Saltar al conteníu

Llingües cushites

De Wikipedia
Llingües cushites
Distribución xeográfica Este d'África
Países Bandera de Exiptu Exiptu
Bandera de Sudán Sudán
Bandera d'Eritrea Eritrea
Bandera d'Etiopía Etiopía
Bandera de Xibuti Xibuti
Bandera de Somalia Somalia
Bandera de Kenia Kenia
Bandera de Tanzania Tanzania
Filiación xenética

Afroasiáticu
  Eritraico

    L. Cushitas
Subdivisiones Cushítico sept. (Bedya)
Cushítico central (Agaw)
Cushítico meridional
Cushítico oriental
ISO 639-2 cus
Códigu Glottolog cush1243
Ver tamién
Idioma - Families - Clasificación de llingües
[editar datos en Wikidata]

Les llingües cushitas, kushitas o cushíticas son un subgrupo de llingües del filu afroasiáticu que'l so nome deriva del personaxe bíblicu de Cus o Kush, por analoxía con Sem y les llingües semítiques. Falar nel Cuernu d'África.

La llingua más importante ye'l oromo con más de 25 millones de falantes, siguíu pol somalín faláu por 15 millones de persones en Somalia, Etiopía, Xibuti y Kenia, el sidamo faláu por 2 millones de persones n'Etiopía y l'afar o afaro faláu por un millón y mediu de persones n'Eritrea, Etiopía y Xibuti.

Clasificación

[editar | editar la fonte]

Les llingües cushíticas y omótiques tán distantemente emparentaes col restu de llingües afroasiátiques y esisten cognados léxicos, y formes gramaticales qu'atestigüen un claru orixe común. Más polémicu ye la rellación ente les distintes llingües cushitas y el so llugar exactu dientro del afroasiáticu. Ello ye que la clasificación interna de les llingües cushíticas ye unu de los problema de clasificación más aldericaos de les llingües afroasiátiques.

Dexando a un llau les llingües omótiques, qu'históricamente fueron consideraes llingües cushitas ("cushítico" occidental), les llingües cushitas son les llingües más diverxentes del restu del afroasiáticu polo cual conxetúrase que fueron una de les primeres cañes en dixebrase del tueru común (xunto col omótico). Esisten ciertes duldes sobre si les llingües cushitas constitúin una caña o delles, dellos autores Orel y Ostolva (1995), que propunxeron una de les reconstrucciones más completes del proto-afroasiáticu tornen la esistencia d'un proto-cushita y nel so llugar proponen que les distintes cañes cuchitas tienen oríxenes independientes y namái son una agrupación tipolóxica dientro del afroasiáticu.

Tradicionalmente incluyíense les llingües omótiques dientro de les llingües cusitas, col nome de llingües cusitas occidentales. Esti puntu de vista foi abandonáu pola mayoría de los espertos.

Clasificación interna

[editar | editar la fonte]

Comúnmente les llingües cushitas estremar en seis unidaes filoxenétiques, dalgunes de les cualos difieren notablemente de les otres, los seis grupos son:

  1. Cushítico septentrional o beya, formáu por una única llingua'l bedja (acastellanáu: beya) o bedawi, faláu por con daqué más d'un millón de falantes (1,148 millones en 2000), que se fala n'árees axacentes d'Exiptu, Eritrea y Etiopía.
  2. Cushítico central o llingües agaw, que ye un grupu bien definíu qu'inclúi variedaes falaes nel NO d'Etiopía y n'Eritrea. Entiende'l kemamnt-kwara (> 1 millón), awngi (400 mil), el bilin, el xamtanga y otres variedaes estinguíes.
  3. Cushítico oriental de les tierres altes, cola esceición del burji, ta formáu por un grupu de llingües estrechamente emparentaes, falar nel centru d'Etiopía meridional, amás de dellos falantes de burji nel norte de Kenia. El grupu inclúi'l burji (80 mil), el sidamo (1,5 millones), el kambata y el haddiya (con cerca d'un millón de falantes cada unu).
  4. Cushítico oriental de les tierres baxes. Esti grupu entiende tres subgrupos:
    1. Subgrupu septentrional (Saho-Afar), qu'inclúi al saho (144 mil) y al afar (1,2 millones).
    2. Subgrupu oromide qu'inclúi a les variedaes de oromo (14 millones) falaes ente'l ríu Tana en Kenia hasta la frontera con Sudán y l'área tigrai n'Etiopía y Eritrea, y el grupu konsoide una cadena geolectal que s'estiende al oeste del Valle del Rift meridional, la principal variedá d'esti grupu ye'l konso (200 mil).
    3. Subgrupu Omo-Tana qu'entiende una división oriental y otra occidental. La división oriental entiende'l rendille (32 mil) y el boni (5 mil) y les numberoses vareidades de somalín (8,4 millones), falaes en Somalia, Xibuti, Etiopía oriental y nordeste de Kenia. La división occidental entiende'l daasenech (30 mil), el arbore (ente 1 y 5 millones) y probablemente el estinguíu elmolo. El bayso faláu na rexón del llagu Abaya, xeográficamente alloñada del restu de variedaes, comparte traces cola división occidental y oriental.
  5. Dullay. Representa una cadena geolectal na vecindá del valle del Wäyt'o al oeste del grupu konsoide (ver cushítico oriental de les tierres baxes), inclúi al Gawwada (65-70 mil) y al tsamay (7 mil).
  6. Cushítico meridional. Estes llingües falar en Tanzania, onde tán representaes pol grupu iraqw, qu'inclúi'l iraqw (365 mil) puramente dichu, el gorowa (30 mil) y el burunge (31 mil), amás del mbugu/ma'a (32 mil) citáu como exemplu xenuinu de "llingua mista", amás del escasto asax y probablemente el tamién estinguíu kw'adaza. El dahalo (3 millones) ye una llingua asitiada fora de Tanazania falada a lo llargo de la desaguada del ríu Tana, que tien la peculiaridá de presentar clicks.

Dellos autores consideren que'l cushítico de les tierres altes, el de les tierres baxes y el dullay formaríen un hipotéticu grupu cushítico oriental.[1] El proyeutu de comparanza sistemática ASJP que clasifica les llingües sobre la base la paecencia léxica trai'l siguiente árbol cladístico:



Cushítico Septentrional (Beya)





Cushítico Central


Cushítico Oriental


Cushítico oriental de les tierres altes


Cushítico oriental<br /> de les tierres baxes


Somalín-Rendille-Boni



Oromo-Konso-Gidole



Afar-Saho



Omo-Tana occ.




Dullay





Cushítico meridional




Llingües de la familia

[editar | editar la fonte]

Estremar nos siguientes subgrupos acordies con Joseph Greenberg, revisada por Harold Fleming y otros autores:

Robert Hetzron suxirió que les llingües cushitas meridionales son un subgrupu de les orientales. Otros suxirieron la posibilidá d'estremar el grupu oriental en sidámico o de les tierres altes, somálico o de les tierra baxes (qu'incluyiría'l oromo) y yaaku-dullay, colo que'l cusita quedaría con cinco rames: agaw, sidámico, somalico, yaaku-dullay y rift.

Descripción llingüística

[editar | editar la fonte]

Fonoloxía

[editar | editar la fonte]

El trabayu sobre les llingües cushitas dexó realizar reconstrucciones más o menos amplies sobre'l proto-cushítico que la so diversificación dio llugar a les distintes cañes de llingües cushitas. Acordies con C. Ehret (1987) l'inventariu del proto-cushítico vendría dau por:[2]

