Ver la fonte de Sonora

{{referencies adicionales|t=20171210}}
{{otros usos}}
{{rexón}}

'''Sonora''' <small>([[Ficheru:Speaker Icon.svg|13px|]] [[:Media:Sonora13.ogg|escuchar]])</small> ye unu de los trenta y un [[Estaos de Méxicu|estaos]] que, xunto cola [[Ciudá de Méxicu]], formen los [[Estaos Xuníos Mexicanos]]. La so capital y ciudá más poblada ye [[Hermosillo]]. Ta allugáu na [[Rexones de Méxicu|rexón]] [[Noroeste de Méxicu|noroeste]] del país, llindando al norte con [[Estaos Xuníos]], al este con [[Chihuahua]], al sur con [[Sinaloa]] y al oeste col [[mar de Cortés]] o [[golfu de California]] ([[océanu Pacíficu]]). Con 179 503 km² ye'l segundu estáu más estensu —por detrás de [[Chihuahua]]— y con 14,83 hab/km², el quintu menos [[Densidá de población|densamente pobláu]], por detrás de [[Campeche]], [[Chihuahua]], [[Durango]] y [[Baxa California Sur]], el menos densamente pobláu. Foi fundáu'l 10 de xineru de 1824. 

El territoriu ta conformáu por cuatro provincies fisiográficas: la [[Sierra Madre Occidental]], les Sierres y Valles Paralelos nel centru, l'[[desiertu de Sonora|ermu]] y la mariña del [[golfu de California]]. Ta compuestu principalmente por desiertos [[Clima semiárido|semiáridos]] y praderíes, onde solo nes elevaciones más altes preséntase abonda agua pa sostener otros tipos de vexetación. 

Ye llar d'ocho pueblos indíxenes, ente ellos los [[pueblo mayo|mayo]], los [[pueblu yaqui|yaquis]] y los [[pueblu seri|seris]]. Foi económicamente importante pola so agricultura, la so ganadería (n'especial de res) y la so minería dende'l periodu colonial, y pola so situación como estáu fronterizu dende la [[Intervención d'Estaos Xuníos en Méxicu]]. Dempués de la [[venta de La Mesilla]], Sonora perdió más d'un cuartu del so territoriu. Dende'l sieglu XX hasta'l presente, la industria, el turismu y los [[agroindustria|agronegocios]] apoderaron la economía, lo qu'atraxo migración d'otres partes de Méxicu.

Estremar en [[conceyos de Sonora|72 conceyos]]. La so capital ye [[Hermosillo]]. Otres llocalidaes importantes son [[Ciudad Obregón]], [[Navojoa]], [[Caborca]], [[Guaymas]], [[Puerto Peñasco]], [[Heroica Nozales|Nozales]], [[Agua Prieta]], [[San Luis Río Colorado]], [[Nacozari de García]] y [[Cananea]].

== Xeografía ==
[[Ficheru:Baja_peninsula_(mexico)_250m.jpg|250px|right|thumb|Vista dende l'espaciu del golfu de California na que s'aprecia la totalidá del estáu de Sonora.]]

L'estáu de Sonora cuenta con una superficie territorial, forma parte de los [[Estaos Xuníos Mexicanos]], atópase allugáu na so rexón noroeste y ocupa el segundu llugar n'estensión d'ente toles entidaes federatives de la República mexicana, con una porción de 9.2% del total de la superficie.
 
La so situación xeográfica, asitiar ente los 32°29' y los 26°14' de latitud Norte y ente los 108°26' y los 105°02' de longitud Oeste del [[meridianu de Greenwich]]. Llenda al norte colos [[Estaos Xuníos d'América]], al sur col estáu de [[Sinaloa]], al este con [[Chihuahua]] y al oeste col [[golfu de California]] y la [[Baxa California]]. El so fisiografía ta constituyida na so mayoría por llanures y sierres.

=== Rexones naturales ===
[[Ficheru:Cerro_Tetakawi_Guaymas.jpg|thumb|250px|right|Cuetu del Tetakawi en San Carlos, Nuevu Guaymas.]]
 
La mariña col [[golfu de California]] formar pola separación de la [[península de Baxa California]] ente diez y doce millones d'años tras. El golfu de California, en sí, formar ente 5.5 y 6 millones d'años tras. L'estáu tien 816 quilómetros de mariña, toes nel golfu, son agües relativamente pocu fondes y tranquiles. Hai sableres na mayor parte de la mariña, dalgunes de sable finu y blanca.

La rexón del [[desiertu de Sonora|ermu]] ta principalmente compuesta de [[matorral]], sacante la zona d'[[Altar (Sonora)|Altar]] onde ye arenosu. Constitúi'l desiertu más ricu y variáu en vida y comunidaes bióticas de toa [[América]]. La zona del [[Gran desiertu d'Altar ermu d'Altar]] alluga'l campu volcánico [[Reserva de la Biosfera El Pinacate y Gran Desiertu d'Altar|El Pinacate]].

Les sierres y valles paralelos del centru del estáu tienen ente 50 y 120 quilómetros d'anchor, espardíos ente la Sierra Madre y el golfu de California. Los patrones climáticos traen mugor y nubes escontra al este dende l'océanu Pacíficu, lo que forma ríos y regueros que crucien l'área de los valles y balérense nel golfu. Estos ríos traxeron sedimentu de la roca volcánica dende la Sierra Madre y ésti soterró la mayoría de los montes y cuetos del centru del estáu, convirtiéndoles en planicies. Estos suelos son ricos en minerales y tienen cientos de metros en grosez en dellos llugares, lo que fai bien fértil a la rexón, solo qu'escarez d'agua. 
 
La [[Sierra Madre Occidental]] apodera l'este del estáu, ésta cunta con temperatures menos estremes y, por cuenta de la altitú, más agua. A midida que les mases d'aire húmedo entren a la rexón dende l'océanu y lleguen a los montes, esfrécense y esto lleva a qu'haya precipitación, na so mayoría lluvia pero dacuando nieve nes rexones más altes como [[Yécora (Sonora)|Yécora]] o [[Cananea]]. Esti procesu esanicia la mayoría del mugor del aire y llévalo a dellos ríos y regueros que se baleren nel Golfu según en mantos acuíferos soterraños nes llanures.

=== Clima ===
[[Ficheru:Valle_de_Sonora.jpg|thumb|250px|left|Valle de Sonora.]]

Mientres el [[Pliocenu]], la separación de Baxa California y el desenvolvimientu del golfu de California amenorgaron de manera drástica'l mugor qu'entraba a Sonora lo que llevó a una aridez rexonal severa tantu en Sonora como en Baxa California. Esto creó comunidaes de [[carba xerófilo]] y el desenvolvimientu d'especies úniques pa esta rexón. 
 
Noventa per cientu del estáu tien condiciones desérticas o grebes. Los otros tipos de clima tán acutaos a les árees del estáu con altitúes mayores como l'área de Yécora, los montes al norte de Cananea, y una franxa a lo llargo del sureste del estáu cola frontera con Chihuahua. 
 
La temperatura alto permediu varia ente {{unidá|12.7|&#x2103;}} en [[Yécora (Sonora)|Yécora]] a les {{unidá|23.6|&#x2103;}} nel conceyu de Navojoa. La temperatura baxo permediu varia ente 5.9 en Yécora a {{unidá|15.0|&#x2103;}} nel conceyu de Hermosillo. Pel hibiernu lleguen mases d'aire frío del norte al estáu, esto puede producir temperatures congelantes y vientos fuertes pela nueche nos llugares más elevaos, pero la temperatura puede volver ser hasta mientres el día. Casi nunca asoceden temperatures congelantes nes tierres baxes. En febreru de 2011, el gobiernu mexicanu rexistró una temperatura baxo histórica en Yécora de {{unidá|–12|&#x2103;}}. 
 
La [[Precipitación (meteoroloxía)|precipitación]] ye por temporada y asocede casi siempres nes elevaciones más altes. Nes tierres calientes grebes o semiáridas, la evaporación supera por enforma la precipitación. La zona más greba de Méxicu, el [[gran desiertu d'Altar]], atopar nesti estáu. L'este del estáu, apoderáu pola [[Sierra Madre Occidental]], tien temperatures menos estremes y con relativamente más agua por cuenta de la altitú.

=== Flora y fauna ===
[[Ficheru:Sonoran_desert_sunset.jpg|250px|right|thumb|[[Atapecer]] sobre'l [[desiertu de Sonora]].]]

