Pueblu vascu

Pueblu vascu

Tipu	población
Llingua	vascu, castellanu y francés
Relixón	catolicismu
Xeografía
Estáu	España y Francia
Precedíu por	Vascones

Los vascos son un grupu étnicu européu que s'estrema pola so rellación cola llingua vasca y por descender principalmente de los antiguos vascones y aquitanos.

Considerancies previes sobre aspeutos polémicos

A lo llargo del sieglu XX y na actualidá, los vascos caltienen un discutiniu internu y col restu de los pueblos colos que se rellacionen alrodiu de la naturaleza, estensión y consecuencies de la condición de vascu.

Los enclinos constitucionalistas, non nacionalistes vasques y nacionalistes españoles, sostienen que los vascos son parte integrante de la nación española, constituyíos nes provincies d'Álava, Guipúzcoa y Vizcaya, conforme recoyer nel artículu 7.1 del Estatutu d'Autonomía del País Vascu, que diz:

A los efeutos del presente Estatutu van tener la condición política de vascos quien tengan la vecindá alministrativa, acordies coles Lleis xenerales del Estáu, en cualesquier de los conceyos integraos nel territoriu de la Comunidá Autónoma.

Esiste otru enclín alloñáu d'allugamientos políticos, pola que se llama vascos a los habitantes o naturales de la rexón sociu-cultural asitiada a entrambos llaos de los Pirineos qu'ocupa territorios de Vizcaya (Bizkaia), Guipúzcoa (Gipuzkoa), Álava (Llabraba) y Navarra (Nafarroa) n'España, y de Sola (Zuberoa, Soule), Baxa Navarra (Nafarroa Beherea, Basse Navarre) y Labort (Lapurdi, Labourd) en Francia. Entiéndese que'l nome Euskal Herria o Vasconia entiende esi territoriu y a los sos habitantes.

Otra manera, los enclinos nacionalistes ya independentistes, que defenden la esistencia de lo vascu como condición nacional más que como meru grupu étnicu, promueven la reconocencia de la condición de vascu a los naturales de les trés provincies qu'integren la Comunidá Autónoma del País Vascu, a quien integren la Comunidá Foral de Navarra, de les antigües provincies franceses de Baxa Navarra, Labort y Sola, denominaes colectivamente Iparralde (País Vascu Francés) como coles mesmes a los integrantes de la Diáspora Vasca partida nel mundu. Metanes el discutiniu, la mayor parte de la sociedá de Navarra ta conforme cola actual situación política qu'afirma la división en dos comunidaes autónomes estremaes, independientemente del so sentimientu identitario.

Etimoloxía de la pallabra vascu

La pallabra castellana vascu vien del llatín uasco (tema en -n, oblicuu vascon-, plural vasconos).

Una de les teoríes sobre l'orixe del llatín vascu ye que vien del llatín boscus o buscus, que significa "monte". Entós vasconos significaría'l "pueblu que vive nel monte". Pero esta etimoloxía considérase anguaño probadamente errónea, yá que boscus o buscus en llatín ye una pallabra de la Edá Media, derivada probablemente de arbustus, so la posible influencia del xermánicu busk o bosk, que'l so orixe tamién ye desconocíu.

Otra teoría asemeyada ye que'l llatín vascu significa "del monte", procediendo agora del vascu modernu basoko, onde baso- significa monte, y -ko ye la terminación qu'indica posesivu/xenitivu. Teniendo en cuenta que basoko ye una pallabra del vascu modernu, que puede ser bien distintu fai 2.000 años, esta etimoloxía, qu'en tiempos foi popular ente los vascos, ta anguaño totalmente desacreditada polos investigadores.

Anverso y aviesu de la moneda íbera cola inscripción Barscunes.

P'añadir misteriu al orixe de la pallabra, delles monedes de los sieglos I y II e.C. que s'atoparon nel norte d'España llevaben la inscripción barscunes escrita en alfabetu íberu. L'orixe d'esti términu ye desconocíu, pudiendo ser tanto d'orixe vascu, como un apellativu usáu polos sos vecinos celtes o íberos. La ceca d'orixe nun ye segura, pero podría ser Pamplona o Rocaforte, área na que los historiadores creen que vivíen los vascos.

