Asturianu

Romanía

Esti artículu forma parte de la serie Llingües romániques

Grupos llingüísticos

Iberorrománicu

gallegu-portugués astur español aragonés catalán-valencianu mozárabe Galorrománicu Retorrománicu Italorrománicu Balcanorrománicu Sardorrománicu

L'Asturianu ye un idioma románicu, faláu n'Asturies, magar que forma parte del subgrupu astur.

Nomes

Asturianu, bable (términu acuñau por Gaspar Melchor de Xovellanos) o asturllionés.

Asturianu)
Faláu en:	Asturies
Estaos:	España
Númberu de falantes:	550.000 (100.000 de llingua materna)
Llugar pol númberu:	Nun ta ente les 100 más falaes
Clasificación xenética:	Indoeuropéu  llingües romániques   Ibero-románicu    Asturianu
Estatus oficial
Llingua Oficial en:	Miranda l Douro (Portugal)
Códigu
ISO 639-1	ast

Familia llingüística

Forma parte del subrgrupu iberu-románicu nomáu astur. Esti ta compuestu poles vinientes llingües:

• Asturianu
• Montañés
• Llionés
• Mirandés
• Estremeñu

Afiliación llingüística

Indoeuropea, itálica, romance, iberorromance.

Falantes

Según l'estudiu "Los Asturianos y la Lengua Asturiana. Estudio Sociolingüístico para el Principado de Asturias", (Uviéu, 1994), del profesor de la Universidá del País Vascu Francisco Llera Ramo, n'Asturies habría 100.000 falantes nativos, a los qu'hai d'amestar 450.000 más que la usen como segunda llingua, pudiendo falala y entendela. N'esi estudiu cuntábense alrodiu de 50.000 falantes d'asturianu central, 30.000 d'asturianu occidental y 20.000 d'asturianu oriental.

Estensión

Nel Principáu d'Asturies el so dominiu estiéndese per tol territoriu, nun siendo la fastera más occidental, onde se fala gallego-asturianu.

Fonoloxía

La trescripción faise d'alcuerdu coles normes del alfabetu fonéticu internacional.

Vocales

El sistema vocálicu del asturianu distingue cinco fonemes, estremaos en tres gros d'abertura (mínima, media y másima) y tres allugamientos (central, anterior y posterior).

	anteriores (palatales)	centrales	posteriores (velares)
vocales zarraes (apertura mínima)	i	-	u
vocales medies (apertura media)	e	-	ɔ
vocales abiertes (apertura másima)	-	a	-

Consonantes

	llabiales	dentales	alveolares	palatales	velares
oclusives sordes	p	t	-	ʧ	k
oclusives sonores	b	d	-	ɟ	g
fricatives	f	θ	s	ʃ	-
nasales	m	-	n	ɲ	-
llaterales	-	-	l	ʎ	-
vibrantes	-	-	ɾ / r	-	-

Gramática

Ver tamién gramática del asturianu.

Ente los principales rasgos morfo-sintácticos que permiten estremar l'asturianu normativu d'otres llingües romániques tán los que vienen darréu:

• Terminación -es pal femenín plural : les cases, dos moces colombianes.
• Presencia d'un xéneru neutru, marcáu pola desinencia -o, nos axetivos qu'acompañen un nome non cuntable. Asina, la mayoría de los axetivos tienen una triple terminación -u (masculín), -a (femenín) -o (neutru): un home roxu, una muyer roxa, la xente roxo
• Utilización del artículu colos axetivos posesivos: La to bicicleta.
• Ausencia de tiempos compuestos con haber. Poro, el pretéritu indefiníu ye l'equivalente del pretéritu perfectu de llingües como l'español o'l francés Llevantéme va diez minutos.
• Enclisis de los pronomes átonos coles formes verbales d'indicativu y de suxuntivu: Díxomelo to hermana.
• Gran productividá de prefixos y sufixos. Por exemplu, a partir de gochu tenemos, ente otres, les formes gochín, gochacu, gochón, gochazu, gochetu, gochada, gochepu, gochizu, gochume, gochonzón, pergocho, engochizar...
• Frecuencia de les xuntures de preposiciones: Tenemos abondes castañes pa en casa. Marchó de con so pá. Dame un pocu de pan pa col quesu.

