Cacán

Cacán, cacá, caca, chacá, calchaqu, diaguita
Faláu en	Imperiu incaicu, Imperiu español (güei parte de Arxentina y  Chile)
Rexón	Que'l so, Norte Chico
Falantes	llingua muerta
Familia	Aisllada ?
Estatus oficial
Oficial en	Nengún país
Reguláu por	Nun ta reguláu
Códigos
ISO 639-1	nengún
ISO 639-2	sai (coleutivu)
ISO 639-3
Distribución averada de llingües nel estremu meridional de Suramérica en tiempos de la Conquista.

Cacán, kakán y, según delles versiones, tamién kaká, cacá ya inclusive chaká, yera l'idioma faláu poles etnies pazioca (diaguita) y calchaquí nel noroeste arxentín y, d'alcuerdu a numberosos autores como Ricardo Y. Latcham, tamién nel Norte Chico chilenu, qu'entiende les rexones d'Atacama y de Coquimbo, hasta aproximao mediaos del sieglu XVIII.

Distribución xeográfica

A la llegada de los españoles en 1535/1536 la mayor parte de la población autóctona de la rexón de les actuales provincies arxentines de Salta (centro-sur), Tucumán (estremu oeste), Catamarca, La Rioxa, norte de San Juan, oeste de Santiago del Estero, estremu noroeste de Córdoba, y seique tamién nes actuales rexones chilenes d'Atacama (la so metá meridional) y Coquimbo falaba un idioma propiu llamáu kakán.
El sacerdote católicu misioneru Pedro Alonso de Barzana en carta al so colega'l flaire Juan Sebastián fechada'l 8 de setiembre de 1594 diz:

"El cacán usen tolos diaguitas y tol valle de Calchaquí y el valle de Catamarca y gran parte de la conquista [provincia] de la Nueva Rioja y los pueblos cuasi toos que sirven [encamentaos] a [la ciudá de] San Tiago [Santiago del Estero], según los poblaos nel ríu del Estero [el ríu Duce] como otros munchos que tán na sierra [los montes del centro norte de Chile] ".

Considérase qu'esti idioma topábase estremáu siquier en tres grupos dialeutales: el kalchakí nos Valles Calchaquíes, Santa María, Yocavil, el diaguita occidental nel Norte Chico y, al este de los Andes nos valles de Belén, Hualfín y Abaucán, d'últimes el capayán en La Rioxa, norte de San Juan estendiéndose acasu col nome d'orixe español indama hasta l'oeste de Santiago del Estero y estremu noroeste de Córdoba, pela so parte arqueólogos como Boman supunxeron que'l kakán falábase (ca. el s. XV) por tol oeste de la provincia de San Juan hasta la Cordal del Tigre, esto ye hasta cuasi confinar col Aconcagua allugáu nel norte de Mendoza.

Clasificación

Llingua del grupu andín presenta traces que paecen emparentarle col mapudungun, el kunza y el quechua^{[necesita referencies]}, anque éstos, xeneralmente de tipu lexical pueden debese a préstamos o a equivocaciones de los investigadores al arrexuntar el material; desconócense mayores detalles como pa precisar el so allugamientu llingüísticu.

Descripción llingüística

Esti idioma foi ágrafo (ensin escritures completes), les sos primeres trescripciones al español y al llatín (coles llimitaciones fonétiques correspondientes) deber a l'actividá de los misioneros tres la conquista española del sieglu XVI. Alonso de Barzana y Pedro Añasco escribieron escontra 1540 preceptos gramaticales y vocabularios; Barzana tamién redactó testos de doctrina cristiana, catecismos, confesionarios, homilíes, plegaries y sermones en kakán pero estos nun fueron publicaos. Unu de los misioneros –Lozano– espresa que los sos colegues, los flaires Hernando de Torre Blanca y Diego de Sotelo:

yeren peritísimos nel idioma cacano (...)

Y, añade:

ye [el cacán] una llingua duce y harmonioso, tenía dificultaes enormes de pronunciación, a tal puntu que namái lo percibe [entiendi] quien lo mamó de lleche, porque ye n'estremu arrevesada [gramaticalmente] y forma les sos voces en namái'l cielu la boca

Les zones dialeutales del kakán bien posiblemente abondaron por dos motivos: nel estensu territoriu qu'habitó esta etnia nunca llegó a dase un estáu centralizáu pazioca (o "diaguita"), o nel so defectu un gran centru cultual, que favoreciera la unificación normativa d'esta llingua, per otra parte el territoriu pazioca taba bien subdividíu por elevadísimas montes y estensos desiertos, tal subdivisión hai de favorecer una fuerte diversificación dialeutal.

