Glotocronoloxía

La glotocronoloxía ye una téunica pa calcular la separación temporal o diverxencia ente dos llingües que se suponen emparentaes.

Ta basada nel porcentaxe de pallabres o cognaos que son substituidos por otres pallabres a lo llargo del tiempu. Morris Swadesh, basándose en datos de distintes families llingüístiques, que la so historia ye conocida por documentos, envaloró que por cuenta de cambeos internos y aportaciones esternes, aproximao'l 14% de les pallabres básiques del vocabulariu d'una llingua van ser sustituyíes cada mil años.

La glotocronoloxía ye un métodu d'estudiu que los sos resultaos nun pueden ser precisos. Sicasí, ta propuesta pa la investigación de la evolución d'aquelles llingües qu'escarecen de testos escritos, polo qu'hai que refugar el métodu comparativu, usáu pa la reconstrucción del indoeuropéu y buscar alternatives d'investigación.

Glotocronoloxía de Swadesh

Supuestos básicos

Explícitamente los dos supuestos fuertes nos que se basa'l métodu glotocronolóxicu son:

1. La tasa de sustitución léxica ye aproximao constante si consideramos periodos bien llargos, siquier pal léxicu del llamáu vocabulariu básicu.
2. La tasa de sustitución léxica ye aproximao uniforme ente toles llingües del mundu, siquier pal vocabulariu básicu.

En forma d'ecuación, estos dos supuestos pueden espresase de la siguiente manera. Si llamamos P(t) al porcentaxe esperáu de pallabres básiques que retién una llingua dempués del periodu t, entós el primer supuestu puede escribise en forma matemática como:

${\frac {dP(t)}{dt}}=-\alpha P(t)$

O equivalentemente si integramos la ecuación diferencial anterior:

$P(t)=100\cdot y^{-\alpha t}$

El segundu supuestu lleva a que α tien de ser una constante universal pa toles llingües del mundu, que se debe cubicar a partir de datos esperimentales de reemplazu de vocabulariu básicu nes llingües con llargos rexistros escritos. Les estimaciones suxeren que dempués de 10 sieglos d'evolución histórica'l permediu, midíu pa delles families de llingües, ta en redol al 14% del vocabulariu básicu, esto lleva a la siguiente estimación de α:

$\alpha =-\ln \left(1-{\frac {14}{100}}\right)\approx 0,1508\cdot {\mbox{mileniu}}^{-1}$

A partir d'esa estimación, el tiempu de separación T_s (midíu en milenios) puede envalorase comparando'l porcentaxe de cognaos reteníos p_C (espresáu en tantu por unu) como:

$T_{s}={\frac {\log(p_{C})}{\log(p_{0})}}$, d'una llingua cola so llingua madre, $T_{s}\approx {\frac {\log(p_{C})}{2\cdot \log(p_{0})}}$, de dos llingües hermanes

Onde p₀ = 0.86 (= 86%) ye'l porcentaxe de retención per mileniu envaloráu por Swadesh (= 100% - 14%). El tiempu calcuado asina foi comparáu col del carbonu 14 en materia biolóxico, usáu en arqueoloxía. Col métodu podría calculase la fecha en que dos o más llingües emparentaes formaríen un tueru común. Efeutivamente, los dos métodos paécense, pero difieren nun fechu esencial: la desintegración del C14 siempres ye constante. Nun hai nada que lo camude, nin el calor, nin el fríu nin reacciones con otros elementos químicos.

Calibración

Distribución de probabilidá pal númberu de cognaos de la llista de Swadesh reteníos tres un mileniu, so la hipótesis de que toles pallabres de la llista tienen la mesma tasa de retención y esta ye constante nel tiempu ya igual a p = 0,86. La esperanza matemática pal númberu de cognaos ye 86 (llograríase esti valor exactu pa 11,4% de les ocasiones), pero esiste una probabilidá non nula de llograr un valor llixeramente distintu de cognaos nun casu real.

