Vascoiberismu

El vascoiberismu ye una hipótesis qu'afirma la rellación filoxenética ente les llingües vasca y íbera, de manera qu'o bien la llingua vasca sería la resultancia d'una evolución de la íbera o'l d'una evolución d'una llingua de la mesma familia que la íbera.

Historia de la teoría

Estrabón nel sieglu I e. C. (esto ye, cuando inda se falaba íberu na Península) afirmaba que los íberos y los aquitanos yeren similares físicamente y que falaben llingües "asemeyaes", magar s'intentó aldericar l'algame exactu del aserto d'Estrabón, yá que na actualidá considérase probáu que l'aquitano sería una forma antigua de vascu.

Sieglos XVI y XVII

El vascoiberismu puramente dichu empieza nel sieglu XVI. Autores como'l sicilianu Lucio Marineo Sículo (Opus de rebus Hispaniae mirabilibus 1533) indicaren la idea de que los antiguos pobladores d'España falaben vascu, pero consideraben que los íberos nun yeren parte d'esa población orixinaria, sinón advenedizos. Por esti motivu Julio Caro Baroja considera que'l primera vascoiberista foi Esteban de Garibay, quien en 1571 foi'l primeru en publicar delles de les etimoloxíes vascoibéricas que darréu recoyería Wilhelm von Humboldt, por más que'l so trabayu fuera pocu rigorosu. Darréu la idea ye recoyida por otros autores, como nel De l'antigua llingua, poblaciones y contornes de les Españas de 1587 del apologista vascu Andrés de Poça.

En 1607 publicar en Méxicu'l llibru "Discursos de l'antigüedá de la llingua cantabra Bascongada" escritu pol pintor Baltasar de Echave, natural de Zumaia, Guipúzcoa. Nél, el euskera fala como vieya madre a la so fía'l romance y narra la hestoria vista dende Gipúzcoa. Mientres sieglos foi una obra vascoiberista de referencia y ye de reseñar qu'esiste una copia manuscrita por Manuel Larramendi en Loyola. Yeren tiempos de persecución que dieron cola espulsión de la Compañía de Xesús en 1766. El trabayu d'Arnaud Oihenart (1592-1667) nel so Notitia utriusque Vasconiae (1638), onde introduz la idea (inda defendida na actualidá) de que la forma antigua 'ilia' significa "ciudá". Ente qu'en 1674 José de Moret (Annales del Reyno de Navarra) considera qu'hai por toa España un gran númberu de topónimos "vascónicos", lo qu'indicaría que'l vascu yera la llingua común de toa España.

Sieglos XVIII y XIX

Nel sieglu XVIII aldericóse abondo la idea, anque, d'acordies con Caro Baroja, más como propuestes novelesques que como un discutiniu científicu. Ente los defensores de la teoría destaca Manuel Larramendi na so De l'antigüedá y universalidá del Bascuence n'España (1728) y ente los detractores el padre Flórez o'l padre Traggia. A principios del sieglu XIX publicaron dos trabayos vascoiberistas: el Apoloxía de la llingua Bascongada (1803) de Pedro Pablo de Astarloa y el falambaldre Alfabetu de la llingua primitiva d'España y esplicación de les sos más antiguos monumentos y medayes (1806) de Juan Bautista Erro y Azpiroz, a quien-y quepe'l dudosu honor de ser el primeru n'inventase traducciones vasques de les inscripciones paleohispániques. Más rigor científico tuvo, sicasí, l'estudiu de Lorenzo Hervás (Catálogu de les llingües de les naciones conocíes 1804), tamién defensor de la propuesta vascoiberista.

Juan Antonio Moguel nel so Hestoria y xeografía d'España ilustrada pol idioma Vascuenciu (1804) presentó diversos estudios sobre l'orixe de la llingua vasca y la so rellación con otres llingües prerrománicu y románicu y darréu consideró que'l euskara podría tar emparentáu con idiomes antiguos d'otros llugares d'Europa.