Vocabulariu

La llingua asturiana ye'l resultáu de la evolución del llatín faláu nel territoriu de los antiguos astures . Poro, la inmensa mayoría de les palabres de la llingua asturiana, como de les otres llingües romániques, vienen del llatín: ablana, agua, caballu, falar, güeyu, home, llibru, muyer, pesllar, pexe, prau, suañar....

A esta base llatina hai qu’amestar les palabres qu’entraron nel fondo léxicu del dominiu astur dende llingües falaes antes de la llegada del llatín (sustratu) o dempués (superstratu). A la influencia del sustratu y superestratu hai qu’amestar los empréstamos posteriores a d’otres llingües.

Sustratu

De la llingua de los astures sábese bien poco, anque ye probable que tuviera parentescu con dos llingües indoeuropees, el celta y el lusitán. Agrúpase col nome de sustratu prellatín a les palabres vinientes de la llingua de los astures o d’otres llingües preindoeuropees falaes nesti territoriu:

Abeduriu, boroña, brincar, bruxa, cándanu, cantu, carrascu, comba, cuetu, furacu, güelga, llamuerga, llastra, matu, mirlotu, peñera, riegu, tapín, zucar...

Nun se pue falar propiamente de sustratu celta, porque munches d’estes palabres son celtismos, pero eso nun quier dicir que lo seyan toes. Per otra parte, la propia llingua llatina integró palabres de les llingües céltiques que pasaron depués al asturianu (bragues, carru ...)

Superestratu

Col nome de superestratu conozse la influencia que dexaron otres llingües posteriores a la llegada del llatín. Nel asturianu, fueron especialmente importantes los xermanismos y los arabismos.

Xermanismos

Los pueblos xermánicos qu'asitiaron na península Ibérica, especialmente godos y suevos, dexaron n’asturianu palabres como blancu, esquila, estaca, mofu, serón, espetar, gadañu o tosquilar.

Arabismos

Los arabismos pudieron llegar al asturianu directamente, per aciu de los contactos ente los falantes del dominiu astur colo árabes o con xente arabizada del sur de la península. N’otros casos pudieron llegar a traviés del gallego-portugués y, más frecuentemente, del castellanu. Los que vienen darréu son dalgunos de los arabismos del asturianu: acebache, alfaya, altafarra, bañal, ferre, galbana, mandil, safase, xabalín, zuna, zucre

Empréstamos

L’asturianu tamién recibió bona parte del so léxicu de llingües cercanes, como’l castellanu, el francés, l’occitanu o’l gallegu. A traviés del castellanu, tamién llegaron palabres d’idiomes más allonxaos.

N’orde d’importancia, los castellanismos ocupen el primer llugar na llista d’empréstamos al asturianu. Sicasí en munchos casos, pola mor de la gran proximidá ente ‘l castellanu y l’asturianu ye bien difícil saber si una palabra ye un empréstamu del castellanu o un resultáu común a les dos llingües dende’l llatín. Dalgunos castellanismos n’asturianu son antoxu, guerrilla, guitarra, siesta, rexa, vainilla, xaréu

El castellanu valió tamién d’intermediariu pa la llegada de palabres d’otros idiomes, especialmente d’América. Por exemplu, pasando pel castellanu, llegaron palabres del náhuatl (cacagüesa, chicolate, tomate), del quechua ( cóndor, llama), del caribe (caimán, caníbal, piragua) o del arawak (iguana, furacán).

Tamién pasaron pel castellanu delles palabres vinientes del inglés (esprái, fútbol, güisqui, h.oquei, water-polo ), o d’otres llingües : bumerán ( de les llingües aboríxenes australianes, pasando pel inglés), cachalote (del portugués), caolín (del chinu) , kamikaze (del xaponés), kiwi (del maorí, pasando pel inglés), vampiru (del serbiu) o vodka (del rusu).

