Llingües de Méxicu
El términu llingües de Méxicu referir a los idiomes o llingües y les variedaes llingüístiques falaes de manera estable por comunidaes de falantes que lleven xeneraciones viviendo nel territoriu mexicanu. Amás del idioma español, que los sos falantes nes sos variedaes locales constitúin la mayoría llingüística, falar en Méxicu sesenta y nueve llingües o idiomes indíxenes, caúna d'elles coles sos respeutives variantes llingüístiques. La gran cantidá de llingües que se falen nel territoriu mexicanu faen del país unu de los que tienen mayor diversidá llingüística nel mundu. Conforme al artículu 4º de Llei Xeneral de Derechos Llingüísticos de los Pueblos Indíxenes publicáu'l 15 de marzu de 2003, les llingües indíxenes y l'español fueron declaraes «llingües nacionales» pol so calter históricu, polo que cunten cola mesma validez en tol territoriu mexicanu.[1]
En Méxicu nun hai oficialmente nenguna llingua o idioma oficial a nivel nacional pero extraoficialmente son reconocíes como llingües oficiales a nivel nacional de Méxicu: Español y Náhuatl (al ser la llingua indíxena de Méxicu con mayor númberu de falantes), amás son reconocíes 68 llingües orixinales y 364 variantes llingüístiques (dalgunes en peligru d'estinción) non oficiales pero reconocíes por distintes lleis o trataos nos sos respeutivos territorios o etnia indíxena correspondiente.
La rellación ente l'español y les llingües indíxenes pasó por diversos momentos desque los europeos llegaron a América. Nel casu mexicanu, numberoses llingües indíxenes fueron oxetu d'atención pa los primeros misioneros evanxelizadores, qu'amosaron un celu particular por aprender los idiomes nativos y cristianizar a los americanos nes sos propies llingües. Estos y otros intelectuales nos años posteriores a la Conquista producieron les primeres gramátiques y vocabularios d'idiomes como'l náhuatl, el maya, l'otomí, el mixteco y el purépecha. Asina, estes llingües fueron escrites per primer vegada en calteres llatinos. En contraste, numberoses llingües perdiéronse primero que pudieren ser rexistraes o estudiaes sistemáticamente, pos los sos falantes fueron rápido asimilaos, o bien, escastáronse físicamente. Nel casu de decenes de llingües sumíes ente los sieglos XVI y XIX, lo único que queda son menciones de la so esistencia en dellos escritos y pequeños vocabularios. Calcúlase qu'escontra'l sieglu xvii, en Méxicu falábense más de cien llingües.
Mientres el periodu de la colonización caltuvieron estes variedaes llingüístiques, consolidándose l'español como la llingua predominante ente les clases altes. A partir de la independencia de Méxicu, plantegóse la necesidá d'acastellanar tolos pueblos indíxenes, pos se vía na diversidá llingüística una dificultá pa integralos a la sociedá nacional. Hasta'l sieglu XX, la única llingua d'enseñanza y de l'alministración yera l'español; los primeros intentos d'alfabetización en llingües indíxenes teníen por oxetu que los educandos aprendieren a escribir pa dempués siguir el procesu educativu puramente n'español.
La población falante de caúna de les llingües nacionales de Méxicu nun ye conocida con precisión. El Censu de Población y Vivienda de 2010, realizáu pol INEGI, señala qu'alredor de seis millones de persones falen una llingua indíxena, pero'l datu correspuende solo a persones mayores de cinco años. La población étnica indíxena foi calculada pola CDI en 12,7 millones de persones en 1995, lo qu'equivalía al 13,1 % de la población nacional nesi añu (1995).[2] De la mesma, la CDI sostenía que, en 1995, los falantes de llingües indíxenes nel país sumaben alredor de siete millones. Tampoco se conoz con precisión la magnitú de les comunidaes falantes de llingües estranxeres que s'establecieron nel país de resultes de la inmigración.
Espardimientu del español en Méxicu
[editar | editar la fonte]L'español ye la llingua más estendida nel territoriu mexicanu. Anque nun esiste nenguna declaratoria llegal que lo convierta en llingua oficial, el so usu nos documentos oficiales y la so hexemonía na enseñanza estatal haber convertíu nun idioma oficial de facto y más del 98% del total de los más de 108 millones de mexicanos emplegar, yá sía como llingua materna o como segunda llingua.
L'español llegó al territoriu qu'anguaño conocemos como Méxicu acompañando a los conquistadores hispanos nes primeres décades del sieglu xvi. El primer contautu ente los falantes de les llingües indíxenes de la rexón y los hispanofalantes presentar a raigañu del naufraxu de dos marinos españoles. Unu d'ellos, Jerónimo d'Aguilar, convertiríase ulteriormente n'intérprete de Hernán Cortés.
A partir de la penetración española nel territoriu mexicanu, l'idioma español foi llogrando una presencia mayor nos ámbitos más importantes de la vida. Primero, na Nueva España, foi la principal llingua de l'alministración mientres el sieglu xvii. Nos primeros años dempués de la Conquista dexóse l'usu de les llingües indíxenes ya inclusive s'afaló l'emplegu del náhuatl como llingua franca. Sicasí lo anterior, calcúlase que, al concluyir la Guerra d'Independencia, el númberu de hipanofalantes escasamente superaba'l 40 % de la población, una y bones los indíxenes siguíen emplegando mayoritariamente les sos llingües vernácules.
A lo llargo de tol sieglu xix y la mayor parte del sieglu xx, la política dominante no que refier a la llingua nacional yera la d'acastellanar a los falantes de llingües indíxenes. Como se deduz de los párrafos anteriores, nun yera una decisión nueva, sinón la continuación del enclín impuestu poles lleis coloniales nel sieglu xvii. El sieglu xix nun vio mayores progresos nel enfotu d'incorporar a los indios a la sociedá nacional», per mediu de la supresión de les sos cultures étniques (y colles, los sos idiomes). Sicasí, cola masificación de la instrucción pública que siguió a la Revolución, la proporción de falantes d'español empezó a crecer adulces. Al empecipiar el sieglu xx, los falantes d'español yá yeren mayoría (aproximao ochenta de cada cien mexicanos). Ente 1900 y l'añu 2000, la mayor parte de los pueblos indíxenes fueron acastellanaos.
Carauterístiques léxiques del español en Méxicu
[editar | editar la fonte]L'español faláu en Méxicu nun ye homoxéneu. Cada rexón tien los sos propios modismos, como nel restu de los países de fala hispana. Sicasí, ye posible falar de delles carauterístiques más o menos comunes a tolos dialeutos rexonales que conformen aquello que, pa encurtiar, ye llamáu dialeutu mexicanu del español. Ye notable la bayura de voces d'orixe náhuatl, inclusive en zones onde esta llingua nun yera emplegada de manera xeneralizada, como la península de Yucatán o'l norte de Méxicu. Munches d'estes voces sustituyeron les mesmes de los conquistadores o les que fueron adquiríes por ellos nes Antilles, mientres la primer etapa de la colonización. Otres tantes fueron adoptaes porque los españoles escarecíen de pallabres pa referise a delles coses que desconocíen y que taben presentes nel contestu de la civilización mesoamericana. Son exemplos:
- Metate, del náhuatl métatl, que designa una piedra plana trébedes sobre la que se muel el nixtamal, los chiles y cualquier cosa susceptible de convertise en pasta. Tou metate va acompañáu d'una piedra conocida como "metlapil", "metlapile" (Del náhuatl "metlapilli", de métlatl (metate)y pilli (fíu)) o "mano del metate" que ye una piedra llarga que sirve como rodiellu pa prensar los materiales dispuestos nel metate, por aición de la fuercia humano.
- Molcajete, del náhuatl molcáxitl, que lliteralmente significa recipiente pa guisos', designa una ferramienta de cocina, tamién de piedra, de forma cóncava y trébedes que s'emplega pa moler alimentos y convertilos en mueyos col so respeutivu tejolote, o mano del molcajete. Dellos españoles de la dómina de la Conquista llamar morteru, pos el so usu y función ye similar al d'esi recipiente esistente n'España.
- Nixtamal, del náhuatl nextamalli, lliteralmente empanada de maíz cocíu con cal vivo de concha nácar, ye'l nome con que se conoz en Méxicu al maíz precocido con cal como pasu previu a la so molienda pa la preparación de masa pa tortielles. L'agua de cal emplegáu nel procesu recibe'l nome de nexayote, najayote o nejayote (del náhuatl nexáyotl, que significa agua de ceniza).