Morris Swadesh envaloró que la tasa de reemplazu na llista de 100 términos de vocabulariu básicu que desenvolvió taba redolada al 14%, polo que la tasa de retención ye p₀ = 0.86 (= 86%). Más tarde, Robert Lees camudó'l valor mediu, calculándolo nel 80.5% cada mileniu. Otros llingüistes envaloraron tases de retención de 92-95% esaniciando los préstamos y centrándose namái nel reemplazu "nativu" dientro de la llingua.

Puede demostrase sicasí que si la llista ta formada por términos de distinta estabilidá (tasa de cambéu individual) entós la tasa de cambéu de la llista, nun puede ser constante, sinón decreciente a midida que les pallabres más volátiles o inestables van siendo reemplazaes, la proporción de pallabres reteníes más estables va aumentáu (en proporción a les pallabres reteníes), esti fechu foi analizáu en diversos cambeos posteriores de la glotocronoloxía.

Les fluctuaciones estadístiques tamién pueden ser importantes una y bones el númberu de cognaes reteníes sigue una distribución binomial del tipu:

$P_{k}={\begin{pmatrix}100\\k\end{pmatrix}}p^{k}(1-p)^{100-k}$

Pa distintos valores de la tasa de rentención puede vese que'l valor esperáu del tiempu de separación dixebrar del valor teóricu:

Autor	Tasa de rentención $p\,$	Tasa de cambéu $1-p\,$	Tiempu de separación (teóricu)	Tiempu de separación (permediu) $\mu \,$	Tiempu de separación (desv. est.) $\sigma \,$
M. Swadesh	0,86	0,14	1000 años	1005 años	8,51 años
R. Lees	0,805	0,195	1000 años	1006 años	7,22 años
	0,93	0,07	1000 años	1005 años	12,0 años

Crítiques

La metodoloxía orixinal foi repetidamente criticada. Eugenio Coseriu (1962), por casu, apurrió dellos datos tomaos de les llingües romániques qu'ilustraben que'l so usu podía conducir a inexactitudes importantes. Les principales oxeciones que se plantegaron contra la formulación de Swadesh son siguientes:

1. La constante de retención nun ye universal, varia según el tiempu, la llingua y el significáu de la pallabra incluyida na llista.
2. El modelu del árbol xenealóxicu (Stammbaummodel) nun ye del tou claru. Les llingües de cutiu inflúyense darréu a la so separación, ente que l'asunción glotocronolóxica orixinal ye qu'esti contautu posterior nun se da o ye pocu significativu (en dambos casos eso paez nun ser ciertu).
3. Los cambeos de soníu podríen provocar que nun seya posible reconocer dos cognaos (por casu, fr. chef y ing. head) o que se cometa l'error d'asumir como cognaos pallabres que verdaderamente nun tán emparentaes (por casu, ing. day y esp. día).
4. En delles llingües hai múltiples sinónimos pa una de les pallabres del significáu básicu. Pa solucionar esti problema, suxirióse utilizar l'equivalente coloquial más común, la pallabra más frecuente o escoyer una al azar.
5. Un par de pallabres pueden ser cognaos parciales, como esp. sol y fr. soleil. Nestos casos propónse utilizar estos ítemes como cognaos o asignar fracciones en llugar de númberos enteros.
6. En delles llingües, el vocabulariu básicu contién préstamos llingüísticos. Nestos casos, la pallabra nun se toma en cuenta.
7. En delles llingües falten una o más pallabres del vocabulariu básicu. Nestos casos, el númberu de pallabres de la llista amenorgar según correspuenda.

Glotocronoloxía modificada

La glotocronoloxía clásica propuesta por Morris Swadesh foi severamente criticada nos años 1960 y 1970, al puntu que foi refugada por munchos llingüistes. Dalgunes de les crítiques fueron encetaes yá nesos años y propunxéronse cambeos que salvaben dalgunes de les crítiques total o parcialmente. La reconsideración de les crítiques fixo surdir una visión entemedia ente'l refugu completu al valor de la glotocronoloxía y l'entusiasmu con que foi recibida primeramente. Los proponentes de la glotocronoloxía modificada sostienen que con importantes cambeos la idea d'usar el recuentu del númberu de cognaos resulta preséu par estudiar la diversificación de les families llingüístiques y envalorar tiempos de separación.

