Inti Raymi

Inti Raymi (en quechua 'fiesta del sol'), d'antiguo llamada Wawa Inti Raymi (fiesta del neñu sol), ye una ceremonia incaica y andina celebrada n'honor d'Inti (el dios sol), que se realiza cada solsticiu d'iviernu (24 de xunu, nel hemisferiu sur). Los actuales pobladores de los países andinos, cola presencia de visitantes nacionales y estranxeros, siguen realizando esta tradición, agora considerada una ceremonia d'interés turísticu. Al tratase d'una tradición inca, el Inti Raymi caltiénse como un ritu pa munches otres comunidaes indíxenes de legáu incaicu, dalgunes de les cualos tán asitiaes n'otres partes del antiguu territoriu inca, como n'Ecuador, Colombia, Perú, norte arxentín (Jujuy) y Bolivia.^{[ensin referencies]}

Mientres la dómina de los Inques, el Wawa Inti Raymi foi instituyíu pol inca Pachacútec na década de 1430 dC, como parte de la so reorganización político-alministrativa del estáu inca, y yera un ritual pa llexitimar el control imperial sobre los pueblos sometíos. El raymi del solsticiu d'iviernu yera unu de los dos mayores festivales celebraos n'honor al sol nel Cusco. L'otru festival yera'l Capaq Inti Raymi, (fiesta del gran sol) celebráu polos Inques nel solsticiu de branu nel hemisferiu sur (21 d'avientu). Según rellata'l mestizu peruanu Inca Garcilaso de la Vega (1539-1616), el Wawa Inti Raymi significaba que'l dios Sol renacía pa dar entamu a un nuevu ciclu añal, el "tiempu circular inca" (por cuenta de que nun concebíen el tiempu como llinial sinón como un círculu cronolóxicu)^{[ensin referencies]} según l'orixe míticu del Inca, quien foi unviáu pol Sol (como dios ordenador de les aiciones de les poblaciones del antiguu mundu). La so celebración duraba 15 díes, nos cualos había dances, ceremonies y sacrificios. El postreru Wawa Inti Raymi cola presencia del Inca foi realizáu a partir del 21 de xunu de 1535.

En 1572 el virréi Francisco Álvarez de Toledo (1515-1584) prohibió esta fiesta (xunto coles demás principales celebraciones orixinaries) por considerala una ceremonia pagana y contraria a la fe católica. Siguió realizándose de manera clandestina, como protesta a la "extirpación d'idolatríes"

En 1944, l'intelectual y artista mestizu cuzqueño Faustino Espinoza Navarro compunxo una reconstrucción histórica del Wawa Inti Raymi p'atraer el fluxu turístico al Cusco y como parte de la selmana d'esta ciudá, que inclúi'l Corpus Christi. Optar por camudar la fecha orixinal (solsticiu del 21 de xunu) pol 24 del mesmu mes, yá que nel gobiernu del presidente A. Leguía decretárase esta fecha como'l "Día del Indiu". Amás, el 24 de xunu ye la festividá de San Juan, lo cual representaba un día non llaborable y por tanto facilitaba la presencia del públicu. La reconstrucción basar na crónica de Garcilaso de la Vega y namái se refier a la ceremonia políticu-relixosa. Dende esa fecha d'equí p'arriba (añu 1944), la ceremonia vuelve ser un eventu públicu y de gran curiosu turísticu.

Anque güei conocemos a esta celebración col so nome quechua de Inti Raymi, en realidá tratar d'una festividá común a munchos pueblos prehispánicos de los Andes, y que de xuru preciede con muncho a la formación del Imperiu incaicu.

El Inti Raymi entá se celebra como ritu sincréticu en munches comunidaes andines. Nel caleyón ínter-andín septentrional del Ecuador, por casu, el conxuntu de festividaes rellacionaes toma tol mes de xunu y parte de xunetu, teniendo cada ciudá los sos propios ritos y costumes, y llegando a paralizase la vida cotidiana como efeutu de les celebraciones, que tomen les aveníes nueche y día.

Historia

Inti Raymi, festividá del Haucaycuzqui, séptimu mes del calendariu inca, según el cronista peruanu Guamán Poma (1565-1644).

Celebración del Inti Raymi en Chibuleo - Ecuador. La semeya correspuende a les celebraciones nel añu 2008.

Na dómina de los inques, esta ceremonia. realizar na plaza Huacaypata (güei Plaza Mayor del Cusco), cola asistencia de la totalidá de la población de la urbe, seique unes cien mil persones.

Nel solsticiu d'iviernu asocede'l día más curtiu y la nueche más llarga del añu. Mientres la dómina incaica, esi fechu revistía fundamental importancia, pos yera'l puntu de partida del nuevu añu, que s'acomuñar colos oríxenes de la mesma etnia inca. Garcilaso de la Vega diznos que yera ésta la principal fiesta y alla allegaben «los curaques, señores de vasallos, de tol imperiu [...] coles sos mayores gales ya invenciones que podíen haber». Poro, yera tamién una festividá con altu conteníu político porque legitimaba la suxeción de los pueblos sometíos al estáu inca. Asina, los representantes de los pueblos conquistaos repitíen la so llealtá al emperador. La preparación de la festividá yera estricta, pos nos previos «trés díes nun se comía sinón un pocu de maíz blancu, crudu, y unes poques de yerbas que llamen chúcam y agua puro. En tou esti tiempu nun encender fueu en tola ciudá y absteníense de dormir coles sos muyeres». Pa la ceremonia mesma, les vírxenes del Sol preparaben unos paninos de maíz.

