Sistemes d'escritura de Mesoamérica

Los sistemes d'escritura mesoamericanos son creaciones orixinales de los pueblos qu'habitaron Mesoamérica mientres la dómina prehispánica que s'emplegaron pa rexistrar sucesos importantes nel desenvolvimientu d'esos pueblos. Al igual qu'en Mesopotamia, China y Exiptu, Mesoamérica ye unu de los llugares onde'l desenvolvimientu de la escritura tuvo llugar de manera independiente. La escritura de los pueblos mesoamericanos —o a lo menos los sistemes que pudieron ser descifraos parcialmente hasta los nuesos díes— combinen logogrames con elementos silábicos, a los que nun se-yos puede calificar d'escritura xeroglífico. Les investigaciones arqueolóxiques han documentáu la esistencia de menos d'una decena de distintos sistemes precolombinos d'escritura en Mesoamérica, anque les faltes de los métodos pa fechalos faen bien difícil saber cuál ye'l más antiguu y, por ello mesmu, determinar cuál sirvió de base pal desenvolvimientu de los demás.

El meyor conocíu d'estos sistemes indíxenes d'escritura ye la escritura maya del periodu Clásicu. Dellos fragmentos de la lliteratura precolombina mesoamericana fueron calteníos gracies al emplegu del alfabetu llatín del idioma español na trescripción de les tradiciones orales de los pueblos que vivieron nel tiempu de la Conquista. Estes trescripciones realizar en ciertos casos —como'l Popol Vuh de los quichés en Guatemala o los testos de los informantes de Sahagún nel Centru de Méxicu— nes llingües de los mesmos indíxenes, lo que dexó dar dalguna lluz de cómo yeren eses llingües nel tiempu de la Conquista. Nesi tiempu tamién se destruyeron numberosos códices mesoamericanos —como nel casu del Autu de Maní, onde Diego de Landa quemó alredor de ventisiete códices yucatecos; o'l casu de Juan de Zumárraga qu'ordenó la destrucción de dellos escritos indíxenes en Texcoco—, de cuenta que son bien pocos los documentos indíxenes que llegaron a los nuesos díes.

Escritura olmeca

Delles de les más tempranes pieces d'alfarería olmeca amuesen representaciones iconográficas que podríen ser códices, lo que suxer que l'emplegu del papel amate y de una escritura bien desenvuelta esistía dende la dómina en que los olmeques vivieron el so florecimientu. Tamién ye bien espublizada la idea de que los glifos representaos na escultura monumental conocida como Monumentu del Embaxador —Monumentu 13 de La Venta— representen una temprana forma d'escritura olmeca. Esti camientu foi reforzada en 2002 por aciu l'anunciu del descubrimientu de símbolos similares nel xacimientu de San Andrés (poniente de Tabasco), que fueron fechaos por radiocarbono alredor del añu 650 e. C. (Pohl, 2002: 8).

En setiembre del 2006, un reporte publicáu pola revista Science anunciaba'l descubrimientu del Bloque de Cascajal, una pieza de dimensiones modestes (36 por 21 cm, con una grosez de 13 cm) tallada en serpentina con 62 calteres grabaos que nun yeren similares a otros atopaos nos xacimientos arqueolóxicos mesoamericanos. La piedra foi afayada polos pobladores actuales de la llamada área nuclear olmeca y foi fechada polos arqueólogos aproximao nel añu 900 e. C. (Rodríguez Martínez et al., 2006; Terrae Antiquae, 2006). Si l'autenticidá y el cálculu sobre la dómina na que foi producida la pieza fueren acotaos, el Bloque de Cascajal convertir nel testimoniu d'escritura mesoamericana más antiguu que se conoza.

Per otra parte, propúnxose que'l sistema d'escritura llamáu epi-olmeca pueda ser el testimoniu de la escritura avezao de la sociedá olmeca antes de la so mengua definitiva.