Pero quien más contribuyó a la so popularización na comunidá científica de la teoría vascoiberista foi Wilhelm von Humboldt na so obra Prüfung der Untersuchungen über die Urbewohner Hispaniens vermittelst der Vaskischen Sprache (1821), quien, sobremanera n'Europa, ye consideráu padre de la teoría; magar partía del so contautu con intelectuales vascos y de la llectura de los trabayos de Astarloa y Hervás. Básicamente, la teoría afirmaba que l'íberu yera la llingua madre del vascuenciu, esto ye, el vascuenciu sería un descendiente direutu del íberu. Tien De tenese en cuenta qu'entós se consideraba que básicamente en tola Hispania indíxena prerromana falábase la llingua íbera (pos entós nun se consideraba nin siquier probable la presencia de falantes de llingües celtes en Hispania). Esti tipu d'afirmaciones derivó aína na idea de que los vascos seríen los habitantes orixinales de la península ente que los demás, ye dicir celtes y romanos, seríen invasores posteriores.

Darréu, los trabayos sobre'l vascoiberismu fuéronse desenvolviendo en paralelu colos del desciframientu de la escritura íbero (que tuvo grandes meyores nel sieglu XIX) llegando en 1907 un trabayu fundamental de Hugo Schuchardt (Die iberische Deklination), gran conocedor de la llingüística vasca, qu'en reacción a un estudiu de Philipon (quien proponía que les inscripciones paleohispániques taben nuna llingua indoeuropea) intentó establecer un paralelismu ente diverses supuestes terminaciones que s'atopaben nes inscripciones ibériques y la declinación vasca.

Sieglu XX

Sicasí, la práctica totalidá d'estos estudios quedáronse obsoletos cuando nos años 20 Manuel Gómez-Moreno empecipió'l desciframientu de la escritura íbero, amosando que les llectures previes teníen munchos errores. El trabayu revisáu de Gómez-Moreno foi publicáu en 1949. Esti trabayu dexó lleer de forma averada los testos, pero los testos siguen siendo inintelixibles na actualidá, anque puedan ser pronunciaos aproximao. Fonolóxicamente l'ibéricu y el euskera tienen una cierta semeyanza y paralelos d'alternanza morfolóxica llamativos.

Munchos autores trataron d'interpretar los testos ibéricos a partir de raigaños vascos a lo llargo del sieglu XX pero ensin demasiao rigor y con manipulaciones pocu rigoroses. Por esa razón la hipótesis vascoiberista, cayó en descreiito, principalmente por causa de la imposibilidá d'avanzar na traducción de los testos íberos basándose nel euskera.

Antonio Tovar y Koldo Mitxelena qu'emprestaron atención a la teoría y apuntaron la posibilidá de ciertos cognados, acabaron refugando la hipótesis. Tovar nuna llarga serie de publicaciones (1949, 1951, 1954, 1959, 1961) probó que munches de les semeyances atopaes yeren superficiales, que l'ibéricu y el euskera diferíen notablemente en munchos aspeutos y lo que ye más importante l'ibéricu nun podía entendese direutamente a partir del euskera. Koldo Mitxelena nuna serie de trabayos (1955, 1958, 1973, 1976, 1979) llegó a esautamente a les mesmes conclusiones de manera independiente, anque los dos reconocieron qu'esistíen semeyances y préstamos que podríen ser la resultancia d'un sprachbund reflexáu nos nomes propios. El trabayu de Koldo Mitxelena foi importante porque revelaba que'l euskera antiguu sufriera importantes cambeos respeuto al modernu y que cualquier comparanza válida tenía de faese col proto-vascu reconstruyíu o col aquitano, llingües atestiguaes fragmentariamente que pueden considerase antecesores del vascu modernu documentaes en tiempos romanos.