- Petate, del náhuatl pétatl. Lliteralmente designa un texíu de palma que nel restu de l'América hispanofalante y n'España conozse como estera. Deriváu de petate ye'l verbu petatearse, qu'en Méxicu significa espurrir la pata, y en manera menos coloquial, morrese.
Como los anteriores cuatro, exemplos sobren en tou Méxicu. A ello hai que sumar l'abondosa toponimia d'orixe indíxena que pasó a formar parte de la fala cotidiana de los mexicanos hispanófonos y otres voces d'orixe indíxena que la so estensión ye de índole rexonal y que constitúin dalgunes de les diferencies ente les variedaes locales del español mexicanu.
Aparte del léxicu, esisten delles particularidaes fonolóxiques del español de Méxicu, xeneralmente, los mexicanos tienden a suprimir la pronunciación de delles vocales átones y a la elisión en delles pallabres, especialmente cuando nuna oración una pallabra conclúi en vocal y la siguiente empieza en vocal. Amás, en contraste colos nativos d'España, los mexicanos suelen pronunciar conxuntos de dos consonantes siguíes, como [ks], [tl] y otres (anque tamién ye frecuente en dalgunos sociolectos el cambéu de consonantes, como en [kl] en llugar de [tl], o bien, [ks] en cuenta de [ps]). Tamién hai que señalar que como nel restu d'América Llatina, la fala española de Méxicu carauterizar pola ausencia del fonema /θ/, que se sustitúi por /s/ una y bones los dos sibilantes del español del sieglu xvi converxeron nel español d'América.
En Méxicu nun esiste'l voseo, salvu en delles rexones del sureste, onde s'empleguen tres pronombre pa la segunda persona singular (tu, usté y vos), con connotaciones semántiques distintes. Ye xeneral la distinción ente tu y usté, emplegándose la segunda nes fórmules de respetu o de conversación con persones a quien nun se conoz. Lo anterior vale especialmente pa les xeneraciones adultes, yá que ente los mozos tiende a sumir esta distinción. Otramiente, mientres los adultos suelen referise a les aiciones realizaes por ellos mesmos colos pronomes unu o yo, cada vez se vuelve más xeneral l'usu de tu pa esti tipu de construcciones, supuestamente por influencia del inglés. Por eso, cuando unu podría dicir que fizo tal o cual cosa, daquién más va dicir que tu faes la mesma cosa, pero refiriéndose a sigo mesmu.[ensin referencies]
Yá entrando nel campu de los anglicismos, acúsase que'l mexicanu ye unu de los dialeutos del español con un mayor númberu de voces d'orixe inglés. Sicasí, como señala Grijelmo, esto ye daqué relativu, yá que esisten dellos conceutos pa los que los mexicanos hispanófonos ellaboraron voces castices que, sicasí, fueron calcaes del inglés n'otres partes del mundu de fala hispana. Como exemplu de lo anterior, en Méxicu los automóviles se aparquen, y non se aparquen, tal como se fai n'España, onde sicasí los coches se arrienden, mientres en Méxicu los carros se rentan (cars are rented).
Variedaes mexicanes del español
[editar | editar la fonte]Los diversos dialeutos del español que se falen n'América fueron oxetu d'estudiu per parte de llingüistes y filólogos, col propósitu d'entender les sos carauterístiques peculiares. Como resultáu d'esos estudios, los dialeutos mexicanos del español fueron trataos como un conxuntu independiente, o bien, como parte del grupu de dialeutos mexicanu-centroamericanu. Acordies con Moreno Fernández, dalgunos de les traces de los dialeutos mexicanos del español son compartíos con América Central, particularmente les variedaes que se falen nel sureste de Méxicu. Acordies cola so propuesta, l'español mexicanu-centroamericanu puede estremase en dos grandes cañes: la mexicana y la mayense-centroamericana. Dientro de la primera caben les fales del norte, centru y zones costeres de Méxicu; ente que la segunda entiende les variedaes de Yucatán, América Central (incluyendo Chiapas) y l'español de los falantes billingües que son usuarios de dalguna llingua mayance.[3] La propuesta de Moreno Fernández ye similar a la qu'ellaboró nel so momentu Pedro Henríquez Ureña.[4] Acordies con Moreno Fernández, los cinco variedaes del español mexicanu carauterizar de la siguiente forma:[5]
- El español nortizu ye un conxuntu de fales que s'enraigonó nel norte del país, un ampliu espaciu onde les llingües indíxenes fueron práuticamente esaniciaes, y el repoblamientu realizar con europeos ya indíxenes provenientes del centru del país. Dalgunes de les sos carauterístiques más notables son l'articulación de [t͡ʃ] como [ʃ] —por casu, Chihuahua pronúnciase [ʃi'wawa]—, hai un debilitamientu de les vocales y diptongación de /y/ y /o/, y tamién presenta delles peculiaridaes léxiques.
- El español del centru de Méxicu carauterizar pol debilitamientu de les vocales, la tensión de [s] y [x] y el caltenimientu de grupos consonánticos cultos como [ks] y [kt].
- El español costeño mexicanu comparte delles traces fonolóxiques coles fales hispanes de la cuenca del Caribe. Ente otros, presenta'l debilitamientu de la [s] en coda silábica, la velarización de [n] y debilitamientu xeneralizáu de les consonantes a la fin de la pallabra, arriendes de la perda de la [r] a la fin de los infinitivos.
- El español yucateco carauterizar pola fuerte influencia del idioma maya non yá nel nivel léxicu, sinón tamién nel fonolóxicu y en solucionar gramátiques de los falantes. Dalgunos d'estes traces son la glotalización de delles consonantes o los tayos glóticos que nun esisten n'español, la posición final de [t͡ʃ] y [ʃ] y la realización llabial de la [n] final (por casu, pan articúlase [pˀam]).
- El español centroamericanu ye la variedá de la fala española que s'emplega en Chiapas, emparentada coles del restu d'América Central. Al igual que l'español yucateco, el centroamericanu convive con diverses llingües mayances, pero la so influencia ye enforma menor. Delles carauterístiques del español faláu en Chiapas son el debilitamientu de [ʝ] intervocálica, l'aspiración o debilitamientu de [x] y la velarización de [n].
Juan Miguel Lope Blanch realizó una clasificación interna más detallada de les fales hispanes en Méxicu qu'estrema diez rexones dialeutales en tol territoriu mexicanu. Estes son la península de Yucatán, Chiapas, Tabasco, Veracruz, l'altiplanu oaxaqueño, el centru del Exa Neovolcánico, la mariña de Guerrero y Oaxaca, les variedaes del noroeste, les fales de la Mesa del Centru, y la rexón del nordés. Esta clasificación contempla amás otres rexones en formación como la que conformen Jalisco y Michoacán. Caúna de les variedaes falaes en Méxicu tien ciertes traces carauterístiques. Nel casu del español yucateco hai una fuerte influencia del idioma maya como llingua d'adstratu; la variedá chiapaneca comparte munches carauterístiques col español centroamericanu, como'l so calter rural y conservador» y el voseo, fenómenu que nun s'atopa documentáu n'otres partes de Méxicu. La fala tabasqueña ye considerada por Lope Blanch como una transición ente la variedá veracruzana y la yucateca, anque otros autores considerar dientro del grupu de les fales costeres mexicanes.[6]
La x en Méxicu
[editar | editar la fonte]La llectura de la ⟨x⟩ foi motivu de múltiples comentarios d'estranxeros que visiten el país. De manera xeneral, escribir con ⟨x⟩ tou términu d'orixe español qu'asina lo riquir, como esceición, esistencia y munchos cientos o miles más. En toos estos casos, la ⟨x⟩ pronúnciase como [ks], tal como señala reglar estándar. Pero nel casu de les voces indíxenes, la regla nun ta tan estandarizada nin ye necesariamente conocida pol restu de los hispanofalantes, entá cuando tien los sos oríxenes na fala y l'escritura de la Península Ibérica de los sieglos XV y XVI.[7]
La grafía ⟨x⟩ tien en Méxicu cuatro valores distintos:
- El convencional, [ks], como nos exemplos señalaos antes o en Tuxtla (de Tochtlan, tierra de coneyos en nahuatl), nome de la capital de Chiapas, lo mesmo que de delles poblaciones en Veracruz.
- Un valor [ʃ], pronunciáu como la ⟨sh⟩ del inglés, emplegáu en voces d'orixe indíxena como mixiote (un guisu preparáu na película qu'anubre la penca del maguey), Xel-Hai (nome d'un parque ecolóxicu maya) y Santa María Xadani (población zapoteca del Ismu de Tehuantepec). Como la ⟨x⟩ gallega.