Escritura zapoteca

Otru candidatu pa ocupar el llugar del primer sistema d'escritura desenvueltu en Mesoamérica ye'l desenvueltu polos zapotecos. El desenvolvimientu d'esti pueblu tien los sos oríxenes nuna dómina contemporánea colos olmeques, anque'l so primer florecimientu correspuende al tiempu nel qu'estos postreros empezaben el procesu de decadencia, a la fin del Preclásicu Tardíu mesoamericanu. Nesi tiempu, los zapotecos apoderaron un Estáu imperialista que tenía como centro l'antigua ciudá de Monte Albán. Dellos monumentos d'esti sitiu caltienen amplios rexistros escritos. Exemplu d'ello son los cercos del Edificiu J, que conmemoren les conquistes de la ciudá; o bien, los Danzantes, que son representaciones de los señores sometíos pola élite d'esta ciudá, que'l so nome orixinal desconozse. Dalgunos d'estos signos son reconocíos como portadores d'información calendárica, pero la mayor parte del sistema d'escritura de los zapotecos sigue ensin descifrase (Urcid Serrano, 1997: 42-53). La execución de los glifos nos cercos ye más basta que los signos emplegaos nes escultures mayes del Clásicu, polo que dalgunos epigrafistas creyeron que la escritura zapoteca ye menos fonética que'l silabariu maya.

Los más antiguos nicios de la escritura zapoteca ye'l Danzante de San José Mogote, al que se conoz oficialmente col nome de Monumentu 3. Esti cercu tien un relieve nel qu'apaez un cautivu que va ser apurríu al sacrificiu y foi tullíu. Ente'l so piernes atopen dos signos que correspuenden al so nome calendárico. El cercu foi fechada de primera mano ente los sieglos V y VI e. C., polo que se-y consideró la inscripción más antigua que s'haber atopáu en Mesoamérica. Sicasí, dellos arqueólogos espresaron duldes sobre la certidume d'esta datación (Romero Frizzi, 2003).

El sistema d'escritura zapoteca emplegóse namái hasta'l fin del periodu Clásicu, etapa de la que proceden les últimes inscripciones zapotecas.

Escritura epi-olmeca o istmiana

Un pequeñu númberu de pieces arqueolóxiques atopaes nel ismu de Tehuantepec amuesen nicios d'otru sistema d'escritura mesoamericanu de considerable antigüedá. Nestos restos arqueolóxicos puede atopase evidencia d'información calendárica, pero'l códigu nun foi descifráu. Los más estensos d'estos testimonios escritos nel sistema epi-olmeca correspuenden a la Cercu 1 de La Mojarra y la Estauína de Tuxtla.

La escritura epi-olmeca ye abondo similar al sistema clásicu de los mayes. Acordies con Justeson (1986: 447), el sistema d'escritura conocíu como epi-olmeca o istmiano ye una derivación del antiguu sistema emplegáu polos olmeques, emparentáu con otros sistemes d'escritura emplegaos nel sureste de Mesoamérica, incluyíos la escritura clásico maya y les escritures izapanas. La rellación ente estos sistemes d'escritura ta sofitada pola gran semeyanza de los signos escritos, l'emplegu d'afixos nos testos y les inscripciones correspondientes al calendariu de cuenta llarga. Ello ye que ye'l testu del Cercu de Chiapa de Corzo la que contién la inscripción más antigua conocida nel sistema de cuenta llarga, que usualmente acomuñar colos mayes del clásicu (Pérez de Lara y Justeson, 2007). Esta inscripción correspuende al añu 36 e. C., nel Preclásicu Tardíu Mesoamericanu.

Dellos autores suxirieron que la escritura istmiana podría ser antecesora del sistema clásicu de les Tierres Altes del área maya, anque'l grupu humanu qu'emplegó'l sistema istmiano non necesariamente tien de tar emparentáu lingüísticamente colos pueblos mayenses. En 1993 Justeson y Kaufman publicaron un testu que contenía una propuesta d'interpretación del sistema d'escritura epi-olmeca o istmiano. Ente otres coses, dambos autores propunxeron rellaciones llingüístiques ente la escritura epi-olmeca y el proto mixe-zoqueano —antecedente de los actuales idiomes mixe y zoque—. El silabariu epi-olmeca de Justeson y Kaufman (2001) foi criticáu por autores como Stephen Houston y Michael D. Coe, quien, basándose na propuesta de Justeson y Kauffman nun pudieron descifrar un testu epi-olmeca desconocíu por estos dos últimos autores.