Tres los trabayos de Tovar y Mitxelena la teoría ye dexada de llau mientres décades hasta l'apaición del trabayu del llingüista Juan Luis Román del Cuetu, qu'anunció llograr traducir delles inscripciones ibériques a partir del euskera. Esti trabayu foi revisáu y foi llargamente refugáu a pesar del entusiasmu inicial qu'espertó. Larry Trask (1997) analiza dellos exemplos del decepcionante trabayu de Román del Cuetu y conclúi con comentarios bien duros escontra esti trabayu y el vascoiberismu polo xeneral:

Unu podría preguntar de manera razonable qué tipu d'estructura gramatical exhibe'l "ibéricu" que provién de les manipulaciones de Román del Cuetu. La respuesta ye: nenguna n'absolutu. Nel "ibéricu" de Román del Cuetu nun hai partes de la oración: cualesquier morfo puede funcionar indiferentemente como nome, verbu o axetivu, ensin afijación o cambéu [...] Tampoco hai pallabres: les pallabres permanecen "indeterminaes n'ibéricu", y nun hai una estructura reconocible en términos de raigaños, terminaciones o afixos. Nun hai un orde sintácticu fixu d'elementos: los morfos pueden apaecer en cualesquier orde, ensin restricción, y de resultes, les series de morfos lléense "en sentíu direutu" (escontra alantre) pero otres vegaes "en sentíu inversu" (escontra tras).

Trask 1997, p. 386

Les últimes meyores na conocencia de la llingua íbera, partiendo d'estudios puramente internos, identifiquen dellos significaos y semeyances ente la llingua vasca y l'íbera, ensin pretender la traducción d'una a partir de la otra. La mayoría de los llingüistes amosáronse prudentes y Joaquín Gorrochategui por casu, atribúi "un ciertu aire de familia" a esta rellación, lo qu'en filoloxía se denomina sprachbund.

Otros llingüistes, como Jesús Rodríguez Ramos, proponen qu'anque'l protovascu y el protoíbero provendríen d'un mesmu grupu de llingües emparentaes, nun tendríen una rellación xenética direuta y los falantes de dambes protollingües llegaríen a la parte de los Pirineos y a la península ibérica hai unos 3000 años cola cultura de los campos d'urnes. De manera que anque l'íberu nun sería'l protovascu, dambos sí seríen parte de la mesma familia llingüística.

Sieglu XXI

La teoría del sustratu vascónico propuesta pol llingüista alemán Theo Vennemann defende que munchos idiomes d'Europa occidental contienen restos d'una antigua familia llingüística, de la cual el euskera ye la única sobreviviente. Según esa hipótesis non solamente'l protovascu y l'íberu, sinón otres llingües d'Europa occidental surdieron d'un mesmu estratu de población que s'esvalixó dempués de terminar la pasada glaciación dende de la península ibérica y, qu'acordies colos analises xenéticos llegó hasta Gran Bretaña ya Irlanda. Tal espansión coincide cola distribución homoxénea nel área atlántica del haplogrupo R1b del cromosoma Y y de les variantes del haplogrupo H del ADN mitocondrial predominantes anguaño ente vascos, irlandeses y británicos. La dómina del espardimientu d'esti últimu haplogrupo per Europa occidental asocedió partir del Neolíticu mediu, hai aproximao 6100 a 5500 años, en cuantes que la medría de la so frecuencia y diversidá coincidió cola espansión de la cultura del vasu campaniforme dende la península ibérica nel Neolíticu tardíu, hai unos 4800 años.

L'analís de los numberales en dambos idiomes volvió poner en xuegu la posibilidá d'una rellación familiar ente ellos. Nel añu 2005, Eduardo Orduña publicó un estudiu nel qu'interpretaba dellos compuestos ibéricos como numberales, tantu pola so paecencia con numberales vascos, como polos datos contextuales. Esti estudiu foi espandíu por Joan Ferrer (2007 y 2009), acordies colos términos presentes en monedes, qu'indiquen el so valor, y con nuevos argumentos combinatorios y contextuales. Orduña nun reclamaba nesi primer trabayu que la rellación fuera una prueba de parentescu ente ibéricu y vascu, sinón consecuencia d'un préstamu del ibéricu al vascu. Pela so parte, Ferrer considera que les paecencies detectaes podríen ser debíos tanto al parentescu como al préstamu, anque indica que'l préstamu de tol sistema de numberales ye un fechu infrecuente.