Los empréstamos del gallegu son delles veces difíciles d’identificar, pola proximidá d’esta llingua coles variantes más occidentales del dominiu llingüísticu astur. Suelen considerase palabres d’orixe gallego dalgunes como cachelos, chombada o quimada

Los galicismos (palabres tomaes del francés) y occitanismos apaecen bien ceo , lo que paez indicar que los contactos con xente d’alluendi los Pirineos fueron frecuentes, non solo a traviés del camín de Santiago, sinón tamién per vía marítima. Munches d’estes palabres pertenecen n’efectu al léxicu de la mar. Anque na mayoría de los galicismos llegaron al asturianu per vía directa, n’otros casos pasaron antes pel castellanu.

Ente los galicismos podemos citar malvís, arranchar, chalana, xofer, coñá, espáis, foina, galipote, llixeru, malvís, mesón, pote, somier, tolete, vagamar, xalé, xarré.

Del occitanu vienen palabres como hostal, parrocha o tolla.

Escritura

Dende los primeros testos, l'asturianu emplega l'alfabetu llatinu. En 1981, l'Academia de la Llingua Asturiana editó unes normes ortográfiques que, con escases esceiciones, son usaes pola práctica totalidá de los escritores n'asturianu.

Orde alfabéticu y valor de los grafemes

(La trescripción faise d'alcuerdu coles normes del alfabetu fonéticu internacional).

MAYÚSCULA

A

B

C

D

E

F

G

H

I

L

M

N

Ñ

O

P

R

S

T

U

V

X

Y

Z

minúscula

a

b

c

d

e

f

g

h

i

l

m

n

ñ

o

p

r

s

t

u

v

x

y

z

nome

a

be

ce

de

e

efe

gue

hache

i

ele

eme

ene

eñe

o

pe

erre

ese

te

u

uve

xe

ye

zeda

fonema

a

b

θ / k

d

e

f

g

-

i

l

m

n

ɲ

ɔ

p

ɾ / r

s

t

u

b

ʃ

ɟ

θ

Dígrafos

Dellos fonemes represéntense con un dígrafu (pareya de lletres)

MAYÚSCULA	CH	G + E I	LL	QU + E I	RR (ente vocales)
minúscula	ch	g + e i	ll	qu + e i	rr (ente vocales)
nome	che	-	elle	cu	erre doble
fonema	ʧ	g	ʎ	k	r

Grafíes dialectales

• El dígrafu ḷḷ (ḷḷ vaqueira) emplégase pa representar varíos soníos consideraos variantes del fonema /ʎ/, principalmente n'asturianu occidental ( ḷḷingua ).
• El grafema ḥ (hache aspirada) representa'l fonema /h/, especialmente nes fasteres del asturianu oriental onde s'aspira la f- llatina: ( ḥaba ) Tamién apaez en dalgunes palabres como guaḥe o ḥispiar y pue emplegase en dellos préstamos del castellanu.

Como los grafemes ḥ y ḷḷ nun apaecen nos más de los tipos de lletra emplegaos habitualmente tanto nos ordenadores como nes publicaciones gráfiques, suelen camudase por h. y l.l .

Otros grafemes

Pa reproducir soníos de determinaes llingües, principalmente del español y del inglés , delles veces empléguense les lletres j ( jota ), k (ka) y w (uve doble), anque nun formen parte propiamente del alfabetu asturianu. Ex: Jalisco, Kuwait.

Sígnos ortográficos

L'asturianu emplega los signos ortográficos que vienen darréu:

• L'acentu agudu ( ´ ) enriba una vocal indica en dellos casos la sílaba tónica (ex. daqué , llambión, escocés, móvil, pláganu ). Tamién s'emplega n'ocasiones pa estremar monosílabos homónimos : pá (sustantivu = padre) / pa (preposición).
• L'apóstrofu ( ' ) ente dos lletres indica que se perdió un soníu ente elles: abri'l coche ( en cuenta de *abri el coche ).
• La diéresis ( ¨ ) ponse enriba la vocal u cuando fai falta lleela nes secuencies güe, güi: güelu, llingüística.
• El guión curtiu ( - ) emplégase delantre'l pronome personal -y ( contesta-y ), nes palabres compuestes ( político-relixosu ) y en dellos casos más.
• El guión llargu ( — ) úsase principalmente na trescripción de testos dialogaos pa indicar que toma la palabra un personaxe:

— ¿Qué hora ye?