Escritura de la cultura de Izapa

La rexón del Pacíficu guatemalianu foi l'escenariu onde se desenvolvió la cultura Izapa, qu'acordies con Michael D. Coe, ye unu de los venceyos que xunen a los olmeques colos mayes del Clásicu. Esta cultura toma'l so nome del xacimientu arqueolóxicu d'Izapa (sur de Chiapas), onde fueron rescataes dellos cercos que dan testimoniu d'un sistema d'escritura particular que forma parte del grupu sudoriental de les escritures mesoamericanes descendientes de la olmeca (Justeson, 1986: 447). Xunto colos varios cercos de Izapa, otros testimonios escritos que se conozan de la cultura de Izapa son los correspondientes a los importantes xacimientos de Takalik Abaj y Kaminaljuyú, dambos en Guatemala.

La filiación de la escritura y la llingua de los habitantes de Kaminaljuyú, unu de los sitios más conocíos del Preclásicu Tardíu de la mariña sur de Guatemala, ye oxetu de discutiniu ente los especialistes na tema. Dalgunos atopen qu'esti sistema d'escritura ye bien cercanu al epi-olmeca o istmiano; otros suponen que ye un antecedente direutu de la escritura maya del Clásicu; pa otros ye un sistema mistu qu'incorpora elementos de les escritures mixe-zoqueana y maya, y otros creen que nun esiste evidencia abonda pa dar una descripción definitivo y apropiao. Cuál ye la llingua representada nel sistema d'escritura de Kaminaljuyú —y otros asociaos a ésti— tamién ye oxetu de discutiniu. Pa dalgunos, ye probable que se trate d'una llingua mixe-zoqueana, o bien, que se trate d'un sistema billingüe. Nesi sentíu, especular cola posibilidá de que la escritura izapana sía una representación compartida por una llingua mayense y una mixe-zoqueana; o bien, que se trate d'un sistema de representación de dos llingües mayenses —probablemente cholano-tzeltalana o poqom (Mora-Marin, 2005: 63-64).

Escritura maya

Anque se suel considerar que la escritura maya foi desenvuelta dempués de la escritura epi-olmeca —que tuvo'l so orixe nel Ismu de Tehuantepec—, hai nueves investigaciones que vinieron poner n'entredichu esta aseveración. Acordies coles escavaciones arqueolóxiques realizaes en San Bartolo (Saturno, Stuart y Beltrán, 2006) esiste evidencia del emplegu de los glifos mayes en tiempos tan antiguos como'l sieglu III e. C., lo que supondría que l'apaición d'esti sistema d'escritura foi anterior a lo que se creía antes. Les muertes más antigües que testifiquen l'emplegu de la escritura maya inclúin les inscripciones rupestres de Naj Tunich y La Cobanerita (Petén). Sicasí, son más conocíos los testos provenientes de les grandes urbes mayes del Clásicu, como Palenque (Chiapas), Copán (Hondures) y Tikal (Guatemala).

La escritura maya ye una de les meyor conocíes del área mesoamericana y considerar como una de les más complexes d'esta rexón. Los testos mayes inclúin non yá información calendárica, sinón testos completos que traten sobre la visión del mundu d'esos pueblos y la so hestoria. Conócense alredor de 700 glifos mayes, anque namái unes trés cuartes partes d'ellos fueron descifraos. El códigu ta basáu nun amiestu de logogrames y elementos silábicos qu'en dellos contestos representen fonemes como nes escritures alfabétiques.

Trabayos clave nel desciframientu d'esta escritura constitúyelo la obra de Yuri Knorozov, llingüista soviéticu al que se deben delles de les pistes qu'empunxeron les indagaciones posteriores na escritura maya. A partir de la década de 1960, otros llingüistes y arqueólogos siguieron los pasos de Knorozov, ente ellos Tatiana Proskouriakoff y Michael D.Coe.