L'estáu cunta con una gran variedá d'especies de flora, predominen les carbes na planicie costera, al noroeste y rexón central. Hai selves na parte sureste del estáu, siguíes pola carba [[Clima subtropical|subtropical]]; los pacionales allugar al norte y nes llendes con Chihuahua alcuéntrense los montes templaos. 
 
Nes rexones seques atópense una gran gama de plantes xerófilas, como los sahuaros, y árboles como'l mezquite, el palu blancu, el palu fierro, el palu verde y el torote, yá que tienen sistemes d'adaptación como crecer a la vera de regatos y nes faldes de los cuetos, nun ser bien altos pa compensar la fuercia del vientu y tener la madera bien duro y raigaños llargos qu'enfusen na tierra hasta atopar un depósitu d'agua.

La mayoría de los montes alcontrar nel nordeste del estáu y cubren cerca de 6.4% del estáu Esta área ye la que tien la temperatura más frío. La deforestación ye un problema significativu, cuantimás dempués de 1980, debíu a la medría na tasa de corte d'árboles. Munchos árboles de mezquite tamién sumieron pola demanda de combustibles locales y el mercáu del carbón de mezquite en Méxicu y los EUA. 
 
La mayor parte del norte de Méxicu sufre d'una de les tases de desertificación más altes del mundu por cuenta de la degradación de la tierra nes árees grebes y semiáridas, lo que trai la perda de la productividá biolóxico y económico, pero'l procesu ye más grave en Sonora qu'en Sinaloa, por casu. La degradación de la tierra asocede pola llimpieza de tierra pa l'agricultura, el plantíu de campera non nativa de la rexón pa pastiar, baltar de montes, el sobre-peracabo de vexetación natural y la salinización de suelu pola regación. 
 
La [[fauna]] de Sonora ye rica y variada, pudiéndose cuntar como animales principales los siguientes, arrexuntaos por especies:

* [[mamíferos]]: esguil, borregu cimarrón, borregu selvaxe, cabra montesa, cacomixtle, falpayar, coneyu, coyote, que'l so, gatu montés, xabalín, xaguar, llebre, llobu, musaraña (Soriciade), ocelote, toma, osu negru, [[Pecari tajacu|pecarí de collar]] (Tayassuidae), puma, rata canguro, melandru, tigrillo, venado de cola blanca, venado bura, foina y zorrillo;

* [[aves]]: agachona, aguilucho, calandria, alcatraz, uxu, chachalaca, correcaminos, gallardeto, pita d'agua, ganga, garzo, gavilán, gavilueta, ferre, huilota, huitlacoche, páxaru mosca, quelele, saltapared, tecolote, tórtolo;

* [[pexes]]: carpa, pexe doráu, pez vela, tilapia.

* [[reptiles]]: boa, camaleón, coralillo, iguana, llagartu, sapu, culiebra de cascabel, culiebra real, tortúa.

<div align=center>
 
<!-- galería de mapes -->
 
{| class="toc" cellpadding=0 cellspacing=2 width=800px style="float:center; margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5y
|colspan=8
 
style="background:#green; color:white; font-size:100%" align=center bgcolor="green"|'''Flora y fauna de Sonora'''
 
|-
 
| align="center" valign="center" bgcolor="white" |[[Ficheru:Standing jaguar.jpg|125px]]
 
| align="center" valign="center" bgcolor="white" |[[Ficheru:MountainLion.jpg|125px]]
 
| align="center" valign="center" bgcolor="white" |[[Ficheru:Kangaroo-rat.jpg|125px]]
 
|align=center valign=center bgcolor="white"| [[Ficheru:Vaquita4 Olson NOAA.jpg|125px]]
 
| align="center" valign="center" bgcolor="white" |[[Ficheru:Greater Roadrunner-JRO.jpg|125px]]
 
|-
 
|style="background:#e9e9e9;" align=center|''[[Panthera onca]]''
 
|style="background:#e9e9e9;" align=center|''[[Felis concolor]]''
 
|style="background:#e9e9e9;" align=center|''[[Dipodomys]]''
 
|style="background:#e9e9e9;" align=center|''[[Phocoena sinus]]''
 
|style="background:#e9e9e9;" align=center|''[[Geococcyx californianus]] ''
 
|-
 
| align="center" valign="center" bgcolor="white" |[[Ficheru:Wild Turkey.jpg|120px]]
 
| align="center" valign="center" bgcolor="white" |[[Ficheru:Gila monster2.JPG|120px]]
 
| align="center" valign="center" bgcolor="white" |[[Ficheru:Antilocapra americana.jpg|120px]]
 
| align="center" valign="center" bgcolor="white" |[[Ficheru:Canis latrans.jpg|120px]]
 
| align="center" valign="center" bgcolor="white" |[[Ficheru:Desert Bighorn Sheep Joshua Tree 4.JPG|120px]]
 
|-
 
|style="background:#e9e9e9;" align=center|''[[Meleagris gallopavo]]''
 
|style="background:#e9e9e9;" align=center|''[[Heloderma suspectum]]''
 
|style="background:#e9e9e9;" align=center|''[[Antilocapra americana]]''
 
|style="background:#e9e9e9;" align=center|''[[Canis latrans]]''
 
|style="background:#e9e9e9;" align=center|''[[Ovis canadensis]]''
 
|-
 
|-
 
| align="center" valign="center" bgcolor="white" |[[Ficheru:Silver Maple Acer saccharinum Leaves 2598px.jpg|120px]]
 
| align="center" valign="center" bgcolor="white" |[[Ficheru:Bear Canyon Trail at Sabino Canyon.jpg|120px]]
 
| align="center" valign="center" bgcolor="white" |[[Ficheru:Pinus ponderosa 9681.JPG|120px]]
 
| align="center" valign="center" bgcolor="white" |[[Ficheru:Olneya tesota in flower.jpg|120px]]
 
| align="center" valign="center" bgcolor="white" |[[Ficheru:Arizona2.jpg|80px]]
 
|-
 
|style="background:#e9e9e9;" align=center|''[[Acer saccharinum]]''
 
|style="background:#e9e9e9;" align=center|''[[Carnegiea gigantea]]''
 
|style="background:#e9e9e9;" align=center|''[[Pinus ponderosa]]''
 
|style="background:#e9e9e9;" align=center|''[[Olneya tesota]]''
 
|style="background:#e9e9e9;" align=center|''[[Stenocereus thurberi]]''
 
|-
 
|}

</div>

=== Hidroloxía ===
[[Ficheru:ColoradoRiverDelta_ISS009-E-09839.jpg|thumb|250px|right|Delta del ríu Colorado.]]

Cola esceición del [[ríu Colorado]], los sistemes de ríos y acuíferos en Sonora son la resultancia de l'agua proveniente de les nubes sobre la Sierra Madre Occidental. Esta agua cuerre ríu abajo escontra l'oeste de los montes a lo llargo de los cañones y valles hasta les praderíes y la mariña del Golfu de California. Sonora tien siete ríos principales, el Colorado, el Concepción, el San Ignacio, el [[Ríu Sonora|Sonora]], el Mátape, el [[Ríu Yaqui|Yaqui]] y el [[Río Mayu (Méxicu)|Mayu]]. Preses, como la [[Presa Álvaro Obregón|Álvaro Obregón]] (Oviáchic), l'[[Presa Mocúzari|Adolfo Ruíz Cortines]] (Mocúzari), la [[Presa El Novillo|Plutarco Elías Calles]] (Novillo), l'Abelardo L. Rodríguez y la [[Presa La Angostura (Sonora)|Lázaro Cárdenas]] (La Angostura) fueron construyíes a lo llargo de dalgunos d'estos ríos, en siquier dos d'ellos onde yá esistíen llagos naturales. Dalgunes de les preses formaron grandes deltes, como la del Río Mayu. Los acuíferos más grandes atópense principalmente ente Hermosillo y la mariña, el valle de Guaymas y l'área alredor de Caborca. Munchos d'estos tuvieron problemes por cuenta de sobrar esplotación pal riego na [[agricultura]].

=== Árees protexíes ===
[[Ficheru:Infiernillo_Tiburon_Island.JPG|thumb|250px|right|Vista de la Isla del Tiburón dende la [[Estrechu del Infiernillo|canal del Infiernillo]].]]