Joseba Lakarra (2010) refugó dambes hipótesis: préstamu o rellación xenética. Los argumentos de Lakarra céntrense práuticamente n'esclusiva nel campu de la gramática histórica vasca, pero tamién argumenta, siguiendo la hipótesis de Hoz (1993), que'l préstamu yá resultaba inverosímil, por cuenta de la estensión llindao y remoto del territoriu nel sureste d'España, onde según esta hipótesis l'ibéricu falábase como primer llingua. Javier de Hoz (2011, páxs. 196-198) considera plausibles los argumentos internos contextuales y combinatorios que dexaríen considerar numberales determinaes formes ibériques. Ello ye que tocantes a los valores concretos, considera válida la equivalencia d'ibéricu 'ban' con 'unu' y de 'erder' con 'metá', acordies coles indicaciones léxiques de valor de les monedes, ente que'l restu d'equivalencies propuestes nun pasaríen d'hipótesis de trabayu. Respectu de la equivalencia ente los posibles numberales ibéricos y los numberales vascos, ta acordies con Lakarra (2010) en que les formes documentaes n'ibéricu nun encaxar coles formes reconstruyíes en protovascu. Finalmente, considera que la mayor dificultá p'aceptar esta hipótesis ye paradóxicamente la so estensión y calter sistemáticu, yá que de ser correuta traería un parentescu cercanu ente ibéricu y vascu, lo que tendría de dexar identificar otros subsistemas tan claros como esti, subsistemas que nengún investigador con argumentos llingüísticos razonables foi capaz d'identificar.

Arriendes de estos trabayos, Eduardo Orduña (2011) aportuna en que los elementos ibéricos propuestos como numberales non yá son similares a los numberales vascos, sinón que se combinen como numberales y apaecen en contestos nos que son esperables numberales, argumentos que Lakarra (2010) non rebate [tampoco de Hoz (2011)]. Tocantes a la hipótesis del ibéricu como llingua vehicular de De Hoz, Orduña remarca'l so calter hipotéticu, magar que Lakarra presentar como un fechu establecíu. Los problemes d'esta hipótesis fueron recoyíos por Ferrer (2013) nun trabayu posterior. Respectu de les dificultaes fonétiques indicaes por Lakarra, Orduña argumenta que les sos propuestes son compatibles col protovascu de Mitxelena que ye al que por cronoloxía y por seguridá tien d'atenese un iberista, ente que la hipótesis de reconstrucción interna de Lakarra tien una cronoloxía imprecisa y un grau de seguridá enforma menor. Finalmente, en contra de la so primer opinión favorable al préstamu, conclúi que la hipótesis más económica pa esplicar les coincidencies ente'l sistema de numberales ibéricu y el sistema de numberales vascu ye la del parentescu xenéticu.

Les evidencies derivaes de les coincidencies ente numberales ibéricos y vascos provocaron el cambéu d'opinión sobre la tema de Francisco Villar (2014, 259) que constata qu'estes coincidencies son del mesmu orde que les documentaes ente les llingües indoeuropees y consecuentemente defende que la única hipótesis sostenible nesti momentu ye la del parentescu xenéticu ente ibéricu y vascu. Villar considera tamién que si la reconstrucción del protovascu propuesta por Lakarra (2010) resulta incompatible cola evidencia derivada de los numberales, ye necesariu correxir la reconstrucción, yá que como toa reconstrucción ye hipotética y perfectible.