Van der Merwe (1966) estudió l'efeutu de la inhomogeneidad nes tases de reemplazu, estremando la llista de vocabulariu en dellos grupos y cada grupu cola so propia tasa. Esi cambéu tien l'efeutu de qu'al llargu plazu la tasa de reemplazu media mengua, yá que de primeres les pallabres con mayor tasa de cambéu sumen y pasáu un tiempu la proporción de pallabres con tases de reemplazu más lenta aumenten en proporción. Dyen, James y Cole (1967) estudiaron l'efeutu de dexar que cada significáu tenga la so propia tasa de cambéu. Si estrema la llista de vocabulariu básicu en dos grupos con N₁ y N₂ pallabres entós la tasa de cambéu efeutiva $\lambda _{t}\,$satisfai:

$(N_{1}+N_{2})y^{-\lambda _{t}t}=N_{1}y^{-\lambda _{1}t}+N_{2}y^{-\lambda _{2}t}$

Polo que la tasa efeutiva dependiente del tiempu puede escribise como:

$\lambda _{t}=-{\frac {1}{t}}\ln \left(n_{1}y^{-\lambda _{1}t}+n_{2}y^{-\lambda _{2}t}\right)\approx \left(n_{1}\lambda _{1}+n_{2}\lambda _{2}\right)-{\frac {n_{1}n_{2}}{2}}(\lambda _{1}-\lambda _{2})^{2}t+{\frac {n_{1}n_{2}}{6}}(n_{1}-n_{2})(\lambda _{1}-\lambda _{2})^{3}t^{2}+\dots$

Onde:

$n_{1}={\frac {N_{1}}{N_{1}+N_{2}}},\ n_{2}={\frac {N_{2}}{N_{1}+N_{2}}}$, indiquen la proporción de pallabres nel grupu 1 y de pallabres nel grupu 2.

$\lambda _{1},\lambda _{2}\,$ son les tases de cambéu pa pallabres de cada grupu.

Puede trate que $\lambda _{t}\,$ pa tiempos de separación pequeños $t\approx 0$ pórtase como'l permediu de la tasa de variación de dambos grupos.

Finalmente Kruskal, Dyen y Black estudiaron simultáneamente la estimación de diverxencia col tiempu amás de la tasa de reemplazu. Sankoff (1973) suxirió introducir un parámetru de préstamu y dexó l'escurrimientu de sinónimos. La combinación de delles d'eses meyores considerar en Sankoff. A partir d'un trabayu de Sankoff sobre la diverxencia xenética de poblaciones nun contestu biolóxicu, Embleton (1981) deriva una versión simplificada nel contestu llingüísticu. Esta autora amosó por aciu un ciertu númberu de simulaciones qu'usar esti modelu apurre bones resultaos. Colateralmente, les meyores na metodoloxía estadística nun campu distinto, l'estudiu de los cambeos nel ADN a lo llargo del tiempu, xeneró trabayos qu'usen eses resultaos nel contestu llingüísticu y anovaron l'interés na glotocronoloxía. Toos esos métodos son más robustos que los emplegaos enantes y dexen cubicar puntos nel árbol filoxenéticu a partir d'acontecimientos históricos fechables, interpolando de manera continua les tases de cambéu ente ellos. La resultancia ye que l'asunción d'una tasa de cambéu constante yá nun ye necesaria.