Sonora tien {{unidá|18462|km²}} d'árees de vida selvaxe protexíes. Les árees naturales protexíes nel estáu de tipu federal son siete, de tres tipos: [[reserves de la biosfera de Méxicu|reserves de la biosfera]] (3), [[árees de proteición de flora y fauna de Méxicu|árees pa la proteición de flora y fauna]] (2) y árees pa la proteición de los recursos naturales (2). De forma resumida son:

* reserva de la biosfera [[Altu golfu de California y delta del ríu Colorado]] (SINAP 4), qu'ocupa la parte noroeste de Sonora y partir nordeste de Baxa California, na parte más nortiza del [[golfu de California]] y del delta del [[ríu Colorado]]. L'área ye llar d'una gran variedá d'especies marines. Tamién hai sableres predreses a lo llargo d'ésta con sable finu. Dalgunes d'estes son llar de grupos de foques y lleones marinos. La reserva foi creada en [[1993]] y toma una área de {{unidá|934756|hai}}. En tierra, hai vexetación de tierra greba, dunes costeres y un [[estuariu]]. 

* [[reserva de la biosfera El Pinacate y Gran Desiertu d'Altar]] (SINAP 6), establecida en xunu de 1993 que s'alcuentra ente Puerto Peñasco y la frontera colos Estaos Xuníos, nel [[gran desiertu d'Altar]]. Consiste nun área con una serie de xigantescos [[Cráter volcánicu|cráteres volcánicos]] estinguíos, que tán arrodiaos de flora y fauna. Ye visitada frecuentemente por turistes estranxeros, investigadores y fotógrafos. La reserva tien un muséu, qu'amuesa la historia del llugar y la so formación hasta'l presente. Foi declarada en 2013 [[Patrimoniu de la Humanidá]].

* [[Isla San Pedro Mártir]] (SINAP 43), establecida'l 13 de xunu de 2002, que protexe {{unidá|30165|hai}} d'árees marines y de carba.

* [[Área de proteición de flora y fauna Sierra d'Álamos-Río Cuchujaqui]] (SINAP 47), establecida'l 19 de xunetu de 1996, que protexe {{unidá|92 890|hai}} de zones de selva baxa caducifolia, monte de encino, monte de pinu-encino y carba espinosa.

* Área de proteición de flora y fauna Islles del Golfu de California, compartíu colos estaos de Baxa California, Baxa California Sur y Sinaloa. Foi establecida n'agostu de 1978 y recategorizada el 7 de xunu de 2000. Correspuenden a Sonora:
:* La Badea y [[isla San Jorge|islles de San Jorge]], cubren una área de {{unidá|130|km²}} y alcuéntrense na mariña norte de Sonora, ente [[Caborca]] y [[Puerto Peñasco]]. Les islles fueron feches reserva federal per primer vegada en [[1978]] por cuenta de les sos importantes aves migratories. Hai un númberu especialmente importante d'especies tales como [[Sterna antillarum]], colonies de [[Sula leucogaster]], [[Myotis vivesi]] y [[Zalophus californianus]]. Les islles son grandes roques y son de color blancu pol [[guanu]]. Les sableres estienden unos {{unidá|10|km}} y terminen na badea de San Jorge na parte sur. L'área ye llar de lleones marinos y un tipu d'esperteyu de pesca. Hai dunes de sable y vexetación de zona greba según un pequeñu estuariu. El clima ye bien grebu y semi-caliente con una temperatura permediu d'ente 18 y 22 graos centígrados. 
 
:* La [[isla Tiburón]] ye una reserva ecolóxica con cerca de 300 especies de plantes con vida selvaxe del desiertu y marina. La islla dalguna vegada foi habitada polos [[pueblu seri|Seris]], ya inda la consideren el so territoriu.

* reserva forestal nacional y abellugu de vida montesa Sierra Los Ayos-Bavispe;

* reserva de caza nacional Caxón del Diañu.

Amás, hai tres árees protexíes de nivel estatal: 
* Sistema de Presa Abelardo L. Rodríguez-El Molinito, so la categoría de zona proteutora forestal de la ciudá de Hermosillo;
* reserva ecolóxica protexida Arivechi -Cuetu Les Conches;
* reserva ecolóxica protexida Esteru del Soldáu;

Otres árees son el Cañón Les Barajitas ye una área natural protexida municipal establecida en 1993 que consiste de tres ecosistemes distintes, alcontráu a {{unidá|31|km}} al norte de [[San Carlos (Sonora)|San Carlos]]. Tien un quilómetru de sableres y un cañón que tien dos microclimes distintos, unu grebu y paecencia al desiertu, y otru subtropical. L'área tien una amplia variedá de fauna incluyíes ballenes, delfines y cobertores raya que pueden trate dende la mariña dependiendo de la temporada. Delles actividaes pa los visitantes son l'usu del [[kayak]], [[bucéu]] y [[pesca]]. Tamién hai cueves según un observatoriu solar.
 
La unidá de caltenimientu del área Mesa'l Campaneru-Regueru El Reparu {{unidá|43000|hai ye una zona suxeta a caltenimientu ecolóxicu, que forma parte del corredor bioxeográficu de la Sierra Madre Occidental y de la Cuenca del Ríu Yaqui y Mayu y atópase nel conceyu de [[Yécora (Sonora)|Yécora]]. Ye un pandu con montes que cubren {{unidá|430|km²}}, contién pinos y montes tropicales, ríos, regueros, formaciones de roca y caminos de tierra. Por cuenta de la so altitú ente 700 y 2100 [[Altitú|msnm]], la so temperatura ye baxa con al respeutive de la del estáu. Ye parte de la bio-rexón de la [[Sierra Madre Occidental]] y de la nacencia de los ríos [[Ríu Yaqui|Yaqui]] y [[Río Mayu (Méxicu)|Mayu]].

== Historia ==
{{AP|Historia de Sonora}}

=== Etimoloxía ===
Esisten delles conxetures sobre l'orixe del nome ''Sonora''. Una ye que provién de la pallabra ''Señora'', que foi'l primer nome dau a la rexón polos esploradores españoles, encabezaos por Diego de Guzmán, por cuenta de qu'aportaron al ríu Yaqui el [[7 d'ochobre]] de [[1533]], día de La nuesa Señora del Rosario. Como los nativos nun podíen pronunciar la lletra 'ñ', ''Señora'' derivó en ''Sonora''. Una segunda conxetura diz que los indíxenes vivíen en cabanos de cañes llamaes na so llingua ''sonot''. Los españoles camudaron esa pallabra a ''sonora'' y depués estendieron el nome a tola provincia.<ref>{{cita publicación | títulu=Sonora Turismu| url =http://www.sep.gob.mx/work/models/sep1/Resource/108838/2/sonora.pdf }}</ref>

=== Periodu prehispánicu ===
Dalgunos de los más antiguos sitios arqueolóxicos atopaos en Sonora tán rellacionaos cola [[cultura cochise]], que se desenvolvió nel periodu [[Paleoamericanu]]. Nel noroeste del estáu, dellos sitios nes cuenques de los ríos Altar, Madalena y Concepción amuesen una evolución de la cultura Cochise a la [[cultura de Trincheres]], carauterizada por ciertos tipos de cerámiques y pola construcción de terraces y murios nes fasteres de los cuetos. Ente los sitios más carauterísticos d'esa cultura atópase [[Cuetu de Trincheres]].<ref>Bowen, 1976.</ref>

=== Periodu colonial ===
[[Ficheru:Yaqui_indians.jpg|thumb|left|220px|La [[Pueblu yaqui|tribu Yaqui]], ye conocida pola so resistencia constante a los estranxeros, incluyíos los europeos.]]
Anque hai poca información sobre lo que pasó nel territoriu dempués de la llegada de los españoles a Méxicu nel Sieglu XVI, sábese qu'hubo esploraciones españoles pero non asentamientos, en gran parte pola resistencia de los pueblos orixinarios, del [[pueblu yaqui]] principalmente. Los primeros asentamientos fueron fundaos polos [[xesuites]] y el so [[Misión (relixón)|sistema de misiones]] na [[Nueva España]]. 

El misioneru más famosu de Sonora, según en gran parte de lo que güei ye'l [[Suroeste d'Estaos Xuníos|suroeste de los Estaos Xuníos]], ye'l xesuita [[Italia|italianu]], [[Eusebio Francisco Kino]], meyor conocíu como El Padre Kino. Llegó a Sonora en 1687 y empezó el so trabayu nel área de la [[Pimería Alta]] de Sonora y Arizona. Fundó la so primer misión en Cucurpe, dempués estableció ilesies y misiones n'otres villes tales como Los Remedios, [[Imuris|Ímuris]], [[Madalena de Kino|Madalena]], Cocóspera, San Ignacio, [[Tubutama]], [[Caborca]] y otres. Amás enseñó téuniques europees pa l'agricultura a los indíxenes que predicaba, pa dexar el desenvolvimientu d'una economía pal beneficiu de los nativos.

