Banzón
| Banzón | |
|---|---|
| xuguete y pelota | |
 | |
 |
Un banzón[1] ye una pequeña esfera de vidriu, alabastru, cerámica, magre, metal,[2] cristal, aceru, piedra, mármol,[3] madera o porzolana[4] que s'utiliza en diversos xuegos infantiles. Tamién se denomina asina a dalgunos xuegos nos que s'utilicen los banzones. Estos xuegos son práuticamente universales, y anque esisten munches variantes, la esencia ye cuasi siempres la mesma: llanzar ún o dellos banzones pa intentar averase a otres o a furacos oxetivu. Cuando se gana una mano suélense tomar los banzones del otru xugador o de los xugadores contrarios.[2]
Amás de como xuegu, los banzones son bien utilizaes pa usu industrial, siendo principalmente utilizaes nel interior de los envases d'aerosoles y en rodamientos.[5]
Otros nomes[editar | editar la fonte]
Los banzones tienen una gran variedá de nomes alternativos. Tamién se-yos puede llamar tolonchas, bellugas, boliches, bolichas, bolines, boles y caniques (asturianu), cayucos, balitas, bochas, bolindres, pingos, pelotitas, polques,[2] boles, piquis,[4] polquitas, caniques, chives, cincos, chibolas, boluques, maras, metras, bales, garbinches, bolondronas, corote, salva, bolinchas, tiros, cachinas, mables, mollejones, pebíes, ente otros, según la zona y el país.
Historia[editar | editar la fonte]
Magar nun se conoz el verdaderu orixe de los banzones y son xuegos tradicionales, el so orixe aparentemente remóntase hasta'l Antiguu Exiptu y la Roma Precristiana.[6] N'efeutu, atopáronse banzones presentes na tumba d'un neñu exipciu d'alredor del añu 3000 e.C. En Creta, pela so parte, los neños xugaben con banzones construyíos a partir de materiales preciosos. Na Antigua Roma yera un xuegu infantil que la so popularidá estender hasta la Edá Media.[2]
Otros materiales utilizaos na Antigüedá son los güesos d'aceitunes, ablanes o castañes. Hasta a principios del sieglu XX, dalgunes inda yeren feches de piedra.[2]
Amás de como elementu lúdicu, los banzones utilizáronse tamién en artesanía, como oxetos de decoración.[2]
N'América, créese que'l costume de los banzones estender dende Europa.[7] Sicasí, tamién esisten nicios qu'indiquen que podríen utilizase na América precolombina.[4]
En Chile los banzones introducir nel sieglu XIX.[3]
En 1953, Víctor Hugo "Tito" Chiarlo, antiguu trabayador d'una cristalería arxentina de San Jorge, Provincia de Santa Fe, fundó xunto a Domingo Vrech[5] la fábrica de banzones Tinka, motiváu por una máquina que llegó a la cristalería onde trabayaba, importada dende Italia. La empresa ye la primera y única del rubro n'Arxentina, magar dende la década de 1990[5] tamién esisten banzones importaos dende China y Méxicu.[7] Dende una producción inicial de 12 mil caniques diaries, al añu 2013 la fábrica Tinka algamaba les 400 mil unidad per día.[7][5] A mediaos del sieglu XX, nel Valle del Cauca, Colombia, xugar con boles de corozo grande o chiquito, y granes chascaraíces, que más tarde fueron reemplazaes por banzones de cristal.[4]
Tipos de banzones[editar | editar la fonte]
Esisten munchos tipos de banzones, y reciben diversos nomes d'alcuerdu a la zona xeográfica en que s'atopen, según dependiendo de los sos tamaños, diseños y colores. Dalgunos d'estos tipos son los siguientes:[2]
Según el so color y diseño[editar | editar la fonte]
- Nomes según colores de banderes: por casu, una "chilenita" ye un banzón de colores blancu, azul y colloráu, una "alemana" ye de color negru, mariellu y colloráu, una "italiana" una de colores blancu, verde y colloráu, una "bolivianita" una de colores coloráu, mariellu y verde, una "venezolana" o "colombiana", de color mariellu, azul y colloráu, etc.[4]
- Banzón petroleru: de vidriu ensin adornos interiores y con colores daqué opacos.[2]
- China, Mara[4] o Lechita (Honduras): blanques, comúnmente de vidriu.[2]
- Galaxa: Banzón negru, polo xeneral con lentejuelas o motivos brillosos nel so interior.