- Un valor [x], pronunciáu como ⟨j⟩, por casu: Xalapa (nome de la capital de Veracruz), axolote (un anfibiu de los llagos del centru del país) o na pallabra Méxicu. La forma d'escribir esti fonema ye por cuenta de qu'en el castellán antiguu'l soníu de la lletra [[j|jota]» escríbese con ⟨x⟩.
- Un valor [s], como en Xochimilco (el famosu llagu de la chinampería chilanga) o como la voz española xilófonu.
Llingües indíxenes de Méxicu
[editar | editar la fonte]Nᵘ | Idioma | 2015 | 2010 | 2005 | % de cambéu 2005→10 |
---|---|---|---|---|---|
01 | Náhuatl | 1,725 620 | 1,544,568 | 1,376,026 | 12% |
02 | Maya Yucateco | 859,607 | 786,113 | 759,000 | 4% |
03 | Mixteco | 517,665 | 471,710 | 423,216 | 11% |
04 | Tzeltal | 556,720 | 445,856 | 371,730 | 20% |
05 | Zapoteco | 479,474 | 425,123 | 410,901 | 3% |
06 | Tzotzil | 487,898 | 404,704 | 329,937 | 23% |
07 | Otomí | 307,928 | 284,992 | 239,850 | 19% |
08 | Totonaco | 267,635 | 244,033 | 230,930 | 6% |
09 | Mazateco | 239,078 | 223,073 | 206,559 | 8% |
10 | Chol | 251,809 | 212,117 | 185,299 | 14% |
11 | Huasteco | 173,765 | 161,120 | 149,532 | 8% |
12 | Mazahua | 147,088 | 135,897 | 111,840 | 21% |
13 | Mixe | 133,632 | 132,759 | 115,824 | 15% |
14 | Chinanteco | 138,741 | 131,382 | 125,706 | 4% |
15 | Purépecha | 141,177 | 124,494 | 105,556 | 18% |
16 | Tlapaneco | 134,148 | 120,072 | 98,573 | 22% |
17 | Tarahumara | 73,856 | 85,018 | 75,371 | 13% |
18 | Zoque | 68,157 | 63,022 | 63,000 | 0.3% |
19 | Tojolabal | 55,442 | 51,733 | 43,169 | 20% |
20 | Chatino | 51,612 | 45,019 | 42,791 | 5% |
21 | Huichol | 52,483 | 44,788 | 35,724 | 25% |
22 | Amuzgo (Guerrero) | 57,589 | 43,364 | 43,761 | -1% |
23 | Popoluca (Popoluca de la sierra y variantes del popoluca) | 43,829 | 41,068 | 54,004 | -24% |
24 | Mayu (Yoreme) | 42,601 | 39,616 | 32,702 | 21% |
25 | Chontal (Tabasco) | 27,666 | 36,810 | 43,850 | 16% |
26 | Triqui | 25,674 | 25,883 | 24,491 | 5% |
27 | Tepehuan (Durango) | 36,543 | 25,038 | 31,681 | -21% |
28 | Cora | 28718 | 20,078 | 17,086 | 17% |
29 | Popoloca | 18,206 | 17,964 | 18,926 | -5% |
30 | Huave | 18,539 | 17,554 | 15,993 | 10% |
31 | Yaqui | 20,340 | 17,116 | 14,162 | 21% |
32 | Cuicatecu | 13,318 | 12,785 | 12,610 | 1% |
33 | Pame | 12,232 | 11,019 | 9,768 | 13% |
34 | Mame (Mam) | 11,387 | 10,374 | 8,739 | 19% |
35 | Kanjobal (Q´anjob´al) | 8,421 | 9,324 | 10,883 | -14% |
36 | Tepehua (Totonaca) | 10,427 | 8,868 | 10,625 | -17% |
37 | Chuj | 2890 | 2,503 | 2,143 | 17% |
38 | Chichimeca jonaz | 2,134 | 2,190 | 1,987 | 10% |
39 | Guarijío | 2088 | 2,136 | 1,905 | 12% |
40 | Aguacateco (Awakateko) | 17 | 1,920 | 27 | 700% |
41 | Tacuate (Mixteco de Sierra) | * | 1,523 | 2,067 | -26% |
42 | Kekchi (Q´eqchi´) | 1,324 | 1,248 | 835 | 49% |
43 | Matlatzinca | 1,568 | 1,096 | 649 | 69% |
44 | Pima | 743 | 851 | 836 | 2% |
45 | Chochu (Chocholteco) | 729 | 814 | 1,078 | -24% |
46 | Seri | 754 | 764 | 518 | 47% |
47 | Ocuilteco (Tlahuica) | 90 | 737 | 522 | 41% |
48 | Jacalteco (Jakalteko) | 527 | 590 | 584 | 1% |
49 | Kikapú (Kickapoo) | 124 | 423 | 144 | 194% |
50 | Quiché (K´iche´) | 730 | 389 | 286 | 36% |
51 | Kumiai | 486 | 289 | 185 | 56% |
52 | Paipai | 216 | 199 | 221 | -10% |
53 | Ixcateco | 148 | 190 | 406 | -53% |
54 | Pápago | 112 | 161 | 153 | 5% |
55 | Cucapá | 278 | 145 | 206 | -29% |
56 | Cakchiquel (Kaqchikel) | 61 | 143 | 230 | -37% |
57 | Motocintleco (Qato´k) | 134 | 106 | 186 | -43% |
58 | Cochimí | * | 88 | 96 | -8% |
59 | Ixil | 103 | 83 | 108 | -23% |
60 | Kiliwa | 194 | 46 | 55 | -16% |
61 | Lacandón | 998 | 20 | 731 | -95% |
62 | Sayulteco | 4,117 | 10 | 8 | 25% |
63 | Papabuco | 112 | 5 | 2 | 150% |
64 | Ayapaneco | 24 | 4 | 2 | 100% |
65 | 1626 | ||||
66 | 101,187 |
Méxicu ye'l país con mayor cantidá de persones falantes de llingües amerindies n'América, con un total de 65 llingües vives rexistraes nel añu 2010.[9] Sicasí, en númberos relativos, la proporción d'estes comunidaes llingüístiques del (27.5%), ye menor en comparanza con países como Guatemala (52,8 %) y Perú (35 %) ya inclusive con Ecuador (9,4 %) y Panamá (8,3 %).[10] Esceición fecha del náhuatl, nenguna de les llingües indíxenes de Méxicu tien más d'un millón de falantes. El náhuatl ye la cuarta llingua indíxena d'América pol tamañu de la so comunidá llingüística, detrás del quechua, l'aimara y el guaraní.
Llingües con más de 100 000 falantes | Llingües con más de 20 000 y menos de 100 000 falantes | Llingües con menos de 20 000 falantes |
Clasificación de les llingües indíxenes
[editar | editar la fonte]L'estudiu de les llingües indíxenes empezó dende la llegada mesma de los españoles al territoriu qu'anguaño ocupa Méxicu. Dalgunos de los misioneros, por atopase más cercanos a los nativos, alvirtieron les semeyances qu'esistíen ente delles de les llingües, por casu, el zapoteco y el mixteco. Nel sieglu xix, les llingües natives fueron oxetu d'una clasificación asemeyada a la que se realizaba n'Europa pa les llingües indoeuropees. Esta xera foi entamada por Manuel Orozco y Berra, intelectual mexicanu de la segunda metá del sieglu xix. Dalgunes de les sos hipótesis clasificatorias fueron retomaes por Morris Swadesh a principios del sieglu xx. Les llingües de Méxicu pertenecen a ocho families de llingües (amás de delles llingües de filiación dudosa y otres llingües aisllaes), de les cualos les trés más importantes tantu en númberu de falantes como en númberu de llingües son les llingües uto-azteques, les llingües mayenses y les llingües otomangues.
Unu de los grandes problemes que presenta l'establecimientu de rellaciones xenétiques ente les llingües de Méxicu ye la falta de documentos escritos antiguos que dexen conocer la evolución de les families llingüístiques. En munchos casos, la información disponible consiste nunes cuantes pallabres rexistraes antes de la desapaición d'un idioma. Tal ye'l casu, por casu, del idioma coca, que los sos últimes muertes constituyir delles pallabres de les que s'abarrunta pertenecen más bien a dalguna variedá del náhuatl faláu en Jalisco. Swadesh calculaba que'l númberu d'idiomes falaos nel territoriu mexicanu llegaba a los cientu cuarenta. Anguaño namái sobreviven sesenta y cinco.