Anguaño créese que'l llatín vascu vien d'un raigañu vascu y aquitana emplegada por esos pueblos pa citase a sigo mesmos. Esti raigañu ye eusk-, que ye bien próxima al llatín vascu. Tamién esistió un pueblu aquitano al que los romanos llamaron ausci" y que paez venir del mesmu raigañu.

Vascos, euskaldunes y euskera

Tradicionalmente en euskara o vascu, los vascos o falantes del euskara llamar a sigo mesmos en plural euskaldunak, en singular euskaldun, formáu pol raigañu euskal- ("Euskara o Vascu (llingua)") y el sufixu de tenencia -dun ("posesor"), lliteralmente significaría "posesor del euskara" o "el que tien el euskara", que se traduz al castellán como "vascofalante".

De la mesma, los falantes del euskara o euskaldunes ("euskaldunak") llamen al restu de los non falantes del euskara o falantes d'otros idiomes en plural erdaldunak, en singular erdaldun, formáu col raigañu erdal- ("Idioma ayenu o estrañu al euskara") y el sufixu -dun ("posesor"), lliteralmente significa "posesor del erdara" o "el que tien el erdara", nun hai una traducción exacta al castellán d'esti términu, el más cercanu seria "falante del erdara", y "erdara" son tolos idiomes esistentes salvo'l euskara. En euskara el términu "erdaldun" ye paecíu al del "bárbaru" que los antiguos griegos utilizaben pa denominar al restu de naciones o países que s'atopaben fora de la cultura helénica o'l mundu griegu, el so significáu yera daqué según "estrañu" o "estranxeru", daquién que nun falaba l'idioma griegu.

Hai que resaltar que non tolos vascos falen euskera (euskaldunak) y que non tolos que falen euskera son vascos (los non vascos qu'aprienden vascu son tamién euskaldunak). Pero'l términu "euskaldun" úsase (anque tea mal etimológicamente) tantu pa vascos que nun falen euskera, como pa vascos y non vascos que sí lo falen.

Nel sieglu XIX, Sabino Arana, pa remediar esta ambigüedá, acuñó un neoloxismu cargáu de sentíu políticu, la pallabra euskotar, en plural euskotarrak, que significa persona étnicamente vasca, fale o non vascu. Pero esti términu yá nun s'emplega na fala actual.

Tamién s'utiliza euskal herritar, que ye'l xentiliciu d'Euskal Herria.

Estes pallabres vasques son l'orixe del nome que los vascos usen pa designar la so llingua: euskara. Los investigadores modernos reconstruyeron la pronunciación y el vocabulariu del vascu antiguu, y Alfonso Irigoyen propón que la pallabra euskara procede del verbu "dicir" en vascu antiguu, que se pronunciaba enautsi (caltenida en formes verbales como'l vizcaín dinotzat, yo dígo-y 039;'), y del sufixu -(k)llabra ("forma (de faer daqué)"). Por tanto euskara significaría lliteralmente "forma de dicir", "forma de falar". Atópense evidencies d'esta teoría nel llibru Compendio Historial escritu en 1571 pol escritor vascu Esteban de Garibay, qu'escribió como nome nativu de la llingua vasca "enusquera". Sicasí, como la mayoría de les temes rellacionaes cola hestoria vasca, esta hipótesis nun ye totalmente segura.

Nel sieglu XIX, l'activista nacionalista vascu Sabino Arana pensó que'l raigañu orixinal de euzko yera eguzkiko ("del Sol", dando a entender una relixón solar). Y dende equí creó'l neoloxismu Euzkadi pal so supuestu País Vascu independiente. Esta teoría ta anguaño totalmente desacreditada, siendo la única etimoloxía seria la de enautsi y -(k) llabra, pero'l neoloxismu Euzkadi, na so escritura regularizada Euskadi, ye llargamente emplegáu en vascu y n'español.

Historia

Artículu principal: Historia del País Vascu

Orixe de los vascos

L'orixe de los vascos llevó a munches teoríes, dende la so llegada al País Vascu col Home de Cro-Magnon hasta l'orixe llexendariu de Tubal o'l parentescu con pueblos como los pictos, los habitantes de les Islles Britániques (especialmente irlandeses y galeses), etruscos, bereberes, etc. Estes teoríes pueden vese en Historia del País Vascu.

Edá Media

Como asocede con casi tola mariña cantábrica, hai bien poques noticies históriques del País Vascu a partir del fundimientu del imperiu romanu y la invasión de los pueblos xermánicos.