Llabial Dento-
Alveol.
Palato-
Alveol.
Velar Llabiu-
Velar
Faríngea Glotal
oclusiva eyectiva *pʼ *tʼ, ʦʼ *cʼ *kʼ *kʷʼ
sorda *p *t, (*ʦ) *k *g
sonora *b *d, (*ʣ) *g *gʷ
fricativa sorda *f *s, *ɬ *x *xʷ *h
somora *z, *ɮ *ɣʷ
nasal *m *n (*ŋʷ)
sonorante *l, *r *y *w

Los signos ente paréntesis son de reconstrucción más insegura y seique namái sían alófonos d'otros fonemes similares. Tocantes a les vocales son /*a, *y, *i, *o, *o, *ā, *ē, *ī, *ō, *ū/. Esta reconstrucción como otres de Ehret fueron criticaes y aldericaes, como se mentó dellos autores como Orel y Ostolva (1995), nieguen siquier la esistencia d'un proto-cushita, considerando qu'esistieron delles protollingues derivaes del proto-afroasiáticu que dieron llugar a les llingües cushitas.

Gramática

[editar | editar la fonte]

Les llingües cushíticas tienen un bon númberu de carauterístiques morfolóxiques afroasiátiques. Nel verbu por casu la conjungación estrema xéneru na tercer persona del singular y los sufixos usaos corresponder coles marques de persones d'otres cañes del afroasiáticu. Una peculiaridá de les llingües cushíticas ye que la conxugación usa principalmente sufixos a diferencia por casu de lo qu'asocede en semíticu. El siguiente cuadru compara los sufixos usaos nel presente en distintes cañes cushíticas:

Beya Proto-
Agaw
Proto-B.
Cush. Orient
Singular -án *-ʔa *-aa
-taà(-y) *-ta *-taa
3ª masc. -yà *-a *-aa
3ª fem. -tà *-ta *-taa
Plural -nà *-na *-naa
-taàna *-tan *-taani
-yaàn *-aan *-aani

Comparanza léxica

[editar | editar la fonte]

Los numberales reconstruyíos pa distintos grupos de llingües cushitas son:

GLOSA CUSHÍTICO
SEPTENTR.
PROTO-
CUSHÍTICO
CENTRAL
PROTO-
CUSHÍTICO
ORIENTAL
PROTO-
CUSHÍTICO
MERIDIONAL
PROTO-
DULLAY
PROTO-
MACRO-
SOMALÍN
PROTO-
SIDÁMICO
1 gaːl *laɣʷ *tokko *kow *mittə
2 ˈmale *liŋa *lakki *lamma *lamə *tsʼar
3 mheːy *siɣʷa *izzaħ *siddaħ *sasə *tami
4 ˈfaɖig *seʣa *salaħ *afar- *soːrə *ʦʼigaħ
5 yːy *ankʷa *χubin *ʧan- *omutə *koːʔan-
6 aˈsagʷdir *wɨlta *cappi *-yħ- *lehə *laħoːʔ
7 rustiːˈcaña *laŋəta *caħħan *tadba *lamara *faːnqʼw
8 asiˈmheːy *səɣʷəta *seccen *siddeti *sadditə *dakaːt
9 aʃˈʃaɖig *sʼəsʧʼa *gollan *sagal *honsə *gwalel-
10 ˈtamin *sʼɨkʼa *ħoɗɗan *taɓan *tanmə *mib-

Nótese la similaidad de dellos numberales del llingües cushitas orientales colos atopaos en parte de les llingües nilótiques meridionales: 6 *lah-, 7 tisɑp, 8 *sisiːt, 9 *sɑkɑːl, 10 *taman. Y tamién dalgunos numberales de les llingües omótiques: 6 *laxi (omótico meridional), 8 (dizoide), 10 *taɓ- (xeneral). Estes similaridades débese ensin dulda a préstamos léxicos ente estos grupos de llingües.

Referencies

[editar | editar la fonte]
  1. Afroasiatic in WALS
  2. Christopher Ehret (1987): "Proto-Cushitic reconstruction". Sprache und Geschichte in Afrika, 8, páxs. 7-180.

Bibliografía

[editar | editar la fonte]