- Xaponesa: De vidriu tresparente en que'l so interior hai un espiral de colores vivos.[5]
- Foínes: Blanques con colores matizaos.
- Güeyos de gatu: Banzones de tamañu normal pero con un diseñu mariellu nel centru como los güeyos d'un gatu. Tamién se-yos llama asina a les bolines más pequeñes de cristal.[3]
- Arrezo: Opaca y ensin adornos.[2]
- Trébole: Tresparente con trés pincelaes de colores nel so interior.[2]
Adicionalmente tán les vergel, les ónix y los piojines.[5]
Según la so material[editar | editar la fonte]
- Agüina: de vidriu tresparente y ensin adornos, puede considerase'l banzón de vidriu de menor valor.[2]
- Llechera (en Colombia, Honduras y Perú) , Lecherita o de lleche (n'Arxentina[5] y Chile): aquelles que'l so interior paez tar fechu de sustancia llechiento.[5]
- Balín, Acerito (Arxentina) o Esfera (Colombia): de metal.[2][4]
- Palombu (Chile): banzón de mármol.[3]
Según el so tamañu[editar | editar la fonte]
- Banzón normal; de 16 milímetros de diámetru.[5]
- Balona (Arxentina), banzón enorme xeneralmente de vidriu o d'aceru.
- Bolón campana (Chile), a los bolones más grandes.[3]
- Bolón (Arxentina, Chile, Puertu Ricu y España),[2] Tirimbola (Bolivia), Polcón (Chile), Terón, Boloncho, Bolinchón (Colombia); Bolinchón (Costa Rica), Chirolón o Chibolón (El Salvador); Chimbombón o Chimbombola (Guatemala); Bolonca (Honduras);[2] Bombocha, Macalota,[2] Cacalota, Cayucu, Macana, Posma, Tonina (Méxicu); Bochón (Uruguái), Bolondrona o pepona (Venezuela), o Piponcha: son los banzones más grandes, de 25 milímetros de diámetru.[5]
- Pepón (Chile) o Bolancho[4] a los banzones más grandes de tamañu mediu.[3]
- Pebida, Chiripita (Guatemala), Pique (Puertu Ricu), Arrezo o Chilindrina[3] (Chile) o Pedito (Méxicu), Pinguis, Mollejones o Mullos (Colombia): los banzones más pequeños, aproximao de la metá del tamañu d'ún normal.
En Colombia tamién se clasifiquen de mayor a menor en superpota, pota, banzón tradicional, esfera, pingua y minipingua.[4]
Xuegos de banzones[editar | editar la fonte]
Pa xugar banzones prefier una superficie de tierra por cuenta de que'l pavimentu torga realizar los furacos pa xugar dellos xuegos amás de que los banzones rebotan tantu que ye difícil controlar onde quieren asitiase.