Roncesvalles

Nel añu 778 l'exércitu de Carlomagno sufrió un duru revés en Roncesvalles. Desconozse quién fueron los atacantes, y los historiadores remanen delles hipótesis. La primera diz qu'una coalición de vasconos y musulmanes; la segunda, una combinación de vasconos de dambes fasteres del Pirinéu. Una tercera, vasconos ultrapirenaicos descontentos col fortalecimientu del réxime francu en Aquitania. Hai otres que sostienen que fueron namái musulmanes, que ye la que canta la Cantar de Roldán.

==== Reconquistar Nel sieglu IX surde'l reinu de Pamplona, como una coalición de tribus vascones, y Iñigo Aresta (816-852) nomóse Buruzagien buruzagia (euskera: Xefe de xefes). Años más tarde, a empiezos del sieglu X, Sancho Garcés I foi coronáu como rei al formalizase la creación del reinu cristianu.

Casi tola parte occidental del actual País Vascu (Guipúzcoa, Vizcaya y Álava) foi alternativamente parte del Reinu de Navarra y del Condáu de Castiella (más tarde reinu y Corona de Castiella).

Los vascongados tomaron parte activa na Reconquista repoblando nuevos territorios y participando coles sos naves na conquista castellana d'Andalucía. Ente que los vasconos pal sieglu XIII dexaron de tomar parte activa en Reconquistar casi totalmente en perdiendo la frontera colos musulmanes.

Dende la Renacencia hasta'l sieglu XIX

El Árbol de Guernica ye'l símbolu de les llibertaes vizcaines.

A principios del sieglu XVI la zona del norte de l'actual Navarra banciar# ente la so pertenencia a la floreciente Castiella o al reinu de la casa d'Albret, de corte francófilo. Asina Castiella (incluyíos los territorios del Señoríu de Vizcaya y Guipúzcoa) sumir y sofiten a aquellos que pulsien pola so pertenencia y anexón a Castiella. D'esta manera tres tomar de Pamplona poles tropes del Duque d'Alba en 1513, les Cortes nomen a Fernando'l Católicu rei de Navarra y este amiesta Navarra a Castiella. Navarra queda estremada en dos. La parte sur en manes castellanes y la parte norte como reinu independiente hasta ser absorbíu por Francia.

Marinos y esploradores vascos participen viviegamente na conquista d'América.

Ficheru:Mapa políticu d'España, 1850.jpg

La España política en 1854, dempués de la primer guerra Carlista

N'España, mientres les varies guerres civiles que sufrió nel sieglu XIX, los fueros fueron defendíos polos tradicionalistes y nominalmente absolutistes carlistes, ente que los lliberales oponer a ellos. Les zones rurales de les Provincies Vascongadas y Navarra sofitaron a los carlistes, en cuantes que les zones urbanes manifestábense fieles a los principios del lliberalismu.

Historia moderna

El Nacionalismu Vascu apaez a la fin del sieglu XIX.

En 1931 España convertir en República. Sicasí, los vascos tuvieron qu'esperar hasta l'entamu de la Guerra Civil Española pa consiguir un estatutu d'autonomía que solo tuvo 9 meses de vixencia.

Anque nun hai dulda de qu'una de les munches otomíes d'esa guerra foi'l Bombardéu de Guernica, que, nin siendo'l primeru nin el más grave, foi'l más conocíu mediáticamente, gracies al cuadru de Picasso.

En 1937 tropes del Eusko Gudarostea] del Gobiernu Autónomu Vascu rindir en Santoña a los italianos aliaos del Xeneral Franco. Considerando a Vizcaya y a Guipúzcoa "provincies traidores", Franco abolió los sos fueros, calteniéndolos en Álava y Navarra.

Dempués de la guerra diseñaron planes que dexaron un gran desenvolvimientu industrial nes provincies vascongadas.

Na década de 1960 apaeció un movimientu armáu independentista conocíu poles sos sigles ETA, que vienen d'Euskadi Ta Askatasuna, esto ye, "Euskadi y Llibertá". En 1981 hubo una dixebra dientro d'ETA pero hubo miembros que consideraron los adelantos democráticos desaparentes y siguieron col terrorismu.

El final de la dictadura franquista y la instauración d'un réxime democrático y descentralizao traxeron consigo la creación d'una Rexón Autónoma Vasca n'España, onde, per primer vegada na hestoria, taben xuníes tres provincies vasques. Ente 1979 y 1983, el País Vascu y les árees de la so redolada consiguieron una autonomía llindada.