Sicasí, mientres el Sieglu XVIII el sistema español y les misiones xeneraron descontentu ente la población indíxena por cuenta de la espulsión de munchos d'ellos de les sos tierres, cuantimás les cercanes a les mines que yeren de principal interés pa la corona española; esto xeneró ataques esporádicos nel so contra y a pesar de que los españoles habíen construyíu [[Presidio|presidio]] p'abellugase, los asentamientos españoles tuvieron en desigua. En [[1767]], el rei d'España, [[Carlos III d'España|Carlos III]], [[Espulsión de los xesuites del Imperiu Español de 1767|espulsó a los xesuites de los territorios controlaos polos españoles]], terminando asina'l sistema de misiones. A finales del [[Sieglu XVIII]], Sonora xunto con Sinaloa formaron parte de la [[Intendencia de Arizpe]] na Nueva España, que foi la división territorial qu'antecedió al [[Estáu d'Occidente]].

=== Nel Méxicu independiente ===
El periodu colonial terminó en Sonora cola [[independencia de Méxicu|Guerra d'Independencia mexicana]] de [[1810]] a [[1821]]; sicasí, Sonora nun tuvo direutamente arreyada na guerra. La independencia llegó en forma de decretu. Una resultancia positiva de la independencia foi que dexó'l desenvolvimientu económicu. L'antigua [[Estáu d'Occidente|provincia de Sonora y Sinaloa]] foi estremada en [[1823]] pa formar los estaos de Sonora y [[Sinaloa]], estableciéndose la capital sonorense en [[Ures]]. Sicasí, se reunificarían otra vegada en [[1824]] y permaneceríen asina hasta [[1830]], a pesar del fechu de que Sonora foi declaráu como estáu na [[Constitución Federal de los Estaos Xuníos Mexicanos de 1824|constitución mexicana de 1824]]. Sonora dixebróse nuevamente en [[1831]], cuando escribió la so primer constitución estatal, que punxo la capital n'[[Hermosillo]]. Darréu siguió un periodu d'inestabilidá política causáu pola disputa ente lliberales y conservadores pol tipu de gobiernu que tenía de tener el nuevu país. 

La [[Intervención d'Estaos Xuníos en Méxicu|guerra d'Estaos Xuníos-Méxicu]] traxo solo una confrontación militar importante ente les fuercies [[Méxicu|mexicanes]] y d'[[Estaos Xuníos]], pero les consecuencies seríen graves pal estáu. N'ochobre de [[1847]], el buque de guerra Cyane asedió la badea de [[Guaymas]], lo que resultó nel control d'Estaos Xuníos d'esta parte de la mariña dese entós y hasta [[1848]]. Cuando terminó la guerra, Sonora perdió 339,370 [[Hectárea|hectárees]] del so territoriu a los Estaos Xuníos al traviés del [[tratáu de Guadalupe Hidalgo]]. Amás d'eso, la guerra arruinó la economía estatal. Sonora perdería más territoriu en [[Años 1850|los 1850]], al traviés del [[Venta de La Mesilla|Tratáu de La Mesilla]]. Antes de la guerra, Sonora yera la entidá más grande de Méxicu. La debilidá del área na etapa posterior a la guerra facer susceptible a bucaneros tales como [[William Walker]], [[Gaston de Raousset-Boulbon]] y Henry Alexander Crabb qu'atacaron los puertos sonorenses tales como Guaymas y [[Caborca]]. Sicasí, la mayoría de los ataques fueron repelidos. La economía nun se volvería recuperar de la guerra hasta finales de [[1850]], cuando [[Ignacio Pesqueira]] convertir en gobernador y atraxo la inversión estranxera al estáu, cuantimás nel sector mineru, según trabayó pa crear un mercáu esterior pa los productos agrícoles de Sonora. 

Mientres la [[Segunda intervención francesa en Méxicu|intervención francesa en Méxicu]], Sonora foi invadíu por tropes [[Francia|franceses]] como parte del so esfuerciu pa instalar una monarquía en Méxicu baxu [[Maximiliano I de Méxicu|Maximiliano I]]. El puertu de Guaymas foi atacáu por fuercies baxu Armando Castagny, lo que forzó a les fuercies mexicanes al mandu de Pesqueira y el Xeneral Patoni a retirase al norte de la ciudá. Les tropes franceses atacaron a los mexicanos de nuevu nun llugar llamáu La Pasión, resultando nuevamente na derrota de la resistencia mexicana. Los franceses nun fueron ganaos nel estáu hasta la Batalla de Guadalupe de Ures en 1866 por Pesqueira, Jesús García Morales y Ángel Martínez.<ref>{{cita web |url=http://www.sonoramagica.com/index.php?option=com_content&view=article&id=557:el xeneral-angel-martinez&catid=37:xenerales&Itemid=56|títulu=http://www.sonoramagica.com/index.php?option=com_content&view=article&id=557:el xeneral-angel-martinez&catid=37:xenerales&Itemid=56 }}</ref> Poco dempués d'esto, escribióse la constitución actual del estáu en [[1873]], y la so capital sería movida permanentemente a Hermosillo. 
[[Ficheru:Cajeme2.jpg|thumb|right|250px|Cajeme, líder de la resistencia yaqui.]]
Mientres el réxime de [[Porfirio Díaz]] a finales del sieglu XIX y a principios del [[Sieglu XX|XX]], promoviéronse cambeos económicos significativos. Estos cambeos xeneraron una rápida crecedera económica, que tuvo fondes consecuencies polítiques y sociales. Sonora, xunto col restu de los estaos fronterizos del norte amontaron rápido n'importancia. El desenvolvimientu del sistema de [[ferrocarril]] integró la economía estatal cola nacional, y tamién tuvo un efeutu de mayor control federal en tol territoriu de Méxicu. Dempués de 1880, el sistema de rieles travesó'l norte escontra los Estaos Xuníos, que sigue siendo una parte importante de les rellaciones económiques ente dambos países. A pesar d'eso, los cambeos tamién dexaron a estranxeros y a ciertos mexicanos apoderase de grandes zones de terrenes en Méxicu. En Sonora, Guillermo Andrade controlaba 1,570,000 hectárees, Manuel Peniche y el norteamericanu [[William Cornell Greene]] teníen cerca de 500,000. Los dueños estranxeros de la industria tamién tendíen a traer a trabayadores estranxeros, inclusive d'[[Asia]]. La [[Inmigración china en Méxicu|inmigración china]] a Sonora empezó nesti periodu, y los chinos llueu se convirtieron nuna fuercia económico a midida que construyeron pequeños negocios que s'esparderíen onde sía qu'hubiera desenvolvimientu económicu nel estáu. 

L'apropiación de la tierra tantu pa l'agricultura como la minería, punxo nueva presión sobre los Yaquis y otros pueblos nativos de Sonora. La resistencia yaqui hasta esti puntu diéra-yos un control bastante autónomu d'una porción del estáu, y calteníen el so sistema d'agricultura lo llargo del Ríu Yaqui. 

La invasión d'esta tierra llevó a llevantamientos y a una guerra de guerrilles per parte de los yaquis dempués de 1887. En 1895, los gobiernos federal y estatal empezaron a reprimir violentamente a los yaquis y empezaron a espulsar a los yaquis prindaos a plantíos nel sureste de Méxicu, especialmente los plantíos d'[[Agave fourcroydes|henequén]] na [[península de Yucatán]]. La resistencia yaqui siguió bien entráu'l sieglu XX, y les espulsiones algamaron un picu ente 1904 y 1908, en que'l so puntu, cerca d'un cuartu d'esta población fuera mandada fora del estáu. Dalgunos más fueron forzaos a escapar a [[Arizona]].

