Baxu alemánicu
Esti artículu o seición necesita un ameyoramientu no que cinca a la redaición, la gramática o la ortografía. |
![]() 'Niederalemannisch' | |
---|---|
Faláu en | ![]() ![]() ![]() ![]() |
Familia | Llingües indoeuropees
|
Estatus oficial | |
Oficial en | Nengún país |
Reguláu por | Nun ta reguláu |
Códigos | |
ISO 639-1 | nengún |
ISO 639-2 |
|
ISO 639-3 | |
![]() Zones onde se falen dialeutos alemánicos |
El baxu alemánicu (n'alemán Niederalemannisch) ye un dialeutu del alemánicu, una llingua altoxermánica cimera. Les sos variedaes namái son parcialmente intelixibles pa los xermanofalantes non alemánicos.
Subdialeutos
[editar | editar la fonte]
Los dialeutos del baxu alemánicu estrémense tradicionalmente en dos subgrupos: el alemánicu del llagu de Constanza (Bodenseealemannisch) o alemánicu central (Mittelalemannisch) y el alemánicu del Rin Cimeru (Oberrheinalemannisch) o baxu alemánicu en sentíu estrictu (Niederalemannisch):
- Alemánicu del llagu de Constanza (Bodenseealemannisch):
- Vorarlbergisch (norte de Vorarlberg)
- Allgäuerisch (sur d'Algovia)
- Baar-Alemannisch (Baar)
- Süd-Württembergisch (sur de Württemberg)
- Alemánicu del Rin Cimeru (Oberrheinalemannisch):
- Dialeutu de Basilea (Baseldeutsch, enclave llingüísticu dientro del altu alemánicu)
- Badisch (dialeutos del norte de Markgräflerland)
- Alsacianu (Elsässisch), faláu en Alsacia (Francia)
- Dialeutos del baxu alemánicu de la Selva Negra[1]
- Coloniero, faláu en Venezuela
Carauterístiques
[editar | editar la fonte]La principal carauterística qu'estrema al baxu alemánicu del altu alemánicu ye la retención de la /k/ xermánica. Asina, kalt ("fríu") pronúnciase kalt en baxu alemánicu y chalt n'altu alemánicu.
Ortografía
[editar | editar la fonte](Lo que sigue ye específicu de los dialeutos falaos na zona de Friburgu de Brisgovia)
Vocales:
Curtia | Llarga | ||
---|---|---|---|
Ortografía | Pronunciación | Ortografía | Pronunciación |
[a] |
aa | [aː] | |
ä | [æ] | ää | [æː] |
è | [ɛ] | èè | [ɛː] |
[y, ə] |
ee | [yː] | |
i | [ɪ] | ii | [iː] |
[o] |
oo | [oː] | |
ù | [ʊ] | ùù | [ʊː] |
[y] |
uu | [yː] | |
[i, y] |
yy | [oː] |
Consonantes:
Igual que nel alemán estándar, coles siguientes particularidaes:
- kh ye una [kʰ] aspirada;
- ng ye una velar nasal [ŋ];
- ngg ye una velar nasal siguida por una plosiva velar [ŋɡ];
- ph ye una [pʰ] aspirada;
- th ye una [tʰ] aspirada;
- z representa [dz] (nel alemán estándar [ts]).