Xeografía y distribución

L'área española que forma l'actual comunidá autónoma de País Vascu ta formada por trés provincies: Álava, Vizcaya y Guipúzcoa. Viven nel País Vascu 2.123.000 persones: 279.000 n'Álava; 1.160.000 en Vizcaya; y 684.000 en Guipúzcoa. Les ciudaes más importantes son: Bilbao (en Vizcaya), San Sebastián (en Guipúzcoa) y Vitoria (en Álava). Tanto l'español como'l euskera son llingües oficiales. Un 32% de la población fala euskera. Esti porcentaxe, por cuenta de los cambeos políticos dempués de la constitución de 1978, va creciendo.

Ficheru:Monumentu bolibar.jpg

Monumentu a Simón Bolívar nel pobláu de Bolívar, tierra de los antepasaos del Llibertador

Tamién hai una importante población que se considera y define como vasca en Navarra, según en Francia, en Labort, Baxa Navarra y Sola. Tamién hai presencia étnica vasca en toa España (García ye un apellíu d'orixe vascu y ye el más numberosu n'España), en munchos países d'América, como en Méxicu, Arxentina, Venezuela, Chile, Colombia, Ecuador, Perú, Uruguái, Brasil (el fundador de la ciudá de São Paulo, José de Anchieta yera canariu d'orixe vascu - Antxeta) y delles comunidaes n'Estaos Xuníos (Idaho, Nevada oriental, sur de Texas y California) onde emigraron como pregueros d'oveyes.

Delles peculiaridaes socioculturales son el fechu de que munches vegaes el nome d'una familia —apellíu— ye'l de la casa na qu'una vegada vivió. Los apellíos eusquéricos pueden traducise por el cume de la llomba, casa del cura, casa nueva, casa del ríu o cola pervivencia d'una familia nuna llocalidá determinada, rellacionaos cola llocalización de la so casa ancestral. Tamién hai apellíos vascos non eusquéricos iguales a los castellanos especialmente nes árees onde'l euskera dexó de falase va sieglos, como nes Encartaciones o en gran parte d'Álava.

Dellos autores señalaron el réxime matriarcal de la sociedá vasca, conceutu qu'entá perdura en munches families. Anque anguaño señálase como bien estendida la estructura familiar "patrilinear", calificada dacuando como "machista", ocupando'l padre la posición más alta na familia, por cuenta de la mayor influencia de les cultures vecines.

Por cuenta de el costume del caltenimientu de la casa, pola que'l fíu mayor heredaba'l patrimoniu familiar, los fíos menores escarecíen de recursos, ante lo que s'apuntaben como mercenarios nel exércitu, formaben parte d'ordes relixoses o emigraben escontra'l restu d'España o Francia y a América. Munchos conquistadores, como Lope de Aguirre, yeren vascos.

Diáspora vasca

Arxentina

El destín de la mayoría de los emigrantes vascos en númberos absolutos foi Arxentina —en porcentaxe con al respeutive de la población total foi Chile—, onde la cultura vasca contribuyó enforma a la cultura arxentina. Hai centros culturales vascos en munches ciudaes, según frontones y escueles de euskera o vascu. Munchos llugares tienen nomes vascos, incluyíu'l so principal aeropuertu internacional, Ezeiza. Dellos presidentes d'esta república teníen apellíos d'orixe vascu, como Yrigoyen, Aramburu, Urquiza, José Y. Uriburu y el dictador José Félix Uriburu (sobrín d'esti postreru) ensin mentar otres figures importantes, como Eva Duarte (orixinalmente Duhart) y el Che Guevara. Envalórase qu'hai unos 15.000 apellíos d'orixe vascu n'Arxentina y qu'alredor del 10% de la población arxentina tien ancestros vascos.

Chile

Artículu principal: Inmigración vasca en Chile

Chile recibió munchos emigrantes vascos al traviés de la so historia. Pa describir la rellación vascu-chilena, citar a Miguel de Unamuno quien dicía p'acotalo:

"hai siquier dos cuesas que claramente se -y pueden atribuyir al inxeniu vascu: la Compañía de Xesús y la República de Chile."

