Idioma kikapú
Kikapú 'Kikapooa' | |
---|---|
Faláu en | Estaos Xuníos d'América Méxicu |
Rexón | Oklahoma, Arizona y Coahuila |
Falantes | ~5000 (en Méxicu, 105 falantes en 2010[1]) |
Puestu | Non nos 100 mayores (Ethnologue 1996) |
Familia | Álgico Algonquino |
Estatus oficial | |
Oficial en | En Méxicu tien reconocencia como llingua nacional[2] |
Reguláu por | Nun ta reguláu |
Códigos | |
ISO 639-1 | nengunu
|
ISO 639-2 | nengunu
|
ISO 639-3 | kic
|
L'idioma kikapú ye la llingua de la tribu indíxena kikapú, que cunta con cañes en Oklahoma, Arizona (Estaos Xuníos) y nel estáu de Coahuila (Méxicu). La variante falada n'Estaos Xuníos recibe'l nome d'idioma fox. Cuenta con unos pocos millares de falantes en dambos países d'América del norte, anque en Méxicu yera faláu por menos de doscientes persones en 1995 nel conceyu de Múzquiz.[3]
El kikapú ye la única llingua álgica que sobrevive en Méxicu. Los sos falantes sostienen que nun pueden dexar de falala en cuantes que ye un don del so dios principal, Kitzihiata. La mayor parte de los falantes d'esta llingua falen l'inglés y nel casu de la banda de la tribu que vive en territoriu mexicanu dase un fenómenu de trillingüismu de kikapú, inglés y español. Pol tamañu de la so comunidá llingüística, el kikapú ye una llingua en peligru d'estinción.
Clasificación
[editar | editar la fonte]L'idioma kikapú ye una llingua perteneciente a les llingües algonquianas centrales de la caña de llingües algonquianas, ésta de la mesma pertenez a les llingües álgicas.
Estatus oficial
[editar | editar la fonte]Esta llingua xunto con toles llingües indíxenes de Méxicu y l'español fueron alzaes a "llingües nacionales" gracies a la Llei Xeneral de Derechos Llingüísticos de los Pueblos Indíxenes promulgada nel añu 2003.
Fonoloxía
[editar | editar la fonte]Vocales
[editar | editar la fonte]Esti cuadru muestres les vocales emplegaes na llingua kikapú.[4]
Anterior | Central | Posterior | |
---|---|---|---|
Zarrada | i, iː | ||
Entemedia | ɛ, ɛː1 | o , oː2 | |
Abierta | a³, aː |
- El so alófono ye /æː/.
- Estes vocales cunten con alófonos /o/ y /oː/ respeutivamente.
- El so alófono ye /ʌ/.
Consonantes
[editar | editar la fonte]L'inventariu consonánticu del fox-kikapú ye'l siguiente:[4]
Llabial | Dental | Alveolar | Palatal | Velar | Glotal | ||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Nasal | m | n | |||||
Oclusiva | simple | p (b) | t | tʃ | k | ||
preaspirada | ʰp | ʰt | ʰtʃ | ʰk | |||
Fricativa | θ (ð) | s | ʃ | h | |||
Aproximante | j | w |
L'únicu crupo consonánticu formáu por obstruyentes ye ʃk, amás d'este esisten otros grupos qu'arreyen a les aproximantes /j, w/.
Tonos
[editar | editar la fonte]L'idioma kikapú tien cuatro tono: alto, baxu, ascendente y descendente.[4]
- Tonu altu [á]
- Tonu baxu [a]
- Tonu descendente [áa]
- Tonu ascendente [aá]
Los tonos ascendente y descendente asoceden namái en vocales llargues.
Vocabulariu
[editar | editar la fonte]- nekoti "unu"
- niiswi "dos"
- neθwi "trés"
- niewi "cuatro"
- niananwi "cinco"
- inenia "home"
- ihkweea "muyer"
- anemwa "perru"
- kiiseθwa "sol"
Comparanza léxica
[editar | editar la fonte]Les llingües fox, sauk y kikapú son filoxenéticamente bien cercanes, el siguiente cuadru compara los numberales nestos trés llingües:
GLOSA Fox Sauk
(Meskwaki)Kikapú PROTO-
FOX-SAUK-
KIKAPÚ'1' nekoti nɛkoti nɛkoti *nekoti '2' nīšwi nīšwi nīswi *nīšwi '3' neswi nɛswi nɛθwihi *nɛθwi '4' nyēwi nyæːwi ninɛwi *nyēwi '5' nyānanwi nyānanwi niananwi *nyānanwi '6' kotwāšika kotwāšika nɛkotoāsika *ne-kot-wāšika '7' nōhika nōhika nōhika *nōhika '8' šwāšika šwāšika nɛswāsika *neθwāšika '9' šāka šāka sāka *šāka '10' kwiɬi mɛtāswi mɛtāθwi *metāθwi
Referencies
[editar | editar la fonte]- ↑ INALI (2010). «Población de 5 años y más falante de dalguna llingua indíxena por variante llingüística según bilingüismo lengua indíxena-español. Llocalidaes con asentamientos históricos, 2000». Estadística básica de la población falante de llingües indíxenes nacionales. Consultáu'l 1 d'agostu de 2012.
- ↑ "Llei de Derechos Llingüísticos de los pueblos indíxenes"
- ↑ Institutu Nacional Indixenista-Institutu Nacional d'Estadística, Xeografía ya Informática (INEGI): Llingües indíxenes de Méxicu, 2000.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Native Languages of the Americas (s/f). «Kickapoo» (inglés). Consultáu'l 2 d'agostu de 2012.
Ver tamién
[editar | editar la fonte]Enllaces esternos
[editar | editar la fonte]- Kickapoo tales (1915) N'Internet Archive.