Comparanza llingüística

Esiste ciertu númberu de traces, fonéticos, sintácticos, morfolóxicos, gramaticales y de construcción llingüística Llingua_ergativa ente'l protovascu/aquitano y la llingua de les inscripciones ibériques. La esistencia de diches semeyances ye interpretada pola hipótesis vascoiberista como reflexu del parentescu compartíu, anque alternativamente diches semeyances sicasí, son interpretaes por dellos autores, sobremanera siguidores de Mitxelena dende'l sg XIX, como la resultancia de sprachbund o converxencia típica d'un área llingüística.

Anguaño les semeyances reparaes ente l'íberu y el protovascu/aquitano, como ser dambes llingües aglutinantes, ser del mesmu tipu de llingua ergativa amás d'otres similaridades, faen que sía una hipótesis aceptada pola mayoría d'académicos. Dellos exemplos d'otres semeyances son:

• Fonétiques
  • sistema de cinco vocales en oposición fonolóxica: /a/, /y/, /i/, /o/ y /o/
  • nun hai [w] antes de vocal
  • ausencia de [l] final
  • nun hai vibrante (r) n'entamu de pallabra **

ausencia de consonante tres (s) inicial

• • ausencia de grupos de más de dos consonantes
  • nun esisten grupos silábicos formaos por consonante oclusiva más vibrante o llateral más vocal (tales como "bra" o "cle") nin en protovascu nin n'íberu. La estructura silábica ye (C)-V-(S) en dambes llingües, siendo C cualquier consonante, S una sibilante (s, z,...) o sonorante (n, r) y V un nucleu vocálicu (formáu por una vocal o diptongu decreciente).
  • esisten dos fonemes róticos n'oposición fonolóxica, propúnxose qu'en dambes llingües unu sía vibrante simple [ɾ] y otru múltiple [r], ((r) fuerte heredáu pol castellán) pero'l so valor n'íberu ta por determinar.
  • hai dos sibilantes n'íberu que se propunxo paralelizar colos dos series de sibilantes vasques. Cabo dicir que'l soníu apicoalveolar [s] de les llingües ibériques, incluyendo'l vascu, ye relativamente estrañu fora de la península ibérica.
  • inesistencia de les labiodentales sorda /f/ y sonora /v/
• Morfolóxiques
  • etnónimos y xentilicios en -tar, tantu en aquitano "-tar" y "-thar" como en vascu "-tar", "-ar"
  • xenitivos quiciabes en -en [la identificación de -en como xenitivu n'ibéricu ye una conxetura y ye llargamente aldericada]
  • plurales quiciabes en -k [identificación conjetural pal ibéricu, inda aldericada]
  • ablativu quiciabes en -te [identificación conjetural pal ibéricu, inda aldericada]
  • alternances similares del tipu ibéricu "-ildun/iltu-/iltur-" y vascu "egun/egu-/egur-"
  • presencia de prefixos i_, b_, ba_, da_ (que les sos funciones en Íbero entá nun son bien entendíes)
  • presencia de sufixos _la. _ra, _k, _ik (que les sos funciones en Íbero entá nun son bien entendíes)
• Sintáctiques
  • anteposición del xenitivu **

orde substantivo - axetivu

• Léxiques
  • "ilti/iltiŕ" ILI/ILER ciudá ibéricu con "iri" (<*ili) ciudá n'euskera
  • "beleś/bels" puede comparase col aquitano "Belex", "-bels" y el vascu "beltz" negru (téngase en cuenta qu'hai nicios de que na grafía aquitana el signu X usar pa ts/tz y que esti usu de X reparar en dellos testos vascos medievales).
  • "ilun" escuru en vascu y "Ilunn-" en aquitano col ibéricu iltun (-illun n'alfabetu llatín y ildun n'alfabetu griegu), anque'l significáu "escuru" n'íberu considérase improbable.
  • l'íberu "-atin" col aquitano "Dannadinnis" y el vascu "adin" edá
  • "śalir" quiciabes unidá monetaria n'ibéricu con "sari" (<*sali) valor, preciu n'euskera tal que propunxo Mitxelena.
  • "ekiar/ekien" quiciabes él fixo n'ibéricu con "egin" faer / egian él facer n'euskera
  • erder / erdi n'ibéricu, erdi en protovascu y euskera actual, significa metá n'español.
  • "ebanen" quiciabes él alzó n'ibéricu con "ibeni" asitiar, alzar n'euskera. Velaza y otros defenden que "eban/ebanen" significa fíu, equivalente al "filius" llatín; interpretación qu'Untermann considera insostenible.
  • posibles equivalencies d'otres pallabres asemeyaes a les vasques: "bizkar" tras/alto nos montes, "argi" lluz/brilloso, "lagun" compañeru tamién "kide", o "nabar" escuru.
  • Antropónimos: dalgunos son tan paecíos que nun par de casos nun puede afirmase la pertenencia a unu o otru grupu ***