Envalorar ente 1.600.000 (10%) y 3.200.000 (20%) los chilenos qu'ostenten dalgún apellíu vascu. Dientro de les personalidaes más importantes na historia de Chile con ascendencia y apellíos vascos cúntase por casu a bien de presidentes, como Federico Errázuriz Echaurren, Federico Errázuriz Zañartu, Germán Riesco Errázuriz, Juan Luis Sanfuentes Andonaegui, Emiliano Figueroa Larraín, Salvador Allende Gossens, Augusto Pinochet Ugarte, Patricio Aylwin Azócar, el ex-presidente Sebastián Piñera Echenique, el santu xesuita Alberto Hurtado Cruchaga y los dos Premios Nobel de Lliteratura, Pablo Neruda (Neftali Reyes Basoalto) y Gabriela Mistral (Lucila Godoy Alcayaga) quien a sigo mesma dicíase "soi una india vasca" y que donó'l so premiu a los neños vascos.

Colombia

Foi tamién bien importante, na dómina colonial, la migración vasca escontra Colombia, especialmente escontra los departamentos d'Antioquia y Caldas, onde son bien comunes los apellíos vascos, como Aristizábal, Ardila, Gaviria, Múgica, Uribe, Echeverry, Echavarría, Henao, Arrieta, Lezama, Orozco, Bayonne, Zúñiga, Saldarriaga, Zuluaga, Aramburo, Foronda, Lezcano, Olano, Giraldo, Londoño o apellíos gasconos como Mondragón. La gran mayoría de la población de la rexón paisa (Antioquia, Caldas, Risaralda, Quindio, sur del Tolima y norte del Valle) baxen direutamente de los vascos, asina mesmu nel departamentu de Boyacá alcuéntrase l'apellíu Aranguren. Los historiadores norteamericanos Everett Hagen y Leonard Kasdan dedicar a estudiar esa rellación: Hagen consultó la guía telefónica de Medellín en 1957 y constató qu'un 15% de los apellíos yera d'orixe vascu y decatóse de que, dientro de los empresarios, el porcentaxe de los apellíos constituyía hasta un 25%. Mientres l'exiliu de 1936, delles families vascu y navarru migraron escontra Colombia. Munches d'estes families yeren vascofalantes y producieron inclusive testos n'euskera sobre poesía, como El Parnasu Colombianu. Otramiente, traducieron del castellán al euskera delles obres lliteraries d'autores colombianos. Na ciudá de Medellín podemos atopar un Centru d'Estudios Vascos, onde se puede, inclusive, asistir a clases de euskera.

Cuba

Esiste un grupu de descendientes de vascos nel Caribe, nes llombes de Esperón na provincia de L'Habana, onde s'asitiaron mientres el periodu colonial español.^{[ensin referencies]}

Estaos Xuníos

La mayor comunidá de vascos n'Estaos Xuníos ta na gran área de Boise (capital d'Idaho, onde dicen que moren unos 20.000 vascos).^{[ensin referencies]} Boise acueye'l "Basque Museum & Cultural Center" (Muséu y centru cultural vascu). Na zona próxima a esti centru hai munches tiendes y restoranes nos que se fai notar la cultura vasca nel llamáu "Basque block". L'actual alcalde de Boise, David H. Bieter, ye d'orixe vascu, al igual que'l exsecretario d'Estáu de Idaho, Pete T. Cenarrusa (quien, ello ye que ye vascoparlante), el exgobernador y exsenador de Nevada Paul Laxalt y l'actor Héctor Elizondo.

Méxicu

La presencia de la comunidá d'orixe vascu en Méxicu foi amplia n'ámbitos políticos, culturales y económicos. Al independizase Méxicu, constituyóse'l Imperiu Mexicanu. L'emperador, Agustín de Iturbide, yera d'ascendencia vasca. Otru presidentes con apellíos vascos fueron Venustiano Carranza y Luis Echeverría, y Vicente Fox ye fíu de Mercedes Quesada Etxaide, emigrada de neña a Méxicu. Ernesto Uruchurtu foi xefe del Departamentu del Distritu Federal dende 1952 hasta 1966, siendo ratificáu en dos causes nel so cargu, fechu únicu nel Méxicu posrevolucionario. La periodista Carmen Aristegui ye fía d'Helios Aristegui, quien llegó como abellugáu de la guerra civil española.

Na vida económica del país, el númberu de families d'orixe vascu ye notable. La principal empresa televisora del país, Televisa, atopa los sos oríxenes na emisora XEW-AM, fundada en 1930 por Emilio Azcárraga Vidaurreta; anguaño ye alministrada pol so nietu, Emilio Azcárraga Jean.