=== Sieglu XX ===
[[Ficheru:Cananea.jpg|thumb|right|250px|Imaxe de la fuelga de mineros de Cananea de 1906.]]
Les polítiques del gobiernu de Porfirio Díaz non solo causaron rensía ente los yaquis, sinón tamién nel restu de Sonora y el país. Unu de los antecedentes de la [[Revolución mexicana]] foi la [[Fuelga de Cananea|fuelga de Cananea de 1906]], que buscaba negociaciones col dueñu mineru norteamericanu William Greene, pero ésti negóse a axuntase colos cerca de 2,000 güelguistes. La fuelga volvióse esforcia rápido cuando los mineros trataron de tomar control de la mina ya intercambiaron disparos. Cuando les tropes federales mexicanes llegaron dos díes depués, punxeron un fin brutal a tou, cola execución de los sospechosos de liderar la fuelga. De tal suerte que la fuelga fixo crecer la rensía escontra Díaz, nun menguar les fuelgues n'otres zones del país.

A finales de [[1910]], españó la [[Revolución mexicana]] y Díaz foi rápido removíu del cargu, el restu de la guerra determinaría quién se quedaría nel poder dempués d'esto. L'entós gobernador de [[Coahuila]], [[Venustiano Carranza]], buscó abellugu en Sonora, y convirtióse n'unu de los principales protagonistes mientres el restu de la guerra, cola so base d'operaciones principal en Hermosillo. Dempués de que Díaz foi removíu del cargu, Carranza taba en disputa pol poder en contra d'[[Álvaro Obregón]] y otros.
[[Ficheru:Obregón_Salido,_Álvaro.jpg|thumb|left|220px|[[Álvaro Obregón]], importante parte de la [[Revolución mexicana]] orixinariu de Sonora.]]
A pesar de que Carranza llogró la presidencia en 1920, el conflictu con Obregón y la so resistencia nun cesó, polo que Carranza intentó suprimir la oposición política en Sonora. Esto causó qu'Álvaro Obregón y los sos aliaos (principalmente [[Abelardo L. Rodríguez]], [[Benjamín Hill (militar)|Benjamín Hill]] y [[Plutarco Elías Calles]]) roblaren el [[Plan d'Agua Prieta]] pol cual desconocíen al gobiernu carrancista, esti movimientu puestu vinu a apoderar la situación política mexicana, pero causó inestabilidá política xeneralizada. Obregón trunfó en quitar a Carranza del cargu y convertise el siguiente presidente de Méxicu. Pa les eleiciones presidenciales de 1924, Obregón escoyó a Plutarco Elías Calles como socesor, que tamién yera un líder revolucionariu de Sonora. Esto terminó de manera efectiva la guerra, pero les hostilidaes destruyeren nuevamente la economía sonorense. De 1920 a principiu de los 1930, cuatro sonorenses ocuparíen la presidencia de la república, [[Adolfo de la Huerta]], Álvaro Obregón, Plutarco Elías Calles y Abelardo L. Rodríguez. 

Los esfuercios de modernización y desenvolvimientu económicu empecipiaos nel [[Porfiriato]] siguiríen a lo llargo de la Revolución y pol restu del [[Sieglu XX]]. A finales del sieglu XIX y a principios del XX, el procesu de llevar eletricidá amontó llargamente la demanda de cobre, lo que traxo consigo una gran medría na minería de Sonora. Cananea creció bien rápido d'una villa de 900 a una ciudá de 20,000 habitantes. Tamién causó una rede de caminos, víes de tren y otres conexones a lo llargo de la frontera.<ref name="truett17">{{cita llibru |títulu= Fugitive Landscapes : The Forgotten History of the U.S.-Méxicu Borderlands |apellíu=Truett |nome=Samuel |author2=William P. Clements |añu=2006 |publicación=[[Yale University Press]] |ubicación=New Haven, CT, USA |isbn= 978-0-300-11091-3 |páxina=17}}</ref> Sicasí, el desenvolvimientu entamáu de l'agricultura estatal detener pola Revolución, la [[Gran depresión]] y otros problemes políticos. 

Nos 1930, Sonora beneficiar de delles polítiques nacionales enfocaes al desenvolvimientu de ciudaes na frontera colos Estaos Xuníos y pola construcción de delles preses p'ayudar al desenvolvimientu de l'agricultura y la demanda d'agua xeneral. Nos 1940 empezaron reformes agrícoles importantes nel área del [[Río Mayu (Méxicu)|Río Mayu]], cuando se llimpió'l delta de vexetación natural y convirtióse en tierres de cultivu. Aseguróse l'agua pa estes granxes cola construcción de la [[Presa Mocúzari]] a cerca de 24 quilómetros de [[Navojoa]]. Cuando se terminó en 1951, había un sistema de canales, pozos y carreteres pa sofitar l'agricultura a gran escala pa la so esportación.

Na última metá del sieglu XX, la población del estáu creció y amontóse la inversión estranxera por cuenta de la so llocalización estratéxica cerca de la frontera y el so puertu de [[Guaymas]]. Esto dexó'l desenvolvimientu d'infraestructura moderna como carreteres, puertos y aeropuertos, lo que fai del estáu unu de los meyores coneutaos del país. En 1964 construyóse una ponte sobre'l [[ríu Colorado]] pa enllazar a Sonora cola vecina [[Baxa California]]. Un sector importante de la economía foi la industria, que traxo consigo la [[Hermosillo Stamping & Assembly|planta Ford]] en [[Hermosillo]] y delles plantes d'ensamble llamaes [[Maquiladora|maquiladoras]] na frontera colos [[Estaos Xuníos]]. Unu de los sectores de la economía con mayor crecedera foi'l turismu, cuantimás na mariña, esto llevó al surdimientu d'infraestructura hotelera, cuantimás en [[Puerto Peñasco]].

== Demografía ==
{{Bar box
| alliniación = right
| títulu_cimeru = Relixones más frecuentes (en 2010)
| anchu = 300px
| anchu_barra = 150px
| encabezáu1 = Relixón
| encabezáu2 = Porcentaxe |
conteníu = 
| títulu_inferior = 
{{bar percent|[[Ilesia católica|Católicos]]|#6e0096|82.3|82.3%}}
{{bar percent|[[Cristianismu|Pentecostales, evanxélicos, otros cristianos]]|#D4AF37|7.3|7.3%}}
{{bar percent|Otros|gray|10.4|10.4%}}
}}
Acordies colos resultaos del Censu de Población y Vivienda 2010 del [[Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía]] (INEGI), l'estáu de Sonora cuntaba con 2,882,628 habitantes, que representó'l 2.4% de la población de [[Méxicu]]. Del total, 50.3% yeren homes y 49.7% yeren muyeres. La tasa de crecedera poblacional añal pa la entidá mientres el periodu 2005-2010 foi del 2.1%.<ref>{{cita web |url = http://www.inegi.org.mx/sistemes/sisept/Default.aspx?t=mdemo09&s=est&c=17511
 |editor = Institutu Nacional d'Estadística y Geografía
 |títulu = Tasa de crecedera media añal de la población por entidá federativa, 1990 a 2010
 |añu = 2010
 |fechaaccesu = 5 de marzu de 2011
 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20110420205746/http://www.inegi.org.mx/sistemes/sisept/Default.aspx?t=mdemo09&s=est&c=17511
 |fechaarchivu = 20 d'abril de 2011
}}</ref> La crecedera de la población foi constante en dende [[1940]]. El censu tamién indicó que [[Mediana (estadística)|la metá]] de la población tien 26 años o menos. 

La [[densidá de población]] en Sonora ye de 14.8 habitantes per quilómetru cuadráu, lo que convierte a Sonora una de les entidaes menos densamente poblaes de Méxicu, nel llugar 29 de 32; resaltando que l'estáu ye'l segundu más grande del país, dempués de [[Chihuahua]]. 