Tal dificultá esplica que los misioneros ya inclusive conquistadores prefirieren como llingua vehicular la yá llingua xeneral quechua en llugar del idioma kakán.
Dende 1634 empezó a ser obligatoriu l'usu del castellán.
Una ordenanza real de 1770 estableció que namái s'usara'l español, esto motivó práuticamente la desapaición absoluta d'esti idioma que paez dexar les sos traces fonolóxiques nos "acentos" rexonales, ente que gran parte de la toponimia vernácula caltién les pallabres cacanas anque desconociéndose cuasi siempres la so significáu.
La mayoría de les pallabres que d'esti idioma caltienen se reparen n'apellíos, anque'l significáu de los mesmos haise perdíu o ye bien dudosu. La principal fonte actual de términos del kakán ye la toponimia.

Fonoloxía

Talo como s'indicó, pa quien nun-y teníen como llingua materna, el kakán yera una llingua n'estremu difícil, Barzana espresa que ye

llingua tan gutural que paez non se instituyó pa salir de los llabios

Sicasí la pallabra gutural nun paez ser la correuta sinón que ta indicando una gran frecuencia de fonemes d'articulación palatal tal como lo indica la serie: ch, sh, ñ, ll, y tamién resulta abondo frecuente la g oclusiva velar, ente que la b con que los cronistes coloniales han transcripto munches pallabres paez corresponder xeneralmente a la consonante siguida ensin resfregón w; per otra parte llama l'atención la infrecuencia de la d.

Asina ye que correspuende faer notar lo siguiente: les pallabres de la llista fueron primeramente transcriptas al castellán de cuenta qu'en llugar de la k usada nesti artículu les trescripciones previes al castellán ser utilizando la c antes de a, o o o'l dígrafu qu antes de i, y; d'una manera asemeyada les pallabres equí transcriptas con h sonora dir al castellán arcaicu con x y depués con j o – antes de y, i – con g. La w con valor vocálicu equí utilizada foi frecuentemente transcripta al castellán col dígrafu gü antes de i y, o direutamente gu (ensin diéresis) antes de les otres vocales.

Gramática

Como'l kunza, el kakán cuasi con certidume yera una llingua polisintética, de cuenta que a partir de diversos morfemes, según el contestu, formábense lexemes.
Asina'l arrevesamiento probablemente taría (dende la perspeutiva de los falantes d'otros idiomes) non yá nel planu gramatical sinón nel semánticu, por casu la pallabra vichi (cuesta) paez ser utilizada (según el contestu) tamién colos significaos antonómicos de descensu y d'ascensu. Daqué asemeyáu reparar en anko o ango, el so significáu principal paez ser el de "aguada" en y esto acótase si nótase que se compón de les pallabres an (alto) y ko (agua), ye dicir "agua d'altor" o "agua nel altor", pero tamién sería práuticamente un sinónimu de kata (fastera, faldeo) y translaticiamente o metonímicamente significaría a un pobláu de monte (tocantes a qu'un pobláu nun sitiu secu como'l de los montes poblaos polos paziocas riquía sí o sí d'una aguada), pero tamién la mesma pallabra anko (siempres según el contestu) paez significar a un ermu, al secañu acasu porque los poblaos allugaos nes aguaes de monte tar tamién en rexones grebes, seya que non lo más probable ye qu'una pallabra variara substancialmente de significáu según la zona dialeutal.

Léxicu

Ente les poques pallabres con significáu entá conocíu reparar les siguientes:

Ao, hao, ahao = pueblu. Gasta = pueblu. Kakanchik (transcripto al castellán: "cacanchic")=Nome d'una deidá al paecer de la fertilidá. Titakin (transcripto al castellán titaquín)*señor y rei*. Zupka="altar", llugar de sacrificiu.

Enllaces esternos

• El Kakán llingua de los diaguitas. Diccionariu de Ricardo L. j. Nardi
• Diccionariu Etnolingüístico Calchaquí. Alain Fabre - Añu 2005

Referencies

• Datos: Q945482