Clasificación de les llingües indíxenes de Méxicu | |||||
Familia | Grupos | Llingua | Territoriu | ||
Llingües yuto-azteques Trátase de la familia de llingües amerindies más estendida nel territoriu mexicanu. Coles mesmes, ye la que tien el mayor númberu de falantes. |
Yuto-azteques meridionales | Tepimano | Pápago | Sonora | |
Pima baxu | Sonora, Chihuahua | ||||
Tepehuán | Chihuahua, Durango | ||||
Tepecano (†) | Jalisco | ||||
Taracahita | Tarahumarano | Tarahumara | Chihuahua | ||
Guarijío | Sierra Madre Occidental | ||||
Cahita | Yaqui | Sonora | |||
Mayu | Sonora y Sinaloa | ||||
Ópata | Ópata (†) | Sonora | |||
Eudeve (†) | Sonora | ||||
Tubar (†) | Sonora | ||||
Corachol-aztecano | Corachol | Cora | Nayarit | ||
Huichol | Nayarit y Jalisco | ||||
Náhuatl | Pochuteco (†) | Oaxaca | |||
Náhuatl | Valle de Méxicu, Sierra Madre Oriental, Veracruz | ||||
Llingües hokanas Anque esta familia ye inda aldericada polos llingüistes, arrexunta numberoses llingües falaes nes zones grebes de Méxicu y Estaos Xuníos. Delles propuestes inclúin a la llingua seri, pero nes más recién esta llingua apaez como una llingua aisllada. La mayor parte de les llingües hokanas escastáronse, y otres tán a puntu de sumir. |
Llingües yumano-cochimíes | Yumanas | Paipai | Península de Baxa California | |
Cucapá | |||||
Cochimí (Mti'pai) | |||||
Kumiai | |||||
Nak'ipa (†) | |||||
'Ipa juim (†) | |||||
Kiliwa | |||||
Cochimíes | Cochimí (†) | ||||
Ignacieño (†) | |||||
Borjeño (†) | |||||
Tequistlateco-chontales | Chontal d'Oaxaca | Oaxaca | |||
Tequistlateco (†) | |||||
Llingües del sur de Baxa California Trátase d'un conxuntu de llingües falaes nel sur de la península de Baxa California. Anguaño toes atópense estinguíes. La escasa documentación sobre les llingües faen dudosa la so clasificación. Inclusive se punxo en dulda la posibilidá de que toes eses llingües formaren parte d'una mesma familia. Dellos llingüistes indiquen que ye posible que tuvieren dalguna alloñada rellación col cochimí, y por tanto, formaríen parte de la familia hokana. |
Guaicura (†) | Baxa California Sur | |||
Laimón (†) | |||||
Aripe (†) | |||||
Huichití (†) | |||||
Cadégomeño (†) | |||||
Didiu (†) | |||||
Pericú (†) | |||||
Isleño (†) | |||||
Monguí (†) | |||||
Llingües álgicas La única llingua álgica falada en Méxicu ye'l kikapú, un idioma por demás cercanu al fox. La tribu kikapú establecer en Coahuila nel sieglu xix, por cuenta de la invasión del so territoriu orixinal (Indiana) por blancos. |
Llingües algonquianas | Centrales | Kikapú | Coahuila | |
Llingües otomangueanas |
Otomangue occidental | Oto-pame-chinantecano | Oto-pame | Otomí | Centru de Méxicu |
Mazahua | Estáu de Méxicu | ||||
Matlatzinca | |||||
Tlahuica | |||||
Pame | |||||
Jonaz | Guanajuato, San Luis Potosí, Querétaro | ||||
Chinantecano | Chinanteco | Oaxaca y Veracruz | |||
Tlapaneco - mangueano | Tlapaneco | Tlapaneco | Guerrero | ||
Mangueano | Chiapaneco (†) | Chiapas | |||
Otomangue oriental | Popoloca-Zapotecano | Popolocano | Mazateco | Oaxaca y Veracruz | |
Ixcateco | Oaxaca | ||||
Chochu | Oaxaca | ||||
Popoloca | Puebla | ||||
Zapotecano | Zapoteco | Oaxaca | |||
Chatino | Oaxaca | ||||
Papabuco | Oaxaca | ||||
Solteco | Oaxaca | ||||
Amuzgo - mixtecano | Amuzgo | Amuzgo | Oaxaca y Guerrero | ||
Mixtecano | Mixteco | Oaxaca, Puebla y Guerrero | |||
Cuicatecu | Oaxaca | ||||
Triqui | Oaxaca | ||||
Llingües toto-zoquenas Los primeros intentos clasificatorios, como'l de Orozco y Berra, proponíen una afinidá ente les llingües mixe-zoqueanas y les llingües otomangueanas. Sicasí, la evidencia recién apunta a que'l mixe-zoqueano ta emparentáu col totonaco-tepehua. Tamién la llingua de los olmeques paez ser una forma de mixe-zoqueano. |
Mixe-zoqueano | Mixeano | Mixe d'Oaxaca | Variedaes mixes de la sierra de Juárez | Sierra de Juárez (Oaxaca) |
Mixe del Golfu | Popoluca de Sayula | Veracruz | |||
Popoluca de Oluta | Veracruz | ||||
Tapachulteco | Chiapas | ||||
Zoqueano | Zoque del Golfu | Popoluca de Texistepec | Veracruz | ||
Popoluca de Soteapan | Veracruz | ||||
Zoque de los Chimalapas | Zoque de San Miguel Chimalapa | Los Chimalapas (Oaxaca) | |||
Zoque de Sta. María Chimalapa | |||||
Zoque de Chiapas | Variedaes zoques de Chiapas | Poniente de Chiapas | |||
Totonaco-tepehua |
Totonacano | Totonaco | Sierra Madre Oriental (Veracruz y Puebla) | ||
Tepehua | |||||
Llingües mayenses Les llingües mayenses (o mayances) atópense distribuyíes nel sureste de Méxicu y el norte de Centroamérica. Aisllada d'esti nucleu atopa la llingua huasteca, que se fala nel norte de Veracruz y l'oriente de San Luis Potosí. Delles propuestes incluyeron a les llingües mayenses nel grupu macro-penutí. N'otres hipótesis señalóse que pudiera haber dalguna rellación ente les families totonacana, mixe-zoqueana y la mayense, anque la propuesta nun ganó munchos adeptos. Munches de les llingües mayes falaes en Méxicu tienen un escasu númberu de falantes. Esto debe a que dellos d'esos idiomes pertenecen a grupos de guatemalianos que s'abellugaron en Méxicu mientres la guerra civil. Na actualidá son consideraes como llingües nacionales, como'l restu de les llingües indíxenes. |
Huasteco | Huasteco | Rexón Huasteca | ||
Chicomuselteco (†) | Chiapas | ||||
Yucatecano | Yucateco - lacandón | Maya yucateco | Península de Yucatán | ||
Lacandón | Chiapas | ||||
Mayense occidental | Cholano - tzeltalano | Cholano | Chol | Chiapas | |
Chontal de Tabasco | Tabasco | ||||
Tzeltalano | Tzeltal | Chiapas | |||
Tzotzil | |||||
Kanjobalano - Chuj | Kanjobalano | Kanjobal | |||
Jacalteco | |||||
Motozintleco o mochó | |||||
Chujano | Chuj | ||||
Tojolabal | |||||
Mayense oriental | Quicheano | Kekchí | Kekchí | Chiapas | |
Pokom - quicheano | Quiché | Chiapas y Guatemala | |||
Cakchiquel | Chiapas y Guatemala | ||||
Mame | Teco-Mame | Mam | Chiapas | ||
Aguacateco-Ixil | Aguacateco | Chiapas y Veracruz | |||
Ixil | Chiapas, Quintana Roo y Campeche | ||||
Llingües aisllaes Intentóse arrexuntar estes llingües en families más amplies, anque ensin ésitu. Al purépecha y al huave intentóse-y atribuyir, ensin ésitu, oríxenes suramericanos. El huave tamién foi rellacionáu coles llingües penutíes por Swadesh. Anque se dispón de bien poca información, pretendióse rellacionar al estinguíu coahuilteco coles llingües hokanas y les llingües comecrudanas. El seri incluyóse por enforma tiempu, ensin evidencia contundente, a la gran familia hipotética hokana. El cuitlateco apaez en delles clasificaciones como parte de la familia yuto-azteca. Del pericú ye tan pocu lo que se sabe y tantes yeren les sos diferencies coles otres llingües de la península de Baxa California, que nin los mesmos misioneros del sieglu xvii atrever a establecer rellaciones ente esta llingua y el restu de les peninsulares. Anguaño propónse que los pericú tuvieron de ser descendientes de los primeros pobladores de la rexón. | |||||
Purépecha | Michoacán | ||||
Huave | Oaxaca | ||||
Cuitlateco (†) | Guerrero | ||||
Coahuilteco (†) | Coahuila | ||||
seri | Sonora | ||||
Llingües ensin clasificar Amás esiste un conxuntu de llingües con documentación bien escasa y referencies a llingües de pueblos escastaos, que nun pudieron ser clasificaes por falta d'información. Ver por casu Llingües ensin clasificar de Méxicu. | |||||
Cotoname (†) | Tamaulipas | ||||
Quinigua (†) | Nuevo León | ||||
Solanu (†) | Coahuila de Zaragoza | ||||
Naolano (†) | Tamaulipas | ||||
Maratino (†) | Tamaulipas | ||||
Chumbia (†) | Guerrero |
(†):estinguíos
Historia sociolíngüística de les llingües indíxenes de Méxicu
[editar | editar la fonte]Como s'esplicó antes, nel momentu de falar avera del español, les llingües indíxenes fueron oxetu d'un procesu de marxinación y relegación a los ámbitos domésticu y comuñal de la vida social. Dende la so llegada a la Nueva España, dellos misioneros dar a la xera de rexistrar les llingües de los indios, estudiales y aprendeles, col propósitu d'ayudar a una evanxelización más eficiente. Con esti últimu propósitu, los misioneros d'Indies defendieron pola enseñanza de los indíxenes na so propia llingua. Acordies con esa visión, Felipe II decretara en 1570 que'l náhuatl tenía de convertise na llingua de los indios de Nueva España, cola cuenta de faer más operativa la comunicación ente los nativos y la colonia peninsular. Sicasí, en 1696, Carlos II, estableció que l'español sería l'únicu idioma que podía y tenía de ser emplegáu nos asuntos oficiales y el gobiernu del virreinatu.[11] A partir del sieglu xvii, los pronunciamientos a favor de la castellanización de los indios fueron cada vez más numberosos. Con ello, los colonizadores arrenunciaron a la so vocación billingüe, vocación que llevó nun primer momentu a los misioneros y a los encomenderos a aprender les llingües de los nativos. Esa necesidá de billingüismu treslladóse entós a los actores qu'articulaben les rellaciones ente los niveles más altos del gobiernu y los pueblos indíxenes, esto ye, la élite nativa encarnada nos caciques rexonales.