Na entidá 60,310 persones falen una [[Llingües indíxenes d'América|llingua indíxena]], lo que representa un 3% de la población. Esta población alcuéntrase principalmente nel sur del Estáu. Les llingües indíxenes más frecuentes son el [[idioma mayu|mayu]] (46.4%) y el [[Idioma yaqui|yaqui]] (26.6%).<ref name="internet.conteníos.inegi_1">{{cita web |url=http://internet.contenidos.inegi.org.mx/contenidos/productos//prod_serv/contenidos/espanol/bvinegi/productos/censos/poblacion/2010/panora_sociu/son/702825003368.pdf|títulu=http://internet.contenidos.inegi.org.mx/contenidos/productos//prod_serv/contenidos/espanol/bvinegi/productos/censos/poblacion/2010/panora_sociu/son/702825003368.pdf}}</ref>

=== Ciudaes más poblaes ===
De siguío preséntase una llista de les ciudaes más poblaes de Sonora acordies con l'últimu censu de población (2010), nun confundise colos Conceyos más poblaos.
{{VT|Conceyos de Sonora|l1=Llista de los Conceyos de Sonora}}
{{VT|Llocalidaes de Sonora|l1=Llista de llocalidaes de Sonora}}
{| class="infobox" style="text-align:center; width:100%; margin-left:0px; font-size:85%"
|-
! align="center" rowspan="11" |
[[Ficheru:Vista_HMO.jpg|border|108px|Hermosillo]]<br />[[Hermosillo]]<br />
[[Ficheru:El_Palacio_Municipal_(Atardecer).JPG|border|108px|Ciudad Obregón]]<br />[[Ciudad Obregón]]<br />
[[Ficheru:Monumento a Juárez.jpg|border|108px|Nozales (Sonora)|Nozales]]<br />[[Heroica Nozales]]<br />
[[Ficheru:File-parroquiasn.jpg|border|108px|San Luis Río Colorado]]<br />[[San Luis Río Colorado]]<br />
[[Ficheru:Plazanavojoa.jpg|border|108px|Navojoa]]<br />[[Navojoa]]<br />
! align=center style="background:#f5f5f5;" | Num.
! align=center style="background:#f5f5f5;" | [[Llocalidaes de Sonora|Ciudá]]
! align=center style="background:#f5f5f5;" | Pob.
! align=center style="background:#f5f5f5;" | Num.
! align=center style="background:#f5f5f5;" | [[Llocalidaes de Sonora|Ciudá]]
! align=center style="background:#f5f5f5;" | Pob.
! align="center" rowspan="11" |
[[Ficheru:Guaymas-Sonora.jpg|border|108px|Guaymas]]<br />[[Heroica Guaymas]]<br />
 <br />[[Agua Prieta]]<br />
[[Ficheru:Templo de la Purísima Concepción de Nuestra Señora de Caborca.jpg|border|108px|Caborca]]<br />[[Heroica Caborca]]<br />
[[Ficheru:Mirador puerto peñasco.jpg|border|108px|Puerto Peñasco]]<br />[[Puerto Peñasco]] <br />
[[Ficheru:Bellavista sol y mar.jpg|border|108px|Empalme]]<br />[[Empalme]]<br />
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 1 ||align=left | '''[[Hermosillo]]''' ||715,061|| align="center" style="background:#f0f0f0;" | 6 ||align=left | '''[[Guaymas]]''' ||113,082
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 2 ||align=left | '''[[Ciudad Obregón]]''' ||298,625|| align="center" style="background:#f0f0f0;" | 7 ||align=left | '''[[Agua Prieta]]''' ||77,254
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 3 ||align=left | '''[[Nozales (Sonora)|Nozales]]''' ||212,533|| align="center" style="background:#f0f0f0;" | 8 || align=left | '''[[Caborca]]''' ||59,922
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 4 ||align=left | '''[[San Luis Río Colorado]]''' ||158,089
| align="center" style="background:#f0f0f0;" | 9 ||align=left | '''[[Puerto Peñasco]]''' ||56,756
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 5 ||align=left | '''[[Navojoa]]''' ||113,836
| align="center" style="background:#f0f0f0;" | 10 ||align=left | '''[[Empalme]] ''' ||42,516
|-
| colspan="6" align=center style="background:#FF8C00;" | {{small|'''Fonte:<ref>{{cita web |títulu=Panorama sociodemográfico de Sonora 2010|obra=Censo INEGI 2010|fecha=2010|editorial=INEGI|url=http://internet.contenidos.inegi.org.mx/contenidos/productos//prod_serv/contenidos/espanol/bvinegi/productos/censos/poblacion/2010/panora_sociu/son/702825003368.pdf}}</ref>}}
|}{{clear}}

{| class="toc" cellpadding=1 cellspacing=2 style="float:center; margin: 1.0em 1.0em 1.0em 1em; padding: 1.0y text-align:left;clear:all; margin-left:5px; font-size:90%"
|colspan=20 style="background:#black; color:yellow;" align=center bgcolor="orange"|'''Población histórica de Sonora'''
|-
|colspan=20 style="background:#transparent; color:#e4e4e4;" align=center bgcolor=#FFFFFF|
|-
| style="background:#FFE4B5; color:#000000;" align=center | '''Añu'''
| style="background:#FFD700;" align=center | '''1895'''
| style="background:#FFD700;" align=center | '''1900'''
| style="background:#FFD700;" align=center | '''1910'''
| style="background:#FFD700;" align=center | '''1921'''
| style="background:#FFD700;" align=center | '''1930'''
| style="background:#FFD700;" align=center | '''1940'''
| style="background:#FFD700;" align=center | '''1950'''
| style="background:#FFD700;" align=center | '''1960'''
| style="background:#FFD700;" align=center | '''1970'''
| style="background:#FFD700;" align=center | '''1980'''
| style="background:#FFD700;" align=center | '''1990'''
| style="background:#FFD700;" align=center | '''1995'''
| style="background:#FFD700;" align=center | '''2000'''
| style="background:#FFD700;" align=center | '''2005'''
| style="background:#FFD700;" align=center | '''2010'''
| style="background:#FFD700;" align=center | '''2015'''
|-
| style="background:#FFE4B5; color:#000000;" align=center | '''Población'''
| style="background:#F4A460;" align=center | '''192,721'''
| style="background:#60B0F4;" align=center | '''221,682'''
| style="background:#F4A460;" align=center | '''265,383'''
| style="background:#60B0F4;" align=center | '''275,127'''
| style="background:#F4A460;" align=center | '''316,271'''
| style="background:#60B0F4;" align=center | '''364,176'''
| style="background:#F4A460;" align=center | '''510,607'''
| style="background:#60B0F4;" align=center | '''783,378'''
| style="background:#F4A460;" align=center | '''1,098,720'''
| style="background:#60B0F4;" align=center | '''1,513,731'''
| style="background:#F4A460;" align=center | '''1,823,606'''
| style="background:#60B0F4;" align=center | '''2,085,536'''
| style="background:#F4A460;" align=center | '''2,216,969'''
| style="background:#60B0F4;" align=center | '''2,395,900'''
| style="background:#F4A460;" align=center | '''2,662,480'''
| style="background:#60B0F4;" align=center | '''2,850,330'''
|-
|colspan=20 style="background:#EFEFEF; color:black;" align=center bgcolor="white"|<small>Fonte: [[Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía|INEGI]]<ref name="ARCH-HIST">{{cita web | url = http://www.inegi.org.mx/prod_serv/contenidos/espanol/bvinegi/productos/censos/poblacion/2010/princi_result/son/26_principales_resultancies_cpv2010.pdf
| editor = Institutu Nacional d'Estadística y Geografía
| títulu = Principales resultancies del Censu de Población y Vivienda 2010 Sonora |
añu = 2011
| fechaaccesu = 13 de xunu de 2015
}}</ref>
|}
{{Gráfica d'evolución|posición=center|tipu=demográfica|color=blue|anchor=1000|1895|192721|1900|221682|1910|265383|1921|275127|1930|316271|1940|364176|1950|510607|1960|783378|1970|1098720|1980|1513731|1990|1823606|1995|2085536|2000|2216969|2005|2395900|2010|2662480|2015|2850330|notes=<small>Información estrayida del Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía ([[INEGI]])</small>.
}}

== Cultura ==
Dalgunos de los festivales culturales más importantes del estáu son el [[Festival del Pitic]] en [[Hermosillo]], el Festival Alfonso Ortiz Tirado n'Álamos, les Fiestes de San Francisco en Madalena de Kino y l'Antroxu de [[Guaymas]]. Sonora cuenta amás con dos [[Pueblu Máxicu|pueblos máxicos]], los enantes mentaos [[Álamos (Sonora)|Álamos]] y [[Madalena de Kino]]. 

Los museos más importantes de Sonora son el [[Muséu Costumista de Sonora]] n'Álamos, el [[Muséu Casa del Xeneral Álvaro Obregón]] en Huatabampo, el [[Muséu Étnicu de los Yaquis]] en Cócorit, [[Cajeme (conceyu)|Cajeme]]; el Muséu Comca'ac (de los seris) en [[Badea de Kino]], Hermosillo; el [[Muséu Rexonal d'Historia Ures]] en [[Ures]], el Muséu Montés Rodríguez en [[Nacozari de García]] y el Muséu de la Llucha Obrera en [[Cananea]]. 