Artículos
[editar | editar la fonte]Artículos definíos:
Casu | Masculín | Femenín | Neutru |
---|---|---|---|
Nominativu/Acusativu sing. | der Man | d Frau | s Kind |
Dativu sing. | im Man | (in) der Frau | im Kind |
Nominativu/Acusativu pl. |
d Fraue |
d Kinder | |
Dativu pl. |
(in) der Fraue |
(in) der Kinder |
Artículos indefiníos:
Casu | Masculín | Femenín | Neutru |
---|---|---|---|
Nominativu/Acusativu sing. | y Man | y Frau | y Kind |
Dativu sing. | im y Man | in ere Frau | im y Kind |
Sustantivos
[editar | editar la fonte]- Clase I: Plural = Singular (p.ej. Ääber --> Ääber)
- Clase II: Plural = Singular + Umlaut (p.ej. Bach --> Bächer; Baum --> Baim)
- Clase IIIa: Plural = Singular + -y (p.ej. Man --> Esquite; Ags --> Agse)
- Clase IIIb: Plural = Singular + -"y (p.ej. Frosch --> Fresche; Vader --> Väder)
- Clase IVa: Plural = Singular + -er (p.ej. Lyyb --> Lyyber; Schùg --> Schùger)
- Clase IVb: Plural = Singular + -"er (p.ej. Wald --> Wälder; Blad --> Bleder)
- Clase V: Ensin plural (p.ej. Chees; Zemänd)
- Clase VI: Ensin singular (namái plural) (p.ej. Bilger; Fèèrine)
Diminutivos:
- El sufixu estándar ye -li (p.ej. Aimer --> Aimerli)
- Si la pallabra acaba en -l, el sufixu ye -eli (p.ej. Dääl --> Dääleli)
- Si la pallabra acaba en -el, el sufixu ye -i (p.ej. Degel --> Degeli)
- Si la pallabra acaba en -y, esaníciase la -y y añader -li (p.ej. Bèère --> Bèèrli)
- Les regles pa la formación de diminutivos pueden ser bastante complexes y amás dependen de la rexón. Delles vegaes los diminutivos riquen umlaut y otres vegaes non.
Axetivos
[editar | editar la fonte]Declinación débil
Casu | Masculín | Femenín | Neutru |
---|---|---|---|
Nominativu/Acusativu sing. | der groos Man | di göed Frau | s klai Kind |
Dativu sing. | im (y) groose Man | in der / in ere göede Frau | im (y) klaine Kind |
Nominativu/Acusativu pl. |
di göede Fraue |
di klaine Kinder | |
Dativu pl. |
in der göede Fraue |
in der klaine Kinder |
Declinación fuerte
Casu | Masculín | Femenín | Neutru |
---|---|---|---|
Nominativu/Acusativu sing. | göede Wyy | göedi Frau | göed Brood |
Dativu sing. | göedem Wyy | göeder Frau | göedem Brood |
Nominativu/Acusativu pl. |
groosi Fraue |
klaini Kinder | |
Dativu pl. |
in groose Fraue |
in klaine Kinder |
Comparativu
- El sufixu estándar ye -er (p.ej. fèin --> fèiner)
Superlativu
- El sufixu estándar ye -(y)schd (p.ej. fèin --> fèinschd)
Irregular
Positivu | Comparativu | Superlativu |
---|---|---|
vyyl |
maischd | |
göed | beser | beschd |
Númberos
[editar | editar la fonte]Cardinal | Ordinal | Multiplicativu I | Multiplicativu II | |
---|---|---|---|---|
1 | ais | èèrschd | aifach | aimool |
2 | zwai | zwaid | zwaifach | zwaimool |
3 | drèi | drid | drèifach | drèimool |
4 | vier | vierd | vierfach | viermool |
5 | fimf | fimfd | fimffach | fimfmool |
6 | segs | segsd | segsfach | segsmool |
7 | siibe | sibd | siibefach | siibemool |
8 | aachd | aachd | aachdfach | aachdmool |
9 | nyyn | nyynd | nyynfach | nyynmool |
10 | zee | zeend | zeefach | zeemool |
11 | elf | elfd | elffach | elfmool |
12 | zwelf | zwelfd | zwelffach | zwelfmool |
13 | dryzee | dryzeend | dryzeefach | dryzeemool |
14 | vierzee | vierzeend | vierzeefach | vierzeemool |
15 | fùfzee | fùfzeend | fùfzeefach | fùfzeemool |
16 | sächzee | sächzeend | sächzeefach | sächzeemool |
17 | sibzee | sibzeend | sibzeefach | sibzeemool |
18 | aachdzee | aachdzeend | aachdzeefach | aachdzeemool |
19 | nyynzee | nyynzeend | nyynzeefach | nyynzeemool |
20 | zwanzg | zwanzigschd | zwanzgfach | zwanzgmool |
21 | ainezwanzg | ainezwanzigschd | ainezwanzgfach | ainezwanzgmool |
Referencies
[editar | editar la fonte]- ↑ Noble, Cecil A. M. (1983). Modern German dialects New York [o.a.], Lang, p. 67/68