- El sequito, La choya, Hoyito (Méxicu),[2] La meca (Colombia) o El bocholo (Colombia): faise un furacu nel suelu, tirar por veces intentando entrar nél. El xugador que consigue introducir la bola quedar colos banzones que tean a menos d'un palmo de distancia del furacu. Los xugadores van poder optar tamién por alloñar a los sos oponentes tirando contra ellos. En Colombia'l meter un banzón nel furacu llámase «enmecar» o «embocholar» el banzón.[4]
- La troya: dibúxase un círculu sobre la tierra y dientro d'él asítiense les banzones apostaos. Los xugadores por veces van llanzando les sos bolines escontra'l círculu, buscando sacar les que tán dientro d'él, de manera de quedase con elles. Si un banzón quedu dientro del círculu, esta pasa a formar parte de les demás banzones que queden por apostar se. El xuegu termina cuando toes los banzones fueron sacaes del círculu.[3]
- La cuarta: dos o más xugadores lluchen, por veces, por faese «cuartes» o «chitas» de les sos bolines teniendo de pagar delles d'elles cada vez que se consigue l'oxetivu. Esiste una amplia variedá de términos y regles que pueden usase.[ensin referencies]
- Triángulu o Triangulito: Xugáu siquier n'Arxentina[5] y Guatemala. Dibúxase un triángulu (con yelsu cuando yera en pavimentu) o (con dalguna varita si yera en tierra) nel cual cada unu de los xugadores tien d'asitiar un banzón dientro, dempués trátase de sacar la mayoría de los banzones del mesmu, col cuidu que nun lo maten a unu.[ensin referencies]
- Hoyitos: Xugáu siquier n'Arxentina[5] Guatemala.[ensin referencies] consistía en faer 3 furacos nos cualos débese introducir el banzón, dempués d'introducir el banzón nel primer hoyito teníase'l derechu de faer cuarta, pa poder empezar a matar a los tos oponentes teníes qu'introducir el banzón en cada unu de los hoyito, eso si n'orde y teníes que faelo d'ida y vuelta, el nome de la última metida yera cómic.[ensin referencies]
Xuegos por países[editar | editar la fonte]
N'Arxentina:
- Chanta xusta: llánzase'l banzón intentando faeles topetar con otra que ta nel suelu, ensin que la llanzada toque antes el suelu.[5]
- Llinia y Caminada.[5]
En Chile: En Chile, amás de xuegos masificados n'otros países como'l de La cuarta o La troya, esisten dellos otros:[3]
- La ratonera: búscase llanzar los banzones dientro d'una caxa de cartón afuracada (por casu, una caxa de zapatos). Gana'l xugador que llogra poner más banzones dientro de la caxa.[3]
En Colombia:
- El xuegu de gotera: ye una variación de La meca que consiste en llanzar los banzones dende enriba, intentando faeles topetar coles que tán en reposu sobre'l suelu.[4]
- El xuegu del cuadru: dibúxase un cuadráu nel suelu y nél los xugadores «cacen» (apuesten) los sos banzones y per mediu de tiros al cuadráu y por veces van sacándoles una a una.[4] Si la bola que se llanza queda dientro del cuadru penalízase unviando la bola a un puntu distante del cuadru y devolviendo les boles que sacó del cuadru nesi últimu intentu.
- La vuelta a Colombia: los xugadores faen un percorríu nel suelu, como una pista, con distintes torgues (altibaxos, túneles, fuexos, ente otros.) y alternando veces dir percorriendo colos banzones.[4]
- La quiebra güesos o La ratonera: análogu a la versión chilena de La ratonera, solo que tamién suelen usase dos lladriyos dexando un furacu ente ellos. El postreru en llograr travesalo tien de poner el puñu zarráu ente los lladriyos y recibe como castigo tiros nos nudiellos de los banzones de los sos compañeros.[4]
- En Méxicu Los
xuegos más populares son la choya, el cocol o rombu y el círculu.[2]
- El cocol o rombu: magar esisten diverses variantes dependiendo de la rexón y les condiciones del terrén, les bases caltiénense. Sobre'l suelu dibuxa un rombu llamáu «cocol», y sobre el so contorna asítiense banzones que son apostaes polos distintos xugadores. Como nel xuegu de la troya, l'oxetivu ye llanzar por veces banzones escontra'l cocol, intentando sacar los banzones que tán dientro d'él. Quien llogra sacar una o más banzones asume'l rol de quien tien «les vides», y como tal puede esaniciar a los sos oponentes chitando el so banzón contra les d'ellos, siempres qu'estes queden a menos d'una cuarta de distancia. El xuegu ganar el xugador que nun ye esaniciáu.[2]
Adicionalmente tán la macateta (Ecuador),[8] la matacocha (Guatemala),[ensin referencies] la bueca y el Pepe (Venezuela),[ensin referencies] ente otros.