Dos de les principales cadenes de tiendes d'autoserviciu fueron fundaes por descendientes vascos: L'actual Walmart Méxicu resultó de l'alquisición d'Aurrerá, fundada polos hermanos Arango y qu'operó baxu dichu nome (qu'en vascu significa Alantre) de 1958 a 2000, y Chedraui, que foi dominante na rexón del Golfu de Méxicu, y nos últimos años estendióse al restu del país.

Y nun puede dexar de mentase l'impautu que tuvo'l exiliu republicanu español en Méxicu, según la importante cantidá de vascos que formaron parte d'aquel nutríu grupu, demasiaos pa faer un recuentu pormenorizáu de families. L'asociación Vascos Méxicu ufierta y reseña diverses actividaes culturales que rellacionen a dambes naciones.

Perú

Esiste bona proporción de peruanos d'orixe vascu, tremaos en tol país, cuntándose munchos apellíos d'esti orixe ente los más numberosos a nivel nacional. Los descendientes direutos ya indireutos de vascos nel Perú bazcuyen n'alredor de 5 millones de persones, equivalente al alredor del 18,0% del total nacional.

La so hestoria remontar a la conquista de Perú, cuando llegaron numberosos emigrantes vascos que se faíen notar pola so llingua y destacaben pola so maña marinera, arroxu y intrepidez. Conocíase-yos como los vizcainos. Col tiempu, la migración vasca amontóse, al puntu que, diz l'estudiosu americanu William A. Douglas, les autoridaes de Vizcaya faíen llamamientos contra la emigración, pos alegaben que faltaben homes, sobremanera de los puertos, y munches muyeres quedaben ensin casase, «solteres y más espuestes a pecar y falta d'espardimientu». La presencia vasca nel Perú d'entós caracterizóse, pos, pol so calter marineru, el so espíritu de grupu y aventureru. 

Uruguái

Envalórase qu'hasta'l 10% de la población d'Uruguái ye descendiente de vascos. La primer fola d'inmigrantes vascos al Uruguái llegó dende'l País Vascu francés, empezando alredor de 1824. El ex-presidente José Mujica ye unu d'ellos.

Venezuela

En Venezuela esiste una comunidá bien importante; esti país acoyó miles d'inmigrantes vascos dempués de la metá del sieglu XX. Na actualidá'l Centru Vascu de Caraques con 600 families, predominando vizcainos y alaveses, ye unu de los más importantes del mundu. Construyíu nel barriu El Paraísu sobre una parcela de 10.000 m², foi inauguráu na primera quincena de marzu de 1950 so la presidencia del lendakari José Antonio Aguirre, acompañáu por Joseba Rezola y Jesús Galíndez. Ye un edificiu inspiráu nel modelu caserío palaciano, de dos plantes, chigre, sala de xuntes, biblioteca, despachos, restorán, ikastola, piscina y frontón de 45 m de llargu. Un bien pernomáu venezolanu, el Llibertador Simón Bolívar, tenía antepasaos vizcainos. Na tierra de los sos antepasaos, Bolívar, en Vizcaya, amás d'un monumentu que caracteriza al pobláu, esiste un muséu onde s'esiben documentos sobre los antepasaos del Llibertador.

Acusaciones d'ataques a la cultura vasca

Según el filólogu ya historiador navarru Arturo Campión hai dos tipos d'ataques a la llingua vasca, unos esteriores y otros interiores. Según Arturo los esteriores fueron consecuencia de la política; aun así considerar menos peligrosos que los interiores. Por casu, el Reinu de Navarra, en 1628 foi l'últimu territoriu vascofalante peninsular en faer oficial la necesidá de saber español pa ser alcalde, siguiendo l'exemplu de Guipúzcoa y Vizcaya.

Tantu dende España y Francia, como dende'l mesmu País Vascu y Navarra, intentóse, n'ocasiones, suprimir la llingua y l'identidá cultural de los vascos. Asina, nos entamos del réxime franquista, suprimiéronse los fueros de Vizcaya y Guipúzcoa, ente qu'Álava y Navarra, que sofitaron al réxime, pudieron siguir col so réxime particular. Nos años 1950 dexóse la continuación de los trabayos de la Real Academia de la Llingua Vasca (Euskaltzaindia) que crearía'l batúa o vascu estándar a finales de los '70. Tamién empezó tímidamente la publicación de llibros y daqué más tarde la creación de les Ikastoles, qu'a pesar de ser illegales mientres la dictadura fueron toleraes, pero sometíes a inspeiciones.