Métodu de Stárostin

Otru intentu d'introducir cambeos na glotocronoloxía tradicional foi lleváu a cabu pol llingüista rusu Serguéi Stárostin, que propunxo que los siguiente cambeos:

• Esaniciar los préstamos léxicos, una y bones estos son un factor disruptivo qu'alterien los resultaos, polo que Stárostin concentrar nos cambeos debíos al "reemplazu" nativu por pallabres de la mesma llingua. Los errores cometíos por non afaer esti factor son la principal razón pola cual les estimaciones de Swadesh yeren de 14 reemplazos per mileniu na llista de 100 términos (lo cual da una tasa de 0,14), ente que la tasa real ye muncho más lenta (del orde de 0,05 o 0,06 por mileniu). Si introduz esta correición esaníciase'l criticismu de Bergsland y Vogt (yá que al traviés del analís de los datos del riksmal amuésase que la llista básica inclúi ente 15–16 préstamos d'otres llingües xermániques (principalmente del danés).
• la tasa de cambéu nun ye realmente constante, sinón que varia col tiempu. Esto puede debese siquier a dos factores distintos:
  • La posibilidá de qu'un lexema X seya reemplazáu por un lexema Y aumenta col tiempu que X s'usa en llingua, esti efeutu puede trate como un "avieyamientu de les pallabres", que empíricamente ta rellacionáu col fechu de qu'esiste una "erosión" gradual del significáu primariu debida al pesu adquiríu por significaos secundarios desenvueltos a partir del primeru (ver cambéu semánticu).
  • Les pallabres de la llista de vocabulariu tienen distintes tases de cambéu individuales (por casu, la pallabra pa 'yo' xeneralmente ye más resistente al cambéu que la pallabra pa 'mariellu'). Como s'aldericó antes, les pallabres menos estables con mayor tasa de cambéu sumen antes, pero, a midida que el tiempu pasa, la proporción de pallabres reteníes más resistentes al cambéu aumenta en rellación a les menos resistentes. La fórmula propuesta por Stárostin, que tien en cuenta la dependencia de la estabilidá individual, tien la forma:

$T_{s}={\sqrt {\frac {\ln(p_{c})}{-L_{c}}}}$

Que reemplaza a la fórmula del Swadesh

$T_{s}={\frac {\ln(p_{c})}{\ln(p_{0})}}$

Antigüedá de delles families

Fixéronse dellos cálculos estimativos de l'antigüedá de delles families de llingües. Ente les families con antigüedaes o fondures temporales inferiores a 5.000 años (50 sieglos) apaecen la práutica totalidá de les families bien establecíes pa les que se pudieron reconstruyir afechiscamente (RA) los aspeutos cruciales de la protollingua, amás de delles otres families onde'l parentescu ente les llingües resulta pocu revesosu:

• Llingües indoeuropees (RA, Eurasia, 70 sieglos)
• Llingües sino-tibetanes (RA, Estremu Oriente, 60 sieglos)
• Llingües caucásiques meridionales (RA, Eurasia, 40 sieglos)
• Llingües dravídiques (RA, Subcontinente indiu, 40 sieglos)
• Llingües austronesies (RA, Sureste asiáticu, Oceanía y Taiwán, 35 sieglos)
• Llingües tai-kadai (RA, Sureste asiáticu, 30 sieglos)
• Llingües hmong-mien (RA, Sureste asiáticu, 40 sieglos)
• Llingües yeniseas (RA, Siberia, 30 sieglos)
• Llingües chucoto-camchatcas (RA, Siberia, 40 sieglos)
• Llingües esquimo-aleutianes (RA, Siberia, 30 sieglos)
• Llingües na-dené (RA, América del Norte, 35 sieglos)
• Llingües álgicas (RA, América del Norte, 30 sieglos)
• Llingües iroqueses (RA, América del Norte, 35 sieglos)
• Llingües salish (RA, América del Norte, 45 sieglos)
• Llingües caddoanas (RA, América del Norte, 33 sieglos)
• Llingües utoazteques (RA, América del Norte, 48 sieglos)
• Llingües zapotecanas (RA, Mesoamérica, 25 sieglos)
• Llingües mayes (RA, Mesoamérica, 41 sieglos)
• Llingües misumalpa (RA, Centroamérica, 43 sieglos)

Pa delles macrofamilies (MF) y families más revesoses en que la reconstrucción atopó más dificultaes (DR), tiénense fondures temporales superiores a 50 sieglos:

• Llingües altaiques (MF, Eurasia, 77 sieglos)
• Llingües uráliques (DR-b, Eurasia, 60 sieglos)
• Llingües afroasiátiques (DR-c, Norte d'África y Oriente Mediu, 113 sieglos)
• Llingües Níxer-Congu (DR-a, África, 100 sieglos)
• Llingües nilo-saḥarianes (DR-c, África, 150 sieglos)
• Llingües joisanas (MF, África austral, 111 sieglos)
• Llingües tres-neoguineanes, (MF, Nueva Guinea, 100 sieglos)
• Llingües aboríxenes d'Australia, (MF, Australia, 95 sieglos)
• Llingües otomangueanas, (DR-b?, Mesoamérica, 55-60 sieglos)
• Llingües hokanas, (MF, Mesoamérica, 88 sieglos)

Ver tamién

• Llista Swadesh

Referencies

Bibliografía

• Arndt, Walter W. (1959). The performance of glottochronology in Germanic. Language, 35, 180–192.
• Bergsland, Knut; & Vogt, Hans. (1962). On the validity of glottochronology. Current Anthropology, 3, 115–153.
• Brainerd, Barron (1970). A Stochastic Process related to Language Change. Journal of Applied Probability 7, 69–78.
• Callaghan, Catherine A. (1991). Utian and the Swadesh list. In J. Y. Redden (Ed.), Papers for the American Indian language conference, held at the University of California, Santa Cruz, July and August, 1991 (pp. 218–237). Occasional papers on linguistics (Non. 16). Carbondale: Department of Linguistics, Southern Illinois University.
• Campbell, Lyle. (1998). Historical Linguistics; An Introduction [Chapter 6.5]. Edinburgh: Edinburgh University Press. ISBN 0-7486-0775-7.
• Chretien, Douglas (1962). The Mathematical Models of Glottochronology. Language 38, 11–37.
• Dyen, Isidore (1965). "A Lexicostatistical classification of the Austronesian languages." International Journal of American Linguistics, Memoir 19.
• Dyen, Isidore, ed. (1973). Lexicostatistics in genetic linguistics: Proceedings of the Yale conference, April 3–4, 1971. La Haye: Mouton.
• Embleton, Sheila M. (1986). Statistics in Historical Linguistics [Quantitative linguistics, vol. 30]. Bochum: Brockmeyer. ISBN 3-88339-537-4. – Estáu de la cuestión hasta la fecha de publicación.
• Gray, R.D. & Atkinson, Q.D. (2003): "Language-tree divergence times support the Anatolian theory of Indo-European origin." Nature 426-435-439.
• Gudschinsky, Sarah. (1956). The ABC's of lexicostatistics (glottochronology). Word, 12, 175–210.
• Haarmann, Harald. (1990). "Basic vocabulary and language contacts; the disillusion of glottochronology. In Indogermanische Forschungen 95:7ff.
• Hoijer, Harry. (1956). Lexicostatistics: A critique. Language, 32, 49–60.
• Holm, Hans J. (2007). The new Arboretum of Indo-European 'Trees'; Can new algorithms reveal the Phylogeny and even Prehistory of IE?. Journal of Quantitative Linguistics 14-2:167–214
• Lees, Robert. (1953). The basis of glottochronology. Language, 29 (2), 113–127.
• Sankoff, David (1970). "On the Rate of Replacement of Word-Meaning Relationships." Language 46.564–569.
• Starostin, Sergei. Methodology Of Long-Range Comparison. 2002. pdf
• Swadesh, Morris. (1955). Towards greater accuracy in lexicostatistic dating. International Journal of American Linguistics, 21, 121–137.
• Swadesh, Morris (1972). What is glottochronology? In M. Swadesh, The origin and diversification of languages (pp. 271–284). London: Routledge & Kegan Paul.
• Wichmann, Søren (2008): "Neolithic Linguistics", 2008.

• Datos: Q942552