Xíriga[editar | editar la fonte]
La cultura de los banzones desenvolvió una amplia xíriga, que varia dependiendo del país. Solo dellos términos emplegaos son los siguientes:
- Afogáu: condición qu'adopta un banzón cuando cai dientro d'una zona de penalización (comúnmente una marca sobre'l suelu) y por tantu ye perdida pol so propietariu, o bien esti ye penalizáu por ella.[3]
- Chiras: (Méxicu) Cuando'l choque asocede dempués d'un rebote. Si nesti choque gánase o esanicia un contrincante gláyase: "chiras pulgues" l'oponente perdedor respuendi "chiras ganes" o "chiras carambolas".
- Chitar: faer topetar un banzón con otra.[3]
- Corris: Usáu en Colombia. Dexar correr el banzón.[4]
- Cuarta: midida tradicional nel xuegu de banzones, que correspuende a la distancia esistente dende'l matapioyos hasta'l meñique d'una mano estendida.[3] Ye una midida variable que depende del tamañu de la mano del xugador que lu realiza.
- Manugus: Usáu en Colombia. Cuando un neñu lleva toes los banzones y dexa de xugar.[4]
- Pegadora: Banzón favoritu d'un xugador, yá gastada pol so frecuente usu.[5]
- Tinca o tinka: N'Arxentina utilízase como exclamación pa festexar el golpe d'un banzón.[7]
- Tiru o arrezo:[2] llámase asina al banzón preferíu d'un xugador,[3] de normal escoyida como tal por dalguna carauterística que la caracteriza, como'l so tamañu o la durez del material col cual ta fecha.
- Tranquis: Usáu en Colombia. Cuando un banzón ta trancada ente otres.[4]
Referencies[editar | editar la fonte]
- ↑ Esti términu apaez nel Diccionariu de l'Academia de la Llingua Asturiana. Ver: banzón
- ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 2,14 2,15 2,16 2,17 2,18 2,19 Últimes Noticies (16 d'ochobre de 2009). «banzones/ Los Banzones». Archiváu dende l'banzones/ orixinal, el 20 de payares de 2011. Consultáu'l 23 de mayu de 2011.
- ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 3,11 3,12 3,13 EducarChile. «Les bolines». Consultáu'l 9 de setiembre de 2012.
- ↑ 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 4,10 4,11 4,12 4,13 4,14 4,15 4,16 Guadalupe. «Juego pa neños y neñes». Consultáu'l 3 d'abril de 2013.
- ↑ 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 5,10 5,11 5,12 5,13 5,14 Carlos Manzoni (27 d'ochobre de 2013). «bolines-caltienen-la so-maxa En dómina de PlayStation, les bolines caltienen la so maxa». Consultáu'l 1 de payares de 2013.
- ↑ Muséu del xuego. «Coleición de xuegos: habilidá y maña». Archiváu dende l'orixinal, el 3 de febreru de 2012. Consultáu'l 23 de mayu de 2011.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 Infobae (22 de xunetu de 2012). «bolina-una-tradicion-que-sigue-viva-gracias-a-una-sola-fabrica.html Xugar a la bolina, una tradición que sigue viva gracies a una sola fábrica». Consultáu'l 2 d'abril de 2013.
- ↑ «xuegos tradicionales-volveran-a-los-ninos/ Los xuegos tradicionales van volver a los neños». El Diariu (29 de setiembre de 2010). Consultáu'l 24 de mayu de 2015.
Enllaces esternos[editar | editar la fonte]
Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Banzón.
| Control d'autoridaes |
|
|---|