el nome íberu "Enne-gues" puede comparase col aquitano "Ennebox" y el vascu medieval "Enneco"

• • • l'antropónimu íberu "talscu-bilos" col aquitano Talsco, Halsco
    • íberu "biośildun" col aquitano "Bihoxus"
    • íberu "Torsinno", aquitano "Torsteginno"
    • íberu "Borste", aquitano "Borsus" y el vascu "bortz" cinco
    • íberu "Baiser", aquitano "Baeserte", "Baisothar" (?) y el vascu "baso" (?) monte
• Comparanza de numberales

El sistema de numberación ye virtualmente el mesmu

Íbero	vascu	Traducción
ban	bat	Unu
bi / bin	bi (vieyu biga)	Dos
irur	hiru	Trés
laur	lau	Cuatro
borste	bost / bortz	cinco
śei	sei	Seis
sisbi	zazpi (pronunciáu saspi)	Siete
sorse	zortzi (pronunciáu sorchi)	Ocho
abaŕ	hamar	Diez
oŕkei	hogei	Venti
abaŕ	hamar	diez

El mesmu sistema pa formar númberos más elevaos, como exemplu:

abaŕ-ke-bi --- hama.bi dolce (10+2) oŕkei-(a)baŕ-ban -- hogei.ta.(hai)maika trenta y ún (20+11)

Ver tamién

• Euskera
• Íberu
• Llingües paleohispániques
• Sustratu vascu en llingües romances

Referencies y enllaces

Bibliografía

• Ballester, Xaverio (2001). «La adfinitas de les llingües aquitana ya ibérica». Palaeohispanica, Revista sobre llingua y cultures de la Hispania antigua (Zaragoza) (1). ISSN 1578-5386. 
• Caro Baroja, Julio (1982). Sobre la llingua vasca y el vascoiberismu, inclúi esplicación detallada de la hestoria de la teoría. ISBN 84-7148-052-2.
• Gorrochategui Churruca, Joaquín (1984). Estudio sobre la onomástica indíxena de Aquitania. ISBN 84-7585-013-8.
• Gorrochategui Churruca, Joaquín (1993). «La onomástica aquitana y la so rellación cola ibérica», Llingua y cultura na Hispania prerromanu, páx. 609-634. ISBN 84-7481-736-6.
• Trask, Larry R. (1997). The History of Basque. ISBN 0-415-13116-2.

Enllaces esternos

• La hipótesis del vascoiberismu dende'l puntu de vista de la epigrafía íbera artículu de Fontes Linguae Vasconum sobre la rellación ente vascu ya ibéricu.
• La cultura ibérica dende la perspeutiva de la epigrafía: un ensayu de síntesis por Jesús Rodríguez Ramos. Artículu nel que s'alderica'l posible orixe común de vascu y íberu a partir de la cultura de los Campos d'Urnes.
• Prehistory and Connections with Other Languages de Larry Trask (n'inglés).
• Llingües paleohispániques non indoeuropees. Páxina personal d'Eduardo Orduña Aznar
• La longue cole des Basques Pasu por El Argar

• Datos: Q2508353