Idioma fon

De Wikipedia
Fon, gun
Fongbè, Gungbè
Faláu en Bandera de Togu Togu
Bandera de Benín Benín
Rexón Ríu Volta
Falantes 2,2 millones (2003)
Familia Níxer-Congu

 Volta-Congu
  Benue-kwa
    Gbe
     Fon

Estatus oficial
Oficial en Nengún país
Reguláu por Nun ta reguláu
Códigos
ISO 639-1 nengún
ISO 639-2 fon
ISO 639-3 fon

Distribución de les llingües gbe.

El fon o gun (autoglótnimos: fon gbè [fɔ̃̄ɡb͡y] y gun gbè [ɡũɡb͡y]) ye una llingua de subhrupo gbe de la caña Volta-Níxer de les llingües Níxer-Congu. El fon fálase principalmente en Benín y árees axacentes de Togu y tien más de 2 millones de falantes. Como otres llingües gbe ye una llingua altamente analítica y fonológicamente ye una llingua tonal.

Aspeutos históricos, sociales y culturales[editar | editar la fonte]

Dialeutos[editar | editar la fonte]

Capo (1988) considera que'l maxi (maxí) y el gun (gungbè) como parte del complexu dialeutal fon. Sicasí, nun inclúi como dialeutos del complexu al alada o al toli (tɔli) qu'otru autores sí consideren parte del fon-gun.

Descripción llingüística[editar | editar la fonte]

Fonoloxía[editar | editar la fonte]

"Bienveníos" (Kwabɔ) en Fon nuna formacia nel Aeropuertu de Cotonú en Benín.

El fon tien hqasta site vocales orales y cinco vocales nasales qu'oldeen fonológicamente:

Fonemes vocálicos del fon[1]
Anterior Central Posterior
Zarrada i   ĩ o   ũ
Semicerrada y   o  
Semiabierta ɛ   ɛ̃ ɔ   ɔ̃
Abierta a   ã

L'inventariu consonánticu vien dau por:

Fonemes consonánticos del fon[1]
Llabial Alveolar Post-
alveolar
Palatal Velar Llabial-
velar
"Nasal" m ~ b n ~ ɖ    
Oclusiva (p) t d tʃ͡ dʒ͡   k ɡ kp͡ ɡb͡
Fricativa f v s z     x ɣ ɣʷ
Aproximante   l ~ ɾ   ɲ ~ j   w

/p/ namái apaez en mimesis llingüístiques y préstamos, anque frecuentemente reemplázase por /f/, como en cɔ́fù 'tienda'. Munches de les oclusives sonores apaecen namái ante vocal orales, ente que grupos d'oclusives homorgánicassólo apaecen ante vocal nasales, lo cual indica que [b] [m] y [ɖ] [n] son alófonos, non fonemes distintivos en fon. [ɲ] apaez en variación llibre con [j̃]; por tanto, puede argumentase que'l fongbe nun tener fonemes nasales distintivos, y los sos soníos nasales namái son variantes d'oclusives sonores; esti patrón ye común en toa África occidental.[2] /w/ y /l/ tamién se nasalizan ante vocal nasales; /w/ puede dar [ɥ] por asimilación ante /i/.

Los únicos grupos consonánticos posibles en fon tienen a una de los dos aproximantes /l/ o /j/ como segunda consonante; tres (post)alveolares, /l/ realízase opcionalmente como [ɾ]: klɔ́ 'llavar', wlí 'garrar, coyer', jlò [d͡ʒlò] ~ [d͡ʒɾò] 'querer, deseyar'.

Tonu El

fon tien dos tonos fonémicos, comúnmente denominaos alto y so. El tonu alto realízase como un tonu ascendente (de baxu a altu) tres consonantes sonores. Les pallabres básiques dislábicas pueden presentar cualesquier de los cuatro posibilidaes lóxiques: alto-alto, alto-baxu, so-altu y baxu-baxu. En pallabres más llargues, como verbos y sintagmes nominales, un tonu alto tiende a persistir hasta la sílaba final, si la síalba tien un tonu fonémico baxu, entós realízase como un tonu descendente (d'altu a baxu). Los tonos baxos sumen cuando tán flanqueados por tonos altos, anque'l so efeutu caltiénse como un pasu. Los tonos ascentes (de baxu a altu) simplificar a altu tres otru tonu altu (ensin desencadenar un ecalón) y a baxu ante un tonu altu.

/ xʷèví-sà-tɔ́ é xɔ̀ àsɔ̃́ wè /
[ xʷèvísáꜜtɔ́ ‖ é ꜜxɔ̂ | àsɔ̃́ wê ‖ ]
vendedor.de.pexe 3ªpers. PERF mercar cangrejo dos
Hwevísatɔ́, é ko hɔ asón we.
'La pescadera, mercó dos cámbaros'

En Ouidah, un tonor ascedente o descendente realízase como un tonu mediu. Por casu, 'nós, tu', que fonémica tien tonu altu /bĩ́/, pero que por efectode la consonante sonora precedente, acaba tienendo tonu mediu [mĩ̄] en Ouidah.

Ortografía[editar | editar la fonte]

Alfabetu fon
Mayúscules A B C D Ɖ Y Ɛ F G GB I J K KP L M N NY

Ɔ || P || R || S || T

O V W X

Z

Minúscules a b c d ɖ y ɛ f g gb i j k kp l m n ny

ɔ || p || r || s || t

o v w x

z

Alófono principal a b d ɖ y ɛ f ɡ ɡb i k kp l m n ɲ o ɔ p ɣ s t o v w x j z

X usar pa /x/ en delles ortografíes, pero n'otres úsase h. En munchos testos ê y ô usar pa los contestos nasales: me [mɛ̃], fon [fɔ̃]. El tonu xeneralmente nun se marca por escritu sacante cuando ye necesariu.

Testu de muestra de la [[Declaración

Universal de los Derechos Humanos]]

GBETA GBƐ Ɔ BI TƆN EE ƉƆ XÓ DÓ ACƐ Y GBƐTƆ ƉÓ KPODO SISI Y ƉO NA ƉÓ N'I LƐ KPO WU Y WEXWLE
Ee nyi ɖɔ hɛnnu ɖokpo mɛ ɔ, mɛ ɖokpoɖokpo ka do susu tɔn, bɔ acɛ ɖokpo ɔ wɛ mɛbi ɖo bo y ma sixu kan fɛn kpon é ɖi mɛɖesusi jijɛ, hwɛjijɔzinzan, kpodo fifa nin tiin nu wɛkɛ ɔ bi y ɔ, ...

Referencies[editar | editar la fonte]

  1. 1,0 1,1 Claire Lefebvre; Anne-Marie Brousseau (2002). A Grammar of Fongbe. Walter de Gruyter, páx. 15–29. ISBN 3-11-017360-3.
  2. This is a matter of perspective; it could also be argued that [b] and [ɖ] are denasalized allophones of /m/ and /n/ before oral vowels.

Bibliografía[editar | editar la fonte]

  • Aboh, O. Enoch (2004) The Morphosyntax of Complement-Head Sequences (Clause Structure and Word Order Patterns in Kwa) New York etc.:Oxford University Press.

Enllaces esternos[editar | editar la fonte]