— Les dos y cuartu.

• Los signos d'entruga ( ¿ ? ) allúguense al principiu y a la fin d'una frase interrogativa directa ( ¿Qué hora ye? ).
• Los signos d'esclamación ( ¡ ! ) colóquense al principiu y a la fin d'una frase esclamativa ( ¡Qué grande ye! ).
• La coma ( , ).
• El puntu ( . )
• El puntu y coma ( ; ).
• Los dos puntos ( : ).
• Los puntos suspensivos ( ... ).
• El paréntesis ( )
• Les comines ( "" o «» ).

Dialectos

Variedaes: Asturianu occidental, central y oriental. El grupu vaqueiru fala l'asturianu occidental cola carauterística de la pronunciación de la africada sorda [ts] en vez de la llateral; esto ye, tsingua en llugar de la llateral palatal sonora [ll] llingua. Tamién n'Occidente la diptongación o>ou y e>ei entama nes llingües romances del norte d'España y recorre la zona occidental hasta'l gallegu y el portugués. L'entendimientu ente les tres variedaes ye bonu, magar que'l asturianu occidental necesita adautación ortográfica. L'asturianu central ta consideráu como modelu de llingua, y tien el mayor númberu de falantes.

Sistema educativu

La Llei de Usu y Promoción del Asturianu diz que los neños con edaes ente los 6 y los 16 años deberíen tener la posibilidá d'estudiar l'asturianu nel colexu como asignatura voluntaria, anque nun se respeta en toos los centros. Ye optativu col francés y l'alemán como segunda llingua d'enseñanza nel bachilleratu.

Asociaciones

L'Academia de la Llingua Asturiana fundose en 1980, col rixu de recuperar la antigua institución que ya proyeutara Xovellanos nel sieglu XVIII.

Dellos escritores n'asturianu

Ver tamién llista d'escritores asturianos

Anque la lliteratura oral ye bien anterior, el primer autor d'un testu lliterariu n'asturianu ye del sieglu XVII.

• Antón de Marirreguera (ca. 1600 – ca. 1662)
• Bernaldo de Quirós (1675 – 1710)
• Xosefa de Xovellanos ( 1745 – 1807)
• Xuan María Acebal (1815 – 1895)
• Teodoro Cuesta (1829 – 1895)
• Pepín de Pría (1864 – 1928)
• Fernán Coronas (1884 – 1939)
• María Xosefa Canellada (1913 – 1995)
• Mánfer de la Llera (1918 – 2005)
• Nené Losada (nacida en 1921)
• Vicente García Oliva (nacíu en 1944)
• Nel Amaro (nacíu en 1946 )
• Manuel Asur (nacíu en 1947)
• Xuan Xosé Sánchez Vicente (nacíu en 1949)
• Taresa Lorences (nacida en 1955)
• Miguel Rojo (nacíu en 1957)
• Antón García (nacíu en 1960)
• Milio Rodríguez Cueto (nacíu en 1962)
• Adolfo Camilo Díaz (nacíu en 1963)
• Berta Piñán (nacida en 1964)
• Xuan Bello (nacíu en 1965)
• Pablo Antón Marín Estrada (nacíu en 1966)
• Xandru Fernández (nacíu en 1970)
• Xurde Álvarez (nacíu en 1973)
• Martín López-Vega (nacíu en 1975)
• Ana Vanessa Gutiérrez (nacida en 1980)

Códigos ISO

ISO 639-1: Nun tien

ISO 639-2: ast

Enllaces esternos

• Promotora Española de Lingüística, d'onde se sacó della información pa esti artículu.
• Academia de la Llingua Asturiana
• Espaciu y tiempu
• Mapa del dominiu llingüísticu fai cien años
• Xunta pola defensa de la llingua asturiana
• Estaya de webs asturianes en Open Directory Proyect
• Diccionariu Asturianu - Inglés: de Webster's Online Dictionary - la Edición Rosetta.
• Diccionario General de la lengua asturiana Edición on line del diccionariu dialectolóxicu asturianu-español de Xose Lluis García Arias.