zamarronada, son personaxes qu'ente otres prendes lleven na tiesta un cucuruchu enllenu de cintes de colores y al estremu d'esti un rabu de raposa, lleven tamién a la cintura unes llueques que faen sonar cuando faen los sos saltos espectaculares aidándose d'una piértiga. Llámense-yos “zamarrones”.

Enllaces esternos

• (n'asturianu) (castellán) Páxina web del conceyu
• (castellán) Federación Asturiana de Conceyos