Clasificación de la población según la identidá cultural
¿Considérase Ud. vascu? 1: Sí - 2: Sí en cierta midida - 3: Non - 4: Nun sabe/Nun contesta

Cultura

A pesar de la yá superada crisis de la industria pesao, diose un procesu de revitalización de la cultura y llingua vasca, tres el fin de la presión de la dictadura franquista y per primer vegada dende va sieglos, l'euskera ta estendiéndose xeográficamente, debíu sobremanera a la so amplia aceptación nos grandes centros urbanos de Pamplona, Bilbao y Bayonne onde hai unes poques décades la llingua vasca taba a puntu de sumir. L'apertura del nuevu Muséu Guggenheim en Bilbao ye considerada como un símbolu d'esa renacencia cultural.

Educación

La primer universidá de la rexón vasca foi la Universidá de Oñate, fundada en 1540 en Hernani y que s'instaló en Oñate en 1548. Permaneció de distintes formes hasta 1901. En 1868 hubo un intentu fallíu pa establecer una universidá vascu-navarra, atayáu pola hostilidá del gobiernu central español. La primer universidá vasca moderna foi la Universidá Vasca, fundada en plena Guerra Civil Española el 18 de payares de 1936 en Bilbao. Namái funcionó unos meses, hasta la toma de Bilbao poles tropes sublevaes.

Mientres el franquismu fundáronse delles universidaes, que namái enseñaben n'español. Una d'elles, la Universidá de Bilbao, tresformóse güei na Universidá del País Vascu (Euskal Herriko Unibertsitatea).

La enseñanza de la llingua vasca tradicionalmente realizar nes ikastoles, güei día los colexos públicos tamién espublicen la conocencia del euskera al traviés de los distintos planes y modelos d'enseñanza.

Música

Aurresku: música tocada por un txistu (tipu de flauta) que ye baillada d'una forma tradicional.

Ver tamién: música vasca

Idioma

Ver tamién: Llingua vasca

En 2004, práuticamente tolos vascos falen la llingua dominante de los sos respeutivos países. Ente Francia y España, aproximao un terciu de los vascos falen la so llingua propia, conocida nel so idioma como euskara, que nin procede del llatín nin ye indoeuropea.

Esta llingua único y aisllao llamó l'atención de munchos llingüistes, que trataron d'afayar la so hestoria y el so orixe.

Créese que los primeros escritos en vascu o euskera daten de l'alta Edá Media.

Relixón

La mayor parte de los vascos declárense católicos, magar el grau de práutica de la relixón ye menor.

La rexón foi trubiecu de munchos misioneros, como Miguel Garicoïts y Inaciu de Loyola (fundador de la Compañía de Xesús).

Un biltu de protestantismu nel país vascu francés foi causa de la primer traducción del Nuevu Testamentu al euskera, por Joannes Leizarraga. Dempués de la conversión al catolicismu del rei de Navarra pa convertise en rei de Francia, el protestantismu sumió práuticamente del País Vascu.

En Bayonne esiste una comunidá xudía formada principalmente por sefardites que fuxeron d'España.

Relixón precristiana y mitoloxía

Artículu principal: Mitoloxía vasca

Hai fuertes evidencies d'una relixón anterior, que se faen ver n'innumberables lleendes y en delles tradiciones entá vives. Esta relixón precristiana taba aparentemente centrada nuna deidá femenina cimera: Mari y la so consorte Sugar.

Les lleendes tamién falen de munchos xenios y habitantes de los montes.

Deportes

Artículu principal: Deporte vascu

El deporte vascu por excelencia ye la pelota vasca nes sos distintes modalidaes, la más estendida ye la pelota a mano. Tamién el deporte principal, como nel restu d'Europa, ye'l fútbol.

Tamién son bien populares los deportes rurales o tradicionales (herri kirolak) como'l remu en bancu fixu, aizkolaris (cortadores de tueros), harrijasotzailes (llevantadores de piedres) etc; y hai grandes deportistes n'otros deportes d'ámbitu internacional, especialmente en esguilada, atletismu, ciclismu, vela y rugbi.