A lo llargo del periodu colonial, l'español y les llingües indíxenes entraron nuna rellación d'intercambiu que llevó, per un sitiu, al español de cada rexón a caltener pallabres d'orixe indíxena na fala cotidiana; y a les llingües indíxenes a incorporar non yá pallabres españoles, sinón d'otros idiomes indios y especialmente del taíno.
Dempués de la consumación de la independencia de Méxicu, la ideoloxía lliberal dominante llevó a los encargaos de la educación pública nel país, a implementar polítiques educatives que'l so propósitu yera la castellanización de los indíxenes. Según los sos defensores, cola castellanización los indios quedaríen dafechu integraos a la nación mexicana (una nación criolla, según el proyeutu lliberal decimonónicu), n'igualdá col restu de los ciudadanos de la República. Salvo'l Segundu Imperiu Mexicanu, encabezáu por Maximiliano, nengún otru gobiernu del país interesar pol caltenimientu de les llingües indies mientres el sieglu xix, nin siquier el del únicu presidente indíxena que tuvo'l país: Benito Juárez.
En 1889, Antonio García Cubes calculó la proporción de falantes de llingües indíxenes nun 38 % del total de la población mexicana. Si comparar col 60 % qu'envaloraba una encuesta de población en 1820, ye notable l'amenorgamientu proporcional de los falantes de llingües natives como componente de la población. A la fin del sieglu xx, la proporción amenorgar a menos del 10 % de la población mexicana. Nel intre, más d'un cientu de llingües sumieron, especialmente les mesmes de los grupos étnicos qu'habitaben nel norte de Méxicu, nel territoriu que correspuende aproximao coles macro-árees culturales denominaes Aridoamérica y Oasisamérica. Sicasí, a pesar de qu'en númberos relativos los falantes de llingües indíxenes fueron amenorgaos a una minoría, en términos netos la so población aumentó. Na actualidá representen más de siete millones de persones.
Antes de 1992, les llingües indíxenes nun teníen nenguna especie de reconocencia xurídica pola Federación. Nesi añu, l'artículu 2º de la Constitución Política de los Estaos Xuníos Mexicanos foi reformáu, col propósitu de reconocer el calter pluricultural de la nación mexicana, y l'obligación del Estáu de protexer y fomentar les espresiones d'esa diversidá. Siete años más tarde, el 14 de xunu de 1999, el Conseyu Directivu de la Organización d'Escritores en Llingües Indíxenes presentó al Congresu de la Unión una Propuesta d'Iniciativa de Llei de Derechos Llingüísticos de los Pueblos y Comunidaes Indíxenes, col propósitu d'abrir una canal llegal de proteición de les llingües natives. Finalmente, la Llei Xeneral de Derechos Llingüísticos de los Pueblos Indíxenes foi promulgada n'avientu de 2002. Esta llei contempla mecanismos pal caltenimientu, fomentu y desenvolvimientu de les llingües indíxenes, pero tamién una complexa estructura qu'enzanca la so realización.[12]
De la castellanización a la educación intercultural billingüe
[editar | editar la fonte]Por «castellanización» entiéndese, en Méxicu, el procesu d'adopción de la llingua española per parte de los pueblos indíxenes. Como se señaló enantes, los sos antecedentes de iure más remotos daten del sieglu xvii, anque nun foi sinón hasta'l sieglu xix cuando algamó la so máxima espresión, nel contestu de la República lliberal. Cola xeneralización de la educación pública, la castellanización fíxose más fonda anque ello nun derivó nel abandonu absolutu de les llingües indíxenes per parte de los sos falantes. N'otros casos, la castellanización foi acompañada pol estermín físicu o'l etnocidio; casos especiales son los yaquis (Guerra del Yaqui, 1825-1897), los mayes (Guerra de Castes, 1848-1901) y los californios[13] (que les sos llingües escastar a finales del sieglu xix, depués d'una llarga agonía qu'empezó col establecimientu de misiones católiques na península). Los apaches[14] son un casu un pocu distintu, anque aguantaron cualquier esfuerciu de castellanización dende'l sieglu xvii, entraron en conflictu abiertu con españoles y mexicanos, ya inclusive coles demás etnies del norte (tarahumaras, sumas, conchos, tobosos). Esto apinóse al ser emburriaos escontra l'oeste pola espansión d'Estaos Xuníos, causando'l constante conflictu nos estaos del norte de Méxicu y del sur d'Estaos Xuníos (Guerra apache, mientres tol XIX).
La castellanización tenía como propósitu esaniciar les diferencies étniques de los indíxenes con respectu al restu de la población, para, n'última instancia, integralos en «igualdá» de condiciones a la nación. En Méxicu, unu de los principales criterios históricos pa la definición de «lo indíxena» foi la llingua (el criteriu racial» solo sumió nel discursu oficial na tercer década del sieglu xx). Por ello, les estratexes pa inducir l'abandonu de les llingües indíxenes taben dirixíes principalmente a la prohibición llegal del so emplegu na educación, la prohibición fáctica del exerciciu de la docencia pa los indíxenes (cuando un indíxena aportaba a profesor, el gobiernu encargar de reasitialo nuna comunidá onde nun se falara la so llingua madre) y otres similares.
Contra lo que pensaben los defensores de la castellanización de los indíxenes, la so incorporación al mundu de fala española nun significó un ameyoramientu nes condiciones materiales d'esistencia de los grupos étnicos. La política de castellanización zarapicábase tamién coles faltes del sistema educativu nacional. Suponía que los educandos remanaben de mano la llingua española, anque en munches ocasiones nun asocedía d'esta forma. Munchos indíxenes que tuvieron accesu a la educación pública mientres la primer metá del sieglu xx en Méxicu yeren monollingües, y al prohibíse-yos l'usu de la única llingua que remanaben, yeren incapaces de comunicase nel mediu escolar. Per otra parte, los docentes munches vegaes yeren indíxenes que'l so dominiu del español tamién yera precariu, lo que contribuyó a la reproducción de los defectos competitivos ente los neños. En vista de lo anterior, na década de 1970 incorporóse la enseñanza en llingua indíxena nes zones d'abellugu, pero namái como un preséu transitoriu que tendría de contribuyir a un aprendizaxe más efectivu del español.