Esi día, el soberanu y los sos parientes esperaben descalzos la salida del sol na plaza. Puestos en cliques («qu'ente estos indios ye tanto como ponese de rodíes», esclaria'l cronista), colos brazos abiertos y dando besos al aire, recibíen al astru rei. Entós l'inca, con dos vasos de madera ( el kero yera de madera, non d'oru, ellos asimilaron esti vasu ceremonial de la cultura tiahuanaco), brindaba la chicha de jora: del vasu que caltenía na manzorga bebíen los sos parientes; el de la derecha yera esparnáu y arramáu nun tinajón d'oru.

Dempués toos diben al Coricancha y adoraben al sol. Los curacas apurríen les ufriendes que traxeren de les sos tierres y depués el cortexu volvía a la plaza, onde se realizaba'l masivu sacrificiu del ganáu ante'l fueu nuevo que s'encender utilizando como espeyu'l brazalete d'oru del sacerdote principal. La carne de los animales yera partida ente tolos presentes, según una gran cantidá de chicha, cola que los festexos siguíen mientres los siguientes díes.

Representación contemporánea

Nel Cusco de güei, l'antigua capital del Tawantinsuyo y ciudá internacional, el Inti Raymi, como nun podía ser otra manera, tien un calter ceremonial y tamién una motivación costumista, un espectáculu empobináu tanto a los turistes como a los mesmos cusqueños, pa quien ye un puntu de referencia ente'l pasáu gloriosu, un progresista presente y un futuru auspicioso. Por esto últimu concita tantu entusiasmu y participación masiva.

La representación, na qu'intervienen miles de persones, empieza frente al Coricancha, onde un Inca ficticiu realiza una invocación al Sol. Los espectadores, entrín y non, esperen na escampada de Sacsayhuamán, escontra la que'l cortexu muévese de momentu. Ésti ingresa al escenariu llevando al inca na so llitera por grupos que representen a los pobladores de los cuatro sos. Dempués procédese al sacrificiu d'una alpaca y l'inca invoca al so padre'l Sol.

La nueva versión del Inti Raymi naz por iniciativa de Humberto Vidal Unda. El guión de la representación escribir en quechua Faustino Espinoza Navarro, quien mientres munchos años tamién representó'l papel d'inca. Los participantes tomen bien en serio el so papel y l'espectáculu ye un esbardie de coloríu, música y dances.

Con más de setenta años d'esistencia, el nuevu Inti Raymi ye agora parte indixebrable de la vida del Cusco. Non yá ye l'actu central del mes de xunu na ciudá, sinón que la so fama trescendió les fronteres peruanes y tamién, dientro d'elles, foi l'exemplu pa otros festivales de la identidá nacional, como'l Cóndor Raymi.

Inti Raymi na Huaca de Chena

Ver tamién: Huaca de Chena

La puesta del sol del solsticiu d'iviernu asocede nun puntu "clave" dende'l ushnu de la huaca de Chena (Chile): la interseición del horizonte más cercanu (Cuetu Chena) y del más alloñáu (cordal de la Mariña). Amás, nesta direición precisa atópase'l cume del cuetu más altu (1166 msnm) que remata al sur de la Cuesta Zapata. Esti detalle podría nun ser una coincidencia, sinón un requisitu topográficu importante por cuenta de la asociación conocida de los cuetos altos col cultu a l'agua en delles cultures.

Mientres la celebración del Inti Raymi de 2006 na huaca, el mozu arqueólogu y andinista Ricardo Moyano reparó la salida del sol y reconoció la depresión nos cuetos onde sale'l sol, como'l sitiu llamáu Portezuelo del inca. Hasta esi momentu esti nome nun tenía esplicación. A partir d'esa observación, d'acordies con Stehberg, podría tratase de la primer llinia de ceque —nel Cuzco, los ceques consistíen en llinies imaxinaries que partíen dende'l Coricancha, el principal templu de la cultura inca, y dirixíense escontra cada huaca, conformando un total de 328 huacas. Cumplíen funciones d'orde políticu, social y relixosu—. A l'amanecida del equinocciu, el sol traviesa la puerta del recintu oriente y crucia el pasiellu. Al atapecer realiza'l camín inversu. La diagonal del pasiellu d'accesu señala la llinia Norte-Sur. Por aciu esti senciellu métodu, y utilizando folla y piedres como materiales de construcción, los astrónomos inques llograben observaciones de gran precisión.

Añu nuevu Andín-amazónicu

En Bolivia, la celebración de Inti Raymi recibe'l nome d'añu nuevu andín-amazónicu (anque poques comunidaes de l'Amazonia celebrar) y d'antiguo llamar "Añu nuevu Aymara". La mayor celebración facer en Tiwanaku, pero esisten más llugares nos cualos puede celebrase la llegada del sol.

Ver tamién

• Huaca de Chena
• Ilumán
• Pawkar Raymi
• Coya Raymi
• Cápac Raymi

Enllaces esternos

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Inti Raymi .
• ElComercioPeru.com.pe («Inti Raymi 2010» en El Comercio, 25 de xunu de 2010).
• http://www.elintiraymi.com/el-inti-raymi-historia.htm (Inti Raymi Hestoria).
• http://www.volunteeringecuador.info/imbabura/intiraymi-festival-of-the-sun-in-otavalo.html (Artículu sobre'l Inti Raymi (inglés)).
• http://www.intiraymi.org/ (Inti Raymi).

• Datos: Q1165988
• Multimedia: Inti Raymi