Les dances indíxenes más importantes son la [[danza del venado]], la de la páscola y la de los matachinos, que se presenta principalmente en [[Huatabampo]]. Inda se practica la medicina con plantes melecinales n'especial nes zones rurales. 

Dende la dómina colonial, gran parte de la economía estatal tuvo rellacionáu cola ganadería, siendo los [[vaqueru|vaqueros]] una parte importante de la identidá estatal. Anguaño, la mayoría d'ellos trabayen na industria y el turismu, pero la indumentaria y el folclor del vaqueru sigue siendo importante. Los [[Pantalón vaqueru|pantalones de mezclilla]] y los sombreros de vaqueru siguen siendo bien populares, cuantimás ente los homes. L'estilu de vida vaqueru ta acomuñáu coles carrocetes [[Pickup]]. Esta influencia estender a la música popular. 

L'estilu musical más popular del área ye la [[nortiza]], qu'inclúi la [[Banda sinaloense|Banda]]. La música nortiza desenvolver dende finales del sieglu XIX hasta l'empiezu del sieglu XX en tola rexón fronteriza del norte de Méxicu y el suroeste de los Estaos Xuníos, cola influencia de los [[Vals|vals]], [[Polka|polkas]], les [[Ranchera|rancheres]], [[Mazurca|mazurcas]] y los [[Corríu (Méxicu)|corríos]]. Un preséu importante del xéneru ye l'[[acordión]], traíu per primer vegada a la rexón por inmigrantes [[Alemaña|alemanes]]. Les versiones sonorenses d'esti tipu de música desenvolver de los 1920s a los 1960s. Munches de les primeres composiciones esitoses son de compositores anónimos. Nos 1950s, cola espansión de la [[Radio (mediu de comunicación)|radio]], la popularidá del xéneru amontóse pos s'empezó a escuchar música nortiza de [[Nuevo León]], [[Durango]] y otros estaos. Estes versiones regularmente incluyíen cantares escritos por compositores sonorenses tales como Amor de Madre de Jesús "El Chito" Peralta, Cuatro Milpas, Mundu Engañosu, El Venadito, La Higuerita y El Tarachi de Aristeo Silves Antúnez y La Barca de Guaymas de José López Portillo. La mocedá que trabayaba nos campos y ranchos identificar de manera particular con esta música.

El primer grupu nortizu formal foi [[Los Cuartetos de Sonora]], formáu polos hermanos Carvajal. En contraste con bandes d'otros estaos, que yeren duetos, les bandes sonorenses yeren tríos antes de volvese cuartetos y quintetos cola adición de más preseos musicales. La lletra casi siempres fala de momentos importantes del día ente día que se celebren y enguapecen. Solo de manera recién la música nortiza foi aceptada por otres clases sociales fora d'aquelles nes que se desenvolvió. Los grupos nortizos de Sonora, dacuando llamaos taca-tacas, pueden ser escuchaos n'eventos sociales de toos nivelar sociu-económicos.

=== Arqueoloxía ===
La rexón foi una área d'estudiu pa los arqueólogos, antropólogos ya historiadores; quien trabayaron coles ruines [[prehispániques]] y los güesos fosilizaos. Sicasí, gran parte de la investigación nesta zona sigue na so etapa descriptiva inicial y hai munches entrugues básiques entá ensin responder. Sonora ye considerada una zona cultural dixebrada de [[Mesoamérica]], anque hai daqué d'influencia mesoamericana. Les principales diferencies ente les cultures sonorenses y les de Mesoamérica son el cultivu en climes secos, anque se produz d'igual manera'l maíz, la calabaza y los frijoles. Tamién hai mayor dependencia de los recursos ensin cultivar pol home. Anque val la pena resaltar que lo más importante ye la falta de ciudaes como tales na historia prehispánica d'esta rexón, habiendo namái poblaciones pequeñes cerca de les fontes d'agua y un débil sistema xerárquicu. Les cultures equí tamién comparten delles carauterístiques con aquelles del [[Suroeste d'Estaos Xuníos|suroeste de los Estaos Xuníos]], pero tamién son notablemente distintes. 
[[Ficheru:Cerro_de_Trincheras.jpg|thumb|250px|Cuetu de Trincheres.]]
El [[Cuetu de Trincheres]] ye un sitiu arqueolóxicu importante alcontráu nel [[Trincheres (Sonora)|conceyu homónimu]], con [[petroglifos]], places y observatorios astronómicos. Apuéstase'l propósitu exactu del área, pero sábese qu'algamó la so rellumanza ente [[1300]] y [[1450]] de nuesa yera, cuando tuvo una población de cerca de mil habitantes, que vivieron del cultivu del maíz, la calabaza, l'algodón y el agave. La so estructura más grande llámase La Cancha, que ta na base al llau norte del cuetu. Ye un patiu rectangular carauterizáu poles sos roques apiladas nes veres, que miden 51 por 13 metros. Dellos investigadores creen que yera un tipu de cancha de para'l xuegu de pelota y otros creen que yera una especie de teatru al campu. Nel cuetu mesmu hai un observatoriu, que da una vista del llugar. La mayoría de los artefautos del área de piedra y concha fueron atopaos ende. La Plaza del Cascoxu carauterizar pola so paré de piedra de metro y mediu n'espiral abierta, bien probablemente utilizada pa ceremonies.

=== Gastronomía ===
Como n'otres partes de Méxicu, la cocina sonorense ye básicamente un amiestu de les influencies indíxenes y [[España|españoles]]. Cuando los españoles avanzaron al norte del [[Valle de Méxicu]], atoparon que la dieta del llugar yera más simple, colo básico de maíz, frijoles y calabaza, pero ensin la variedá extra qu'esistía nel sur. Por esta razón, esi españoles influyeron la manera na que se desenvolvió esa dieta. Traxeron a Sonora colleches europees de [[farina]], [[Bos primigenius taurus|res]], [[Lácteo|productos lácteos]], [[Sus scrofa domestica|puercu]] y más, según platillos ya ingredientes del centru y sur de Méxicu, tales como [[tortielles]], más variedaes de [[Chile (pimientu)|chiles]] y [[tamales]]. La cultura del vaqueru foi un aspeutu importante de la cultura de Sonora dende la [[Colonización europea d'América|dómina colonial]] y gran parte de la cocina ta basada no que los vaqueros comieron nos sos entamos, inclusive anque la mayoría de los sonorenses yá nun trabayen al campu. La cocina sonorense nun ta llindada a la so xeografía actual. [[Arizona]], cuantimás nel área sur cerca de la frontera, tien una cocina que tamién ye rica en farina, quesu y res; asina foi llevada polos españoles, a lo que dalguna vegada foi [[La Mesilla|parte]] de Sonora. Dambos estaos siguen cola tradición del vaqueru. Por cuenta de la situación de Sonora como un estáu fronterizu, la so cocina tamién recibió una influencia significativa de los [[EUA]]. 
[[Ficheru:Parrillada_Carne_asada.jpg|thumb|250px|Rustiendo carne.]]
Dos componentes importantes de la dieta del estáu son los mariscos y el res, esta postrera xuega un papel más importante en Sonora que nel restu de Méxicu. El res de normal cocínase a la parrilla, y los sonorenses prefieren cortes robustos como pechu y falda. La [[machuca]] o carne seco inda s'esfruta, anque la refrigeración fixo sumir la necesidá d'ensugar la carne pal so caltenimientu. Sonora tamién tien la reputación de producir cortes de res finos, pero'l ganáu español más delgáu foi sustituyíu por [[Aberdeen angus|Angus]], [[Hereford (raza bovina)|Herefords]] y [[Holstein (ganáu)|Holsteins]]. Ente los platillos que se basen en res o que la contienen inclúyense la carne deshebrada, la carne con raxes verdes, los pollinos de carne asao, la carne con chile coloráu, el chorizu de res, la carne seco, machucar, el menudu, les gordines y les albóndigues. La comida del mar o mariscos tamién ye parte importante de la cocina, cuantimás cerca de la mariña pos hai una gran variedá de pexes y amasueles nel [[Golfu de California]]. Los mariscos cocínense xeneralmente en platillos bien senciellos, tales como tacos de pexe, sopes de mariscos, arroz con camarón, o pulpu y albóndigues de camarón. Dalgunos de los pexes más consumíos son les [[Serranidae|cabrillas]], el [[marlín]] y la [[mantarraya]].
[[Ficheru:Large_Tortilla.jpg|thumb|250px|Tortiella de farina grande.]]
Les tortielles son parte fundamental de la dieta sonorense, pero son de farina, en cuenta de maíz. En Sonora, estes tortielles son más grandes y delgaes que les preparaes n'otres partes. Los productos lácteos son comunes nos platillos y los chiles xueguen un rol más pequeñu. Aun así, un chile nativu importante ye'l [[chiltepín]], que la xente sigue cultivando nes zones seques del noroeste de Méxicu. 