Mientres la década de 1980, la educación billingüe foi oxetu d'una promoción intensiva (en términos comparativos con periodos anteriores, yá que nunca constituyó un sistema masivu en Méxicu). Pero entá cuando los propósitos siguíen siendo los mesmos (la incorporación de los indíxenes a la nación mestiza y la castellanización), enfrentar dende entós a les faltes qu'acusa'l sistema d'educación intercultural implementáu na segunda metá de la década de 1990. Esto ye, que'l profesoráu asignáu a zones de fala indíxena con frecuencia nun apodera l'idioma indíxena que falen los sos estudiantes. Per otra parte, solo en feches bien recién la Secretaría d'Educación Pública esmolecer pola producción de testos en llingües indíxenes, y namái en delles d'elles. La gran diversidá llingüística de Méxicu, aunida a les dimensiones amenorgaes de delles comunidaes llingüístiques, conducieron al sistema d'educación intercultural billingüe a enfocase solo nos grupos más amplios.
Billingüismu y diglosia
[editar | editar la fonte]La mayor parte de los falantes de llingües indíxenes en Méxicu son billingües. Esto ye resultáu d'un llargu procesu históricu en que les sos llingües fueron apostraes a los ámbitos de la vida comuñal y doméstica. Por cuenta de ello, la mayor parte de los indíxenes ver na necesidá d'aprender a comunicase n'español tanto coles autoridaes como colos habitantes de les poblaciones mestices, que se convirtieron nos centros neurálxicos de les redes comuñales en que se víen integraes les sos sociedaes. A la declinación del númberu de monollingües ente los mexicanos falantes de llingües indíxenes contribuyó tamién, como se señaló antes, la intensiva campaña educativa de corte castellanizante.
Na actualidá, esisten comunidaes llingüístiques onde menos del 10 % de los sos miembros falen puramente la llingua amerindia. Ye'l casu de la comunidá llingüística de los chontales de Tabasco, qu'apenes presenten un 0,13 % de monollingües del total. Síguen-yos los yaquis (0,33 %) mazahues —grupu étnicu del estáu de Méxicu, carauterizáu pola so temprana integración na rede económica de grandes ciudaes como Méxicu, D.F. y Toluca—, con 0,55 % de monollingües; y los mayos de Sonora y Sinaloa, con 1,78 %. Les comunidaes cola mayor cantidá d'indíxenes monollingües son tamién aquelles onde l'analfabetismu ye más eleváu o que'l so territoriu étnicu tradicional alcontrar nes rexones más marxinaes de Méxicu. Tal ye'l casu de los amuzgos de Guerrero y Oaxaca, con 42 % de monollingües y 62 % d'analfabetismu; los tzeltales y tzotziles de los Altos de Chiapas, con 36,4 % y 31,5 % de monollingües respeutivamente; y los tlapanecos del Monte de Guerrero, con 31,5 % de monollingüismu.
N'años recién, delles comunidaes llingüístiques indíxenes de Méxicu entamaron campañes de rescate y revalorización de les sos propies llingües. Quiciabes la esceición sían los zapotecos de Juchitán, nucleu urbanu d'Oaxaca onde la llingua zapoteca tien una fuerte presencia en tolos ámbitos de la vida dende'l sieglu xix. Los movimientos reivindicadores de les llingües indíxenes tuvieron llugar casi puramente ente aquellos pueblos con eleváu billingüismu o que d'una o otra manera ensertáronse na vida urbana. Este ye'l casu de los falantes de maya yucateco, los purépechas de Michoacán, los nahuas de Milpa Alta o los mixtecos que viven en Los Angeles.
Pero lo xeneral ye que les llingües indíxenes sigan apostraes a la vida familiar y comuñal. Un exemplu notable ye'l de los otomíes de delles rexones del valle del Mezquital. Estos grupos negáronse a recibir instrucción na so propia llingua, yá que esos son conocencies que pueden aprendese «na casa», y que finalmente van escarecer d'utilidá práutica na vida futura de los educandos. Lo que soliciten los padres en casos d'esti tipu ye que l'alfabetización de los neños indíxenes sía en llingua española, yá que ye un idioma que van precisar pa rellacionase en llugares distintos de la comunidá d'orixe. Porque anque la llei mexicana alzara al rangu de llingües nacionales a les llingües indíxenes (más conocíes pol común de los mexicanos como dialeutos, pallabra emplegada nel sentíu de que «nun son verdaderes llingües»), el país escarez de mecanismos pa garantizar l'exerciciu de los derechos llingüísticos de los indíxenes. Por casu, los materiales editaos (testos o fonogramas) nestos idiomes son bien pocos, los medios de comunicación nun empresten espacios pal so espardimientu, salvu dalgunes estaciones creaes pol desapaecíu Institutu Nacional Indixenista (actual Comisión Nacional pal Desenvolvimientu de los Pueblos Indíxenes o CDI) en zones con amplia población falante d'idiomes indios; y porque, finalmente, la mayor parte de la sociedá mexicana comunicar n'español.
Llingües en peligru d'estinción
[editar | editar la fonte]Güei casi dos decenes de llingües maternes que tán en riesgu de sumir en Méxicu.[15] De siguío se enlistan delles llingües y variantes dialeutales en peligru d'estinción.[16]
- chinanteco central so *
chontal d'Oaxaca baxu * ayapaneco
- chochu o chocholteco
- ixcateco
- lacandón
- mochó
- seri
- náhuatl de Jalisco
- náhuatl de Tabasco
- náhuatl de Tetelcingo
- kiliwa
- paipai
- mixteco del sureste central
- otomí de Ixtenco
- otomí de Tilapa
- totonaco de Misantla
Otres llingües
[editar | editar la fonte]Cerca de dos millones falen llingües estranxeres en combinación col español, munchos d'ellos fíos d'inmigrantes estranxeros, otros son mexicanos qu'aprendieron una llingua estranxera n'otru país y el restu haber adquiríu en centros d'enseñanza, pal desempeñu de les sos actividaes.
Llingües alóctonas de Méxicu
[editar | editar la fonte]Anque'l español ye la llingua mayoritaria de Méxicu, l'inglés ye usáu llargamente nos negocios. El dominiu del idioma inglés ye una carauterística bien demandada na busca d'emplegaos profesionistas, lo cual llevó a una medría esponencial na cantidá d'escueles ya institutos d'enseñanza del inglés y la mayoría de les escueles privaes ufierten educación billingüe ya inclusive lo que se denominó «bicultural». Tamién ye un idioma importante y fálase como segunda llingua dempués del español nes ciudaes fronterices, pero néstes, al igual qu'en dalgunes del llau estauxunidense, entemecióse col español creando un dialeutu híbridu llamáu espanglish. L'inglés tamién ye l'idioma principal de les comunidaes d'inmigrantes estauxunidenses nes mariñes de Baxa California y por colonos mormones nel Estáu de Chihuahua que la so llingua materna sigue siendo l'inglés dende 1912.Anque na práutica l'inglés ye minoritariu esisten periódicos n'inglés como: Gringo Gazette, Newsweek Méxicu, The News Méxicu y Méxicu all Time, ente otres.
Apocayá identificóse a una comunidá d'atletes na so mayoría procedentes de Kenia, (dalgunos d'ellos yá nacionalizaos) que decidió establecese en Toluca, pola so condición estratéxica de cercanía a la capital del país, la so altitú, instalaciones deportives y llugares d'entrenamientu como les faldes del Neváu de Toluca, la so concentración pa entrenamientu ye diariu, polo que se fai yá cotidianu velos correr nesa zona, charrando n'inglés, na so llingua nativa o n'español.[17]
Nun se tienen datos oficiales alrodiu de la presencia d'otros idiomes non indíxenes nel territoriu mexicanu. L'INEGI incluyir dientro de la categoría Otres llingües estranxeres, anque nos sos tabulados finales non se desglosan cuálos son eses llingües estranxeres.
El Institutu Llingüísticu de Branu calculaba qu'a metá de la década de 1990 esistíen 70 000 falantes de Plautdietsch na república. La mayor parte d'ellos asiéntanse nos territorios semidesérticos de Chihuahua, Zacatecas, Durango, Tamaulipas y Campeche. D'esa comunidá, menos de la tercer parte fala tamién español y son na so mayoría varones (les muyeres adultes son monollingües), lo cual puede esplicase pol aislamientu de la comunidá menonita con al respeutive de los sos vecinos. Coles mesmes, anque s'envalora que la población de xitanos nel país tenía de xubir a unos 16 mil individuos; el ILV calcula que d'ellos, unos cinco mil falen l'idioma romanín o caló.