Escritura ñuiñe

Bien pocu ye lo que se pudo avanzar na conocencia del sistema d'escritura ñuiñe, que s'emplegó na Mixteca Baxa mientres el periodu Clásicu. Les semeyances ente esti sistema y la escritura zapoteca enzanquen la yá complicáu llabor de descifrar el códigu, pos añade la complexidá de delimitar cuál ye l'ámbitu de distribución de dambos sistemes d'escritura (Urcid Serrano, 1997: 43). Acordies con Rodríguez Cano (2003), les producciones gráfiques Ñuiñe atópense distribuyíes nun territoriu que toma los distritos oaxaqueños de Silacayoapan, Huajuapan de León, y Juxtlahuaca, según la rexón d'Acatlán nel estáu de Puebla.

Al igual que'l sistema zapoteco, la escritura ñuiñe emplega'l sistema de puntos y rayes pa la representación de numberales —onde un puntu representa la unidá y una barra representa'l númberu cinco, signos que con iguales valores fueron emplegaos na numberación maya— y comparte col primeru dellos glifos correspondientes a los venti díes del calendariu precolombín que s'emplegó nesa rexón. La información contenida nos mensaxes pictográficos ñuiñe básicamente correspuende a información calendárica, y da cuenta del emplegu de los dos calendarios comunes a los pueblos precolombinos de Mesoamérica —una cortil, de 360 díes, y otru ritual, de 260— (Rodríguez Cano, 2003). Estos mensaxes fueron recoyíos de cercos y pintures rupestres na Mixteca Baxa. Ente ellos habría que señalar les pintures de Ponte Colosal, nel valle de Coixtlahuaca (Urcid, 2004).

Escritura mixteca

Muncho más tarde que los sistemes enantes señalaos, la escritura mixteca empezó a emplegase nel sieglu XIII. Trátase d'un sistema semasiográfico. Foi emplegáu polos mixtecos prehispánicos, y munches de les sos carauterístiques pasaron dempués a sistemes d'escritura como'l de los mexicas y el llamáu Mixteca-Puebla, que la so pertenencia étnica ye oxetu de bancia ente los especialistes. El sistema mixteco d'escritura componer d'un conxuntu de signos y representaciones figuratives que sirvíen como una especie de pistes nos rellatos que yeren reconstruyíos oralmente polos empecipiaos nel códigu —usualmente sacerdotes y otros miembros de la clase alta mixteca.

La escritura mixteca caltener en dellos oxetos arqueolóxicos que sobrevivieron al pasu del tiempu y a la Conquista española. Ente ellos atópense cuatro códices prehispánicos trabayaos sobre piel de venado curtida y recubierta con estuco. Estos códices lleer en sentíu de bustrófedon, esto ye, en zigzag, siguiendo unes llinies coloraes qu'indiquen el camín de la llectura (Jansen, 1982). La mayor parte de la conocencia actual sobre la escritura de los mixtecos ye productu de la obra d'Alfonso Caso, qu'entamó la xera de descifrar el códigu basáu nun conxuntu de documentos precolombinos y coloniales de la cultura mixteca.

Como otros sistemes mesoamericanos d'escritura, los mixtecos disponíen d'un complexu de símbolos que-yos dexaben rexistrar feches históriques. Sicasí, desconocíen la cuenta llarga, carauterística de les escritures del sureste de Mesoamérica. Sicasí, los códices que se caltienen rexistren sucesos históricos d'esti pueblu precolombín, especialmente los rellacionaos col expansionismo na era d'Ocho Venado, señor de Tilantongo.

