Makás
| Xeografía | |
|---|---|
| Estáu | Paraguái |
| [1] | |
 | |
Los makás, mac'as o macás son un pueblu indíxena orixinariu del Chaco Boreal en Paraguái y Arxentina que güei viven principalmente na Nueva Colonia Indíxena Maká, allugada na llocalidá de Mariano Roque Alonso, y dalgunos nos suburbios de la ciudá d'Asunción,según tamién na provincia arxentina de Formosa sobremanera na ciudá de Clorinda.
D'alcuerdu a los censos indíxenes paraguayos la población maká yera de 608 persones en 1981, 1061 en 1992 y 1282 en 2002 (249 d'ellos nel Chaco boreal). El censu de 2002 amosó que'l 77,4% de los makás vive n'árees urbanes.[2]
Pal censu 2002 la población maká distribuyir nos departamentos:[3][4]
- Itapúa: 47 persones na comunidá de Ita Pasu del distritu Encarnación.
- Alto Paraná: 96 persones na comunidá Micro Centro del distritu Ciudad del Este.
- Central: 413 persones na comunidá Corumbá Cué del distritu Mariano Roque Alonso.
- Presidente Hayes: 239 persones na comunidá Kenkukek del distritu Villa Hayes.
- Boquerón: 10 persones.
D'alcuerdu a los resultaos del III Censu Nacional de Población y Viviendes pa Pueblos Indíxenes de 2012 en Paraguay viven 1892 makás, de los cualos 1283 en Asunción y nel departamentu Central, 410 nel departamentu de Presidente Hayes, 167 nel departamentu d'Alto Paraná y 32 nel departamentu de Itapúa.[1]
La llingua maká forma parte de la familia llingüística mataco-guaicurú, subfamilia mataco-mataguaya, estremándose los dialeutos mak'a o towolhi y el enimagá o kochaboth. Pocos conocen el idioma español o'l guaraní paraguayu.[5]
Historia[editar | editar la fonte]
Supónse que los antepasaos de los makás yeren una tribu mataca del Chaco sudoriental que tomaron elementos de los sos vecinos guaicurúes, vilelas y calchaquíes, adoptando l'estilu de vida ecuestre y emigrando depués al norte del esteru Patiño nel Chaco Boreal. Los makás son identificaos colos enimaga que menta'l padre Sánchez Llabrador en 1761 nel Chaco central, y los inimaca que menta Morillo en 1780. Los makás establecieron aliances colos chulupíes y llingües en contra de los sos enemigos pilagás y tobas.[6]
La conquista del Chaco arxentín a finales del sieglu XIX y principios del sieglu XX fizo que tribus movíes de tobas y pilagás convivieren n'alianza con un grupu maká nel asentamientu de Pozu Navagán al sur del ríu Pilcomayo nel actual territoriu arxentín. Conozse qu'a fines de la década de 1910 esistíen tres grupos que s'identificaben como makás, cada unu d'ellos lideráu por un cacique:[7]
- Un grupu nes nacientes del ríu Montelindo, los tefe´yac, aliaos de les llingües occidentales;
- Un grupu nes nacientes y cursu cimeru del ríu Confusu, los aseptiketiheylhets, aliaos de los chulupíes;
- Un grupu al sur del Pilcomayo nel área del saltu Palmar, centráu en Pozu Navagán n'alianza colos pilagás, los ipholhhelhlhup.
A empiezos de 1919 quebróse l'alianza que sol mandu del cacique pilagá Garcete esistía ente los grupos maká y pilagá. Los primeres, conducíos pol cacique Capote, emigraron dende la comunidá de Chiko Dawagán escontra'l Chaco Boreal, asitiándose ente les nacientes de los ríos Confusu y Montelindo, afluentes del ríu Paraguay, ente los otros dos grupos makás.
El 19 de marzu de 1919 un grupu d'indíxenes del Chaco Boreal atacaron el fortín arxentín Yunká (güei Fortín Sarxentu Primeru Lleis a 10 km del ríu Pilcomayo, na actual provincia de Formosa) matando a tola guarnición y a los pobladores que s'atopaben nel llugar.[8] Anque los pilagás del cacique Garcete fueron acusaos del ataque y recibieron les represalies del Exércitu Arxentín, nenguna prueba pudo ser llograda contra ellos. Años más tarde un grupu de makás presentar a una guarnición arxentina portando carabines de los soldaos asesinaos en Yunká polo qu'esti pueblu quedó abarruntáu de la masacre.
En 1931 J. Vellard identificó 7 asentamientos makás nel Chaco Boreal, toos al norte y noroeste de les nacientes del Confusu. Los makás participaron de la guerra del Chaco aidando al exércitu paraguayu, anque escontra 1933 dellos makás fueron movíos al sur del Pilcomayo por irregulares paraguayos y depués el militar rusu Juan Belaieff utilizar como auxiliares interviniendo nes aiciones nel área del fortín Nanawa.[9]
La Colonia Frai Bartolomé de las Casas de 335 hectárees nel departamentu Presidente Hayes foi un asentamientu qu'ocuparon los makás nuna islla del ríu Paraguay, frente a la llocalidá de Zevallos-Cué, al altor del Xardín Botánicu y Zoolóxicu d'Asunción. Foi establecida en 1942 con makás treslladaos dende l'interior del Chaco por Belaieff dempués de la guerra del Chaco por cuenta de la desapaición de les sos árees de caza. Darréu asitiáronse na colonia otros grupos esvalixaos y en 1985 por causa de los hinchentes fueron rellocalizaos na Nueva Colonia Indíxena Maká, de 10 hectárees.[10] Una de les sos principales actividaes ye la venta d'artesaníes.[11][12]
Referencies[editar | editar la fonte]
- ↑ 1,0 1,1 Resultaos preliminares del censu 2012. Población per departamentu según pueblu indíxena
- ↑ II CENSU NACIONAL INDÍXENA DE POBLACIÓN Y VIVIENDES 2002. Páx. 20
- ↑ II CENSU NACIONAL INDÍXENA DE POBLACIÓN Y VIVIENDES 2002. Páx. 22
- ↑ Atles de les Comunidaes Indíxenes nel Paraguay
- ↑ Llingua maká
- ↑ Lideralgu, representatividá y control social nel Gran Chaco. Páx. 224-225. Autor: José Braunstein
- ↑ Lideralgu, representatividá y control social nel Gran Chaco. Páx. 12. Editor: José Braunstein. Publicáu por: CoLibris éditions, 2008. ISBN 9506561168, 9789506561161
- ↑ El Ríu y la Frontera: Movilizaciones. Aboríxenes, Obres Públiques y MERCOSUR nel Pilcomayo. Páx. 39. Autores: Gastón Gordillo, Juan Martín Leguizamón. Editor: Editorial Biblos, 2002. ISBN 9507863303, 9789507863301
- ↑ Iván Timoféyevich Beliáyev
- ↑ Comunidá Indigena Makà
- ↑ Llingües amerindies; Proel.
- ↑ Rivarola, Mayra (2015) so llingua orixinaria-en-paraguay/20000013-2710817 Los indíxenes maká lluchen por caltener la so llingua orixinaria en Paraguay; Efe, 12 de setiembre de 2015.
| Control d'autoridaes |
|
|---|
Datos: Q3445925