Anguaño la xente en Chipilo inda fala la llingua véneta de los sos bisagüelos, que los sos mesmos falantes suélen-y llamar chipileño. La variante véneta que se fala ye'l feltrino-belunés. Resulta sorprendente que'l vénetu chipileño nun fuera bien influyíu pol español, en comparanza con cómo foi alteriáu n'Italia pol italianu. Anque'l gobiernu estatal nun lu hai reconocíu, pol númberu de falantes, el dialeutu vénetu ye una llingua minoritaria d'inmigración en Puebla y envalórense unos 5000 falantes. Sicasí, dende va dellos años los chipileños tán trabayando pola reconocencia de la so llingua con plátiques col INAH y sobremanera col trabayu cultural que realicen de manera constante a pesar del racismu y la discriminación que reciben per parte de les autoridaes del estáu y polos profesores monollingües que desconocen l'idioma vénetu de Chipilo.
Sobre les llingües ibériques falaes en Méxicu, tiense rexistru del usu del catalán, vascu y gallegu. Los falantes d'estes llingües son principalmente xente d'edá avanzada que llegó a Méxicu por causa de la Guerra Civil Española, y tamién estes llingües son falaes en menor escala por dalgunos de los sos fíos y nietos que yá son mexicanos de nacencia y por nuevu migrantes españoles qu'aportaron al país nos últimos años. El catalán ye l'idioma ibéricu más faláu en Méxicu, según fontes de la comunidá catalana envaloren un averáu de 12 000 falantes que se concentren en Méxicu DF, Puebla, Quintana Roo, Baxa California, Colima, Jalisco y Sinaloa, la segunda llingua ibérica ye'l vascu con 8500 falantes esvalixaos nel Distritu Federal, Estáu de Méxicu, Nuevo León, Coahuila, Jalisco, Colima y Oaxaca, y la tercera'l gallegu con 6 000 falantes esvalixaos principalmente nel Distritu Federal, Estáu de Méxicu, Veracruz y Jalisco. Del asturianu y del estremeñu, munches de les sos pallabres caltiénense presentes nel léxicu faláu polos mexicanos; bien en particular los les rexones Centro y Bajío. Otru idioma ibéricu faláu en Méxicu ye'l ladín o xudeoespañol, llingua de les comunidaes sefardines de Méxicu.
Esiste una importante comunidá china nel país, ente les que destaquen el barriu chinu de la Ciudá de Méxicu que cunta con unes 3000 families de chinos, otros asiáticos y los sos descendientes;[18] y, La Chinesca de Mexicali,[19] con una población d'unos 5 000 chinos cantoneses y los sos descendientes; esta comunidá publica un periódicu selmanariu en chinu y cantonés el Kiu Lum, el cantonés y el mandarín ye enseñáu a los neños dientro de l'Asociación que mandó construyir la comunidá china de Mexicali.[20]
La comunidá xudía de la Ciudá de Méxicu, mayoritariamente askenazí, impulsó la educación multillingüe ente los neños y nuevos de la so comunidá; los estudiantes, na so mayoría asisten a colexos privaos onde se-yos enseña español, inglés y hebréu, estes materies son impartíes de forma obligatoria pa poder llograr el grau escolar, asina mesmu los colexos xudíos mexicanos cunten con señalización trillingüe y periódicos en llingua hebrea pa los padres de dichos estudiantes. Coles mesmes el programa diseñar pa la recién inmigración de xudíos d'otros países, que se movieron a Méxicu y la comunidá xudía pueda ufiertar una educación acorde a la visión cultural d'esta comunidá.[21]
El francés dexó raigaños na comunidá de San Rafael, Veracruz dende la llegada d'un grupu de franceses en 1833 cola idea d'una meyor vida nun clima arrogante. Na actualidá son pocos los descendientes que lu falen, sicasí, el gobiernu de Francia financia a una institución por que la llingua francesa calténgase viva nesti llugar. Darréu, mientres el periodu del Segundu Imperiu mexicanu, hubo una folada de franceses, belgues, luxemburgueses y suizos qu'aportaron al país, xeneralmente establecíense nes ciudaes principales de la dómina, dexando un gran legáu al so pasu per Méxicu; los sos descendientes, una pequeña comunidá esvalixada a lo ancho de Méxicu trató de caltener la so cultura incluyendo la so llingua.
Per otra parte, saber de la presencia de comunidaes importantes de falantes del alemán, italianu, rusu, portugués, árabe, hebréu, griegu, suecu, rumanu, chinu, xaponés, filipín y coreanu, anque'l ILV nun presenta datos que dexen esponer una cifra alrodiu del so pesu nes estadístiques pero los estudios que se tienen tamién s'envaloren sobre la base de los datos qu'establecen estes comunidaes asina mesmu como los de la secretaría de migración que tamién refundia datos averaos. Na mesma situación atópense munchos grupos indíxenes non nativos de Méxicu y que les sos llingües nun fueron consideraes nacionales pola llexislación del país —cuesa que sí asocedió, por casu, coles llingües de los refuxaos guatemalianos—. Nesti casu ta una importante comunidá d'ecuatorianos y peruanos falantes de quechua asitiaos nel Distritu Federal, Estáu de Méxicu, Morelos y Puebla.
Ente la frontera Méxicu-Estaos Xuníos, hai presencia de llingües norteamericanes como'l kikapú, el kumiai y el pápago que se falen ente dambos países y que tamién fueron reconocíes como llingües nacionales. Sicasí, dempués del estermín o etnocidio de les diverses tribus apaches en territoriu mexicanu. Nel censu parcial de población realizáu pol INEGI nel 2005, rexistróse grupos indíxenes non nativos de Méxicu, ente ellos 640 falantes de afro-seminola, 37 falantes de navajo, 22 falantes d'apache mescalero, 12 falantes de yavapai nos estaos de Chihuahua, Sonora, Coahuila y Baxa California con un trillingüismu bien marcáu ente los indíxenes de la frontera Méxicu-Estaos Xuníos; nel casu de los navajos dar por intereses comerciales que tienen con mexicanos na venta de llana o forraxe pa ganáu y nel casu de los apaches dar pola reintroducción del búfalu americanu nes reserves naturales del cañón de Santa Helena y Boquillas del Carmen que s'alluguen nes riberes sureñes del Ríu Bravo onde seis families indíxenes pertenecientes a esta etnia decidieron vivir de nueva cuenta en territoriu mexicanu ensin importar los problemes fronterizos como n'antaño vivíen los sos ancestros nes vastes llanures del desiertu chihuahuense.
Anque Méxicu reconozse, según les sos lleis, como un país multicultural y determináu a la proteición de les llingües de los sos diversos pueblos, nun dio personalidá llegal a les comunidaes llingüístiques numberaes nesti apartáu. La llei mexicana nun contempla proteición o promoción pa estos idiomes, entá cuando formen parte de la identidá d'un grupu de ciudadanos mexicanos. Cabo notar que nesti puntu, la llexislación mexicana ye equiparable al respeutive de les llexislaciones de la mayoría de los países occidentales, onde les llingües d'inmigrantes relativamente recién, o marxinales poblacionalmente, tienden a nun ser consideraes como llingües nacionales en riesgu, y poro, dignes de proteición.
Llingües de señes
[editar | editar la fonte]Envalórase qu'esisten ente 87 000 a 100 000 señantes que practiquen la llingua de señes mexicana,[22] ente 400~500 la llingua de señes yucateca[23] y 13 ~de la llingua de señes de Tijuana.[24]
Hasta'l momentu nun se tien una estimación del númberu de señantes de la llingua de signos americana, emplegada por residentes d'Estaos Xuníos y de Canadá, según por fíos d'emigrantes mexicanos.
Tampoco hai estimaciones de quien practiquen la llingua de signos española y el llinguaxe de señes guatemalianu.
Atópense grupos de señantes na Ciudá de Méxicu, Guadalajara y Monterrey, según n'otres ciudaes más pequeñes con comunidaes de señantes significatives. Hai variaciones rexonales (80-90 % de semeyanza léxica en tol país según Faurot et al. 2001).[25] Exísten variaciones importantes nos grupos d'edá y persones d'oríxenes relixosos dafechu distintos.