Escritura mexica

Al igual qu'otros pueblos del Posclásico mesoamericanu, los mexiques emplegaben el papel amate o la piel de venado como soporte pa la ellaboración de les sos amoxtli. El sistema d'escritura de los mexicas ta fuertemente emparentáu al de los mixtecos, tantu nel estilu de representación como nos recursos de que disponíen. Acordies con delles fontes, la escritura mexica yera heredera de la tradición de Teotihuacan (Ancient Scripts, s/f; Lambarén, 2006), que la so escritura nun foi investigada llargamente, en ciertu mou porque se piensa que los teotihuacanos escarecíen d'escritura (Duverger, 2000); a pesar de lo anterior, Taube (2000) y Lambarén (2006) trataron d'estudiar el sistema d'escritura de la Ciudá de los Dioses de manera más estructurada. Nengún amoxtli mexica sobrevivió a la Conquista, dalgunos de los códices del centru de Méxicu producíos na dómina colonial son copies d'antiguos códices mexicas que los sos orixinales perdiéronse. Piénsase que los códices del grupu Borgia fueron ellaboraos na rexón Mixteca-Puebla por encargu de los mexicas, anque se realizaron siguiendo esautamente l'estilu d'esa zona.

Ver tamién

Referencies

Coe, Michael D. y Kerr, Justin (1997): The Art of the Maya Scribe, Thames and Hudson.
Duverger, Christian (2000): Mesoamérica: arte y antropoloxía, Conaculta-Landucci Editores, Méxicu.
Jansen, Maarten (1982): Huisi Tacu. Estudiu interpretativu d'un llibru mixteco antiguu. Codex Vindobonensis Mexicanus I, 2 vols., Centru d'Estudios y Documentación Llatinoamericanos, Amsterdam.
Justeson, John S. (1986): “The Origin of Writing Systems. Preclassic Mesoamerica”, en World Archaeology, 17 (3): 437-458.
Justeson, John y Terrence Kaufman (1993): “A decipherment of epi-Olmec hieroglyphic writing”, en Science, 1703-1711.
Kaufman, Terrence y John Justeson (2001): “Epi-Olmec Hieroglyphic Writing and Texts” Archiváu 2011-05-25 en Wayback Machine, nel sitiu n'internet del Departamentu d'Antropoloxía de la Universidá d'Albany, consultáu'l 23 d'avientu de 2007.
Lambarén, Rafael III (2006): La escritura teotihuacana, Méxicu, tesis de llicenciatura n'arqueoloxía, Escuela Nacional d'Antropoloxía y Hestoria.
Mora-Marín, David F. (2005): “Kaminaljuyu Stela 10. Script classification and linguistic affiliation”, en Ancient Mesoamerica, 16 (2005): 63-87.
Nielsen, Jesper (2000): Under slangehimlen, Aschehoug.
Pérez de Lara, Jorge y Justeson, John (2007): “ Documentación fotográfica de monumentos con escritura ya imaxinariu epi-olmeca”, nel sitiu n'internet de FAMSI, consultáu'l 29 d'avientu de 2007.
Rodríguez Martínez, María del Carmen; Ortíz Ceballos, Ponciano; Coe, Michael D.; Diehl, Richard A.; Houston, Stephen D.; Taube, Karl A.; y Delgado Calderon, Alfredo (2006): "Oldest Writing in the New World", en Science 313(5793): 1610-1614, 15 de setiembre de 2006.
Romero Frizzi, María de los Ángeles: Escritura zapoteca, 2500 años d'historia, CIESAS-INAH-Miguel Ángel Porrúa Editor, Méxicu.
Sampson, Geoffrey (1985): Writing Systems: A Linguistic Introduction, Hutchinson London.
Saturno, William A., David Stuart y Boris Beltrán (3 March 2006), “Early Maya writing at San Bartolo, Guatemala”, en Science 311 (5765): 1281-1283, consultáu'l 27 d'avientu de 2007.
Taube, Karl(2000): The Writing System of Ancient Teotihuacan, Washington D. C., Center for Ancient American Studies.
Terrae Antiquae (2006): testu olmeca-atopái.php “Bloque de Cascajal. La primer escritura d'América ye un testu olmeca atopáu en Veracruz, Méxicu”, 15 de setiembre de 2006, consultáu'l 18 d'avientu de 2007.
Urcid Serrano, Javier (1997): “La escritura zapoteca prehispánica”, en Arqueoloxía mexicana, V(26): 42-53.

Referencies

Enllaces esternos

Ancient Scripts: Mesoamerican Writing Systems (n'inglés).