Instituciones

Anque nun esiste un estáu vascu independiente, la Comunidá Autónoma del País Vascu tien un ampliu grau d'autonomía política y cultural. Esto ye estensivu a la Comunidá Foral de Navarra.

El partíu políticu EAJ/PNV - "Eusko Alderdi Jeltzalea" n'euskera, "Partíu Nacionalista Vascu" n'español, "Parti Nationaliste Basque" en francés, ye un partíu políticu nacionalista de la rexón vasca y el que más representación tien nes instituciones.

El partíu políticu Batasuna ("Unidá"), ye un partíu políticu independentista y d'esquierdes, acomuñáu al grupu terrorista ETA. En marzu de 2003, Batasuna foi ilegalizada n'España por una sentencia del Tribunal Supremu, dictada n'aplicación de la Llei Orgánica 6/2002, de Partíos Políticos, aprobada poles Cortes Xenerales, anque non asina en Francia.

Hai munches otres instituciones vasques importantes nel País Vascu y fora d'él. La mayoría de les organizaciones vasques de los Estaos Xuníos tán afiliaes a la organización NABU (North American Basque Organizations, Inc.)

Clasificación

Los vascos yeren un grupu étnicu distintu na so rexón d'orixe, dende la cual espandiéronse hasta l'actual Alava y Vizcaya tres la cayida del imperiu romanu moviendo a los pueblos várdulos. Yeren culturalmente y, sobremanera, lingüísticamente distintos de los sos vecinos. Estes traces fuéronse esleiendo col mestizaje ente pueblos, tales como celtes, romanos, godos, hispanu romanos y mientres la espansión del castellán a lo llargo de los sieglos. Los primeros castellanos llegaron a partir del sieglu X y darréu, en mayor númberu, cola industrialización vasca a partir del sieglu XIX. Na actualidá parte de los habitantes de los territorios vascos son d'orixe castellanu, gallegu, estremeñu y andaluz.

Anguaño, como pueblu européu que vive nun área bien industrializada, parte de les diferencies culturales col restu d'España y Francia fuéronse perdiendo inevitablemente, anque se creó pararela a esta perdida un sentimientu d'identidá cultural como pueblu o nación, inclusive ente los munchos vascos qu'emigraron a otres partes d'España, por necesidá o escorríos por ETA, y nes comunidaes vasques d'América formaes polos vascos escorríos pola dictadura franquista tres la Guerra Civil Española.

Ver tamién

• Euskal Herria
• País Vascu
• Eusquera
• Vasconia
• Navarra
• País Vascu francés
• Pueblu español
• Nomes de les rexones vasques
• Deporte vascu
• Mitoloxía vasca
• Gastronomía vasca
• Nacionalismu vascu
• Raza vasca

Bibliografía

• Kurlansky Mark, 1999: The Basque History of the World, ISBN 0-8027-1349-1
• Charpentier, Louis 2005: El Misteriu Vascu. Traducción de Dora Capo. Teià Volter, Barcelona. ISBN 84-933849-5-X
• Núñez Astrain, Luis 2003: El Euskera Arcaicu. Txalaparta, Tafalla. ISBN 84-8136-300-6
• Sorauren, Mikel 1999: Hestoria de Navarra, l'estáu vascu. Pamiela, Pamplona. ISBN 84-7681-299-X
• Morvan, Michel 1996: Anícieslos linguistiques du basque. Presses Universitaires, Bordeaux. ISBN 2-86781-182-1
• Antonio Arnáiz Villena y Jorge Alonso García: Exipcios, Bereberes, Guanches y Vascos. Estudios Complutenses, Madrid, 2000. ISBN 84-7491-582-1

Enllaces esternos

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Pueblu vascu .

• Wikcionariu tien definiciones y otra información tocante a vascu.
• Historia de Euskal Herria y del Euskera
• EuskoSare - Rede de la Comunidá Vasca Global
• Historia dende la última edá de xelu: Proyeutos nacionales ya internacionales d'ADN menta estudios xenéticos sobre l'orixe de los vascos

• Heriedu vascu n'Estaos Xuníos y diáspora vasca güei
• Heriedu vascu n'Arxentina
• Sociedá d'Estudios Vascos-Eusko Ikaskuntza
• Curtia hestoria de los balleneros vascos
• Estadístiques de población en Francia

• Datos: Q126756
• Multimedia: People of the Basque Country