Braille español
[editar | editar la fonte]En 2010, esistía un total de 1 292 201 persones con un grau de discapacidá visual, (27,2 % del total de discapacitaos a nivel nacional)[26] polo que se cree que solo un 10 % d'ellos son llectores del alfabetu braille español, esto ye, cerca de 130 000 aproximao. Desconozse'l númberu de llectores de braille inglés residentes nel país.
Ver tamién
[editar | editar la fonte]Referencies
[editar | editar la fonte]- ↑ Honorable Congresu de la Unión (13 de marzu de 2003). «Ley de Derechos Llingüísticos de los Pueblos Indíxenes». Diariu Oficial de la Federación (Méxicu: Secretaría de Gobernación). Archivado del original el 2008-06-11. https://web.archive.org/web/20080611011220/http://www.diputados.gob.mx/LeyesBiblio/pdf/257.pdf. Consultáu'l 17 de febreru de 2013.
- ↑ Llingües indíxenes de Méxicu Archiváu 2017-11-11 en Wayback Machine, nel sitiu n'internet de la Comisión Nacional pal Desenvolvimientu de los Pueblos Indíxenes, consultada'l 10 de xineru de 2007.
- ↑ Moreno Fernández, 2009: 270.
- ↑ Henríquez Ureña, 1938; anque foi llanzada de primeres en 1921, al traviés d'un artículu publicáu na Revista de Filoloxía Española.
- ↑ Butragueño, s/f: 31-34.
- ↑ Lope Blanch, 2009: 88.
- ↑ El contautu ente América y Europa asocedió nuna dómina na que l'idioma español travesaba por ciertos cambeos fonolóxicos, ente ellos, la perda del soníu [ʃ], que s'escribía con ⟨x⟩. Esta lletra tenía coles mesmes el valor [ʃ] y [x], d'onde deriva'l tracamundiu al lleer de los primeros escritos de los misioneros d'Indies, onde escriben el primer soníu, tan carauterísticu de munches llingües mesoamericanes, cola ⟨x⟩.
- ↑ http://cuentame.inegi.org.mx/hipertexto/todas-lenguas.htm http://ale-lupita.blogspot.mx/2012/03/idiomes-falaos-en-mexico-continuacion.html
- ↑ Llingües indíxenes en Méxicu
- ↑ [1]
- ↑ Cifuentes, 1998.
- ↑ Cueves, 2004: 13.
- ↑ Los californios de les fontes coloniales son un conxuntu de grupos étnicos de distinta filiación. Ente ellos taben los guaicuras, pericúes, monguis, coras y laimones. Namái sobreviven un puñáu d'indíxenes californios nel norte de Baxa California, anque toos ellos atópense nun avanzáu procesu d'estinción.
- ↑ Apache ye un términu col que los españoles denominaron a un conxuntu de pueblos que vivíen nel desiertu del norte de Nueva España.
- ↑ Palapa Quijas, F. (2013, 23 de febreru). El llinguaxe ye l'índiz, l'inventariu de la cultura, sostién Miguel León-Portilla: Participó na conmemoración del Día Internacional de la Llingua Materna: La madre ye quien tresmite al neñu una visión del mundu, indica l'historiador. Los que falamos idiomes indíxenes somos la flor y el cantar del país, espresa la diputada Eufrosina Cruz. La Xornada, suplementu "La Xornada de enmedio", p. 5ª, seición Cultura.
- ↑ INALI (2010). «Población de 5 años y más falante de dalguna llingua indíxena por variante llingüística según bilingüismo lengua indíxena-español. Llocalidaes con asentamientos históricos , 2000». Estadística básica de la población falante de llingües indíxenes nacionales. Archiváu dende l'orixinal, el 2018-06-13. Consultáu'l 18 de xunetu de 2012.
- ↑ Correr en Méxicu pa sobrevivir a Kenia Archiváu 2014-11-09 en Wayback Machine en: Newsweek Méxicu. Consultáu'l 9-11-2014.
- ↑ Comunidá estigmatizada Archiváu 2013-12-03 en Wayback Machine en: El Universal. Consultáu'l 12-04-2007.
- ↑ Los Chinos de Mexicali Archiváu 2015-12-01 en Wayback Machine en: YouTube. Consultáu'l 18-09-2007.
- ↑ «Archived copy». Archiváu dende l'orixinal, el 2024-07-23.
- ↑ «Archived copy». Archiváu dende l'orixinal, el 2017-05-03.
- ↑ Mexican Sign Language Archiváu 2012-10-18 en Wayback Machine en: Ethnologue. Consultáu'l 24-08-2012.
- ↑ (n'inglés) Yucatec Maya Sign Language Archiváu 2020-09-16 en Wayback Machine en: Ethnologue. Consultáu'l 24-08-2012.
- ↑ ¿Cuántos intérpretes somos en Baxa California? en: Asociación d'Intérpretes y Traductores de Llingua de Señes de Baxa California. Consultáu'l 21 d'agostu de 2012.
- ↑ Llinguaxe de señes mexicanu en: Institutu Llingüísticu de Branu. Consultáu'l 31 d'ochobre de 1999.
- ↑ Porcentaxe de población con discapacidá per tipu de discapacidá pa cada sexu y grupu d'edá, 2010. en: Estadístiques arremente del Día Internacional de les Persones con Discapacidá. Institutu Nacional d'Estadística, Xeografía ya Informática. Consultáu'l 03-12-2011.
Bibliografía
[editar | editar la fonte]- Alvar, Manuel (dir., 2009). Manual de dialeutoloxía hispánica: l'español d'América. Barcelona: Ariel.
- Ávila, Raúl (1999): La llingua y los falantes. Tríes. Méxicu. ISBN 968-24-4048-3.
- Aguirre Beltrán, Gonzalo (1983): Les llingües vernácules. El so usu y desusu na enseñanza: la esperiencia de Méxicu. Ediciones de la Casa Chata. Méxicu.
- Butragueño, Pedro Martín (s/f). «La división dialeutal del español de Méxicu» (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).. En Historia sociollingüística de Méxicu. Ciudá de Méxicu: El Colexu de Méxicu. Versión electrónica consultada'l 19 de mayu de 2011.
- Campbell, Lyle (1997). American Indian languages: the historical linguistics of Native America. Oxford: Oxford University Press.
- Cifuentes, Bárbara (1998): Lletres sobre voces. Multillingüismu al traviés de la historia. Centru d'Investigaciones y Estudios Cimeros n'Antropoloxía Social - Institutu Nacional Indixenista. Historia de los Pueblos Indíxenes de Méxicu. Méxicu. ISBN 968-496-338-6
- Cueves, Susana (2004): Llei de Derechos Llingüísticos en Méxicu. En http://www.linguapax.org/congres04/pdf/4_cueves.pdf. Consultáu n'agostu de 2006.
- Díaz Couder Cabral, Ernesto (2000): "La clasificación de les llingües indíxenes". En: Ciencies. Non. 60-61. Ochobre de 2000. páxs. 133-140.
- Hamel, Enrique (2000): Polítiques del llinguaxe y educación indíxena en Méxicu. Orientaciones culturales y estratexes pedagóxiques nuna dómina de globalización. En: http://uam-antropologia.info/web/articulos/2000_hamel.pdf. Consultáu en mayu de 2006.
- Henríquez Ureña, Pedro (1938). L'español en Méxicu, los Estaos Xuníos y l'América Central. Buenos Aires: Universidá de Buenos Aires.
- Lope Blanch, Juan Miguel (2009). «Méxicu». En Alvar, Manuel (dir. 2009): 81-89.
- Martínez Musiño, Celso (2015). "Les llingües indíxenes mexicanes n'Internet: analís webométrico". Llingües y lliteratures indoamericanas, 17: 122-144. (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).. Consultáu en Xunu de 2017.
- Moreno Fernández, Francisco (2009). La llingua española na so xeografía. Madrid: Arco/Libro.
- Warman, Arturo (2003): Los indios mexicanos nel estragal del mileniu. Fondu de Cultura Económica. Méxicu. ISBN 968-16-7007-8
- Wasserman-Soler, Daniel I. (2016). "Llingua de los indios, llingua espanola: Religious Conversion and the Languages of New Spain, c. 1520-1585." Church History 85:4: 690-723.
Enllaces esternos
[editar | editar la fonte]- Mapa llingüísticu de Méxicu de Muturzikin.com
- Institutu Nacional de Llingües Indíxenes (INALI)
- Catálogu 2007 del INALI Archiváu 2013-06-21 en Wayback Machine (resume)
- Archivo de Llingües Indíxenes de Méxicu Archiváu 2010-10-30 en Wayback Machine (El Colexu de Méxicu)
- Informe sobre Méxicu en Ethnologue (n'inglés).