La cocina contién delles sopes y caldos, que combinen ingredientes rexonales con elementos de too Méxicu, con res, puercu y maíz. Les sopes de mariscos son populares a lo llargo de la mariña. Ente estos platillos inclúyese'l pozole de trigu, el pozole de res, el menudu con pata, la sopa de elote, el caldu de calabaces y la sopa de camarón. Los tamales facer con masa de maíz secu y con rellenos; como carne con chile, aceitunes, papes, chile coloriáu y otros ingredientes, envolubraos en fueyes de maíz seques y fechos al vapor. Los rellenos de los tamales varien nel tao pero los más populares inclúin maíz frescu y crema, tires de chile verde y quesu, res con chile coloráu y dacuando mariscos. 

Les cultures varies que llegaron al estáu influyeron el desenvolvimientu de panes, postres y duces. La mayoría de los dulces facer con [[lleche de vaca]], [[caña d'azucre]], [[almendres]], [[Bertholletia excelsa|nueces]], [[arroz]], [[Grana de girasol|semilla de xirasol]] y [[piloncillo]]. Ente estes tán les pipitorias, el xamonucu, el cubiertu de biznaga, los cubiertos de calabaza, los cubiertos de camote, calabaza en miel, piloncillo, nieve de pitahaya, naranxes y llimones cristalizaos.

El [[Bacanora (llicor)|bacanora]] ye un llicor rexonal con [[denominación d'orixe]] que dende va décades producir nel [[Bacanora (Sonora)|pueblu del mesmu nome]], alcontráu nel centru del estáu. La so base ye la planta de agave ([[Agave vivipara]]) como'l [[mezcal]] y el [[tequila]] y vien en dellos estilos, incluyíu aneyu. Tien un sabor distintivo. Envalórase que mediu millón de plantes son collechaes de la naturaleza pa faer esta bébora cada añu, lo que llevó a esmoliciones sobre'l so sobre-esplotación.

== Gobiernu ==
[[Ficheru:Centro de Gobierno Sonora.jpg|left|thumb|250px|Centru de Gobiernu del Estáu de Sonora, en [[Hermosillo]].]]

La forma de gobiernu de Sonora ye descrita na so Constitución, que data de 1917. Acordies cola [[Constitución Política de los Estaos Xuníos Mexicanos]], l'Estáu de Sonora adopta pal so réxime interior la forma de gobiernu republicanu, representativu, democráticu, llaicu y popular, teniendo como base de la so división territorial y organización política y alministrativa, el Conceyu Llibre, según la presente Constitución y les sos respeutives lleis. El gobiernu del Estáu estremar en tres poderes: Executivu, Llexislativu y Xudicial.<ref>{{cita web |url=http://www.uson.mx/institucional/marconormativo/leyesyestatutos/constitucion_politica_sonora_15_01_2015.pdf|títulu=http://www.uson.mx/institucional/marconormativo/leyesyestatutos/constitucion_politica_sonora_15_01_2015.pdf|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160410095747/http://www.uson.mx/institucional/marconormativo/leyesyestatutos/constitucion_politica_sonora_15_01_2015.pdf|fechaarchivu=2016-04-10}}</ref>

El '''Poder Executivu''' depositar nuna sola persona denomada Gobernador del Estáu de Sonora, electu por votu direutu cada seis años ensin posibilidá de reeleición. Toma posesión el día 13 de setiembre del añu de la so eleición. L'actual Gobernadora pol periodu 2015-2021 ye [[Claudia Pavlovich Arellano|Claudia Pavlovich]] del Partíu Revolucionariu Institucional ([[Partíu Revolucionariu Institucional|PRI]]).

El '''Poder Llexislativu''' ye unicameral y deposítase en 21 diputaos electos de manera direuta y 12 diputaos electos por representación proporcional pa un periodu de trés años ensin posibilidá de reeleición; estos conformen el [[Congresu del Estáu de Sonora]]. L'actual Llexislatura (2015-2018) ye la LXI. El Congresu del Estáu instálase'l día 16 de setiembre del añu de la so eleición. 
[[Ficheru:PoderJudicialDelEstado.JPG|right|thumb|250px|Poder Xudicial del Estáu de Sonora, en [[Hermosillo]].]]
El '''Poder Xudicial''' depositar nel Supremu Tribunal de Xusticia, en Tribunales Rexonales de Circuitu, en Xulgaos de primera Instancia y en Xulgaos Locales. Esiste, amás, el Conseyu del Poder Xudicial del Estáu de Sonora, como un órganu permanente de l'alministración de la xusticia. El Supremu Tribunal de Xusticia ta compuestu por siete Maxistraos Propietarios
y siete Suplentes y va funcionar en Plenu, en Salas o en Comisiones. Dende [[ochobre]] de [[2015]] el Llicenciáu Francisco Gutiérrez Rodríguez ye'l presidente del Supremu Tribunal de Xusticia del Estáu.<ref>{{cita web |url=http://www.stjsonora.gob.mx/maxistraos.htm|títulu=http://www.stjsonora.gob.mx/maxistraos.htm}}</ref><ref>{{cita publicación | títulu=STJ Sonora | url =http://www.stjsonora.gob.mx/noticias/691.htm }}</ref> 

A nivel federal, Sonora cuenta con tres senador y siete diputaos (los que representen a los siete [[Distritos eleutorales federales de Méxicu#Sonora|distritos eleutorales federales del estáu]]) nel [[Congresu de la Unión]] de Méxicu. Los senadores son escoyíos por eleición popular cada seis años y los diputaos cada trés. L'actual llexislatura federal ye la [[LXIII Llexislatura del Congresu de la Unión de Méxicu|LXIII Llexislatura]]. 

El [[7 de xunu]] de [[2015]] llevar a cabu les [[eleiciones estatales de Sonora de 2015]] onde s'escoyó nuevu Gobernador, Presidentes municipales, Diputaos locales y federales. El [[15 de xunu]] de 2015 l'Institutu Estatal Eleutoral de Sonora, al traviés de la Conseyera Presidenta Guadalupe Taddei Zavala, realizó la entrega de la constancia de mayoría a [[Claudia Pavlovich Arellano]], que la acredita como Gobernadora electa pal periodu 2015 -2021. Esto dempués de que se declarara la validez de la eleición na sesión permanente del cómputu estatal de la eleición de Gobernador del Estáu que concluyó'l mesmu día.<ref>{{cita web |url=http://www.ieesonora.org.mx/#publicaciones/comunicaos/comunicaos.php?ic=791|títulu=http://www.ieesonora.org.mx/#publicaciones/comunicaos/comunicaos.php?ic=791 }}</ref>

=== Gobiernu llocal ===
{{AP|Conceyos de Sonora}}
{{AP|Presidentes municipales de Sonora 2015-2018}}
[[Ficheru:Mapa Municipios Sonora 2015 - 2018.png|thumb|220px|right|Mapa de los conceyos de Sonora d'alcuerdu al partíu políticu gobernante pal periodu 2015-2018.]]

L'Estáu de Sonora atópase estremáu políticamente en [[Municipio|municipio]] que representen el tercer nivel de gobiernu en [[Méxicu]], debaxo del nivel estatal y federal. L'estáu de Sonora ta compuestu por 72 conceyos que cunten con un gobiernu propiu qu'anicia nel [[Conceyu]], que ye dirixíu por un Presidente Municipal escoyíu por eleición popular cada 3 años. Los conceyos son reconocíos como les partes integrantes del Estáu. 

La Constitución sonorense declara que l'Estáu tien una composición pluricultural, basada orixinalmente nos pueblos indíxenes, y que caltienen les sos propies instituciones sociales, económiques, culturales
y polítiques, o parte d'elles. De manera que na Constitución garantízase'l derechu de los pueblos y les comunidaes indíxenes a la llibre determinación dientro del so territoriu y amás, garantiza'l respetu y la igualdá d'oportunidaes pal so desenvolvimientu integral.

== Educación ==
{{Bar box
| alliniación = right
| títulu_cimeru = Distribución de la población de 15 años y más según nivel d'escolaridá |
barra_títulu = #ddd
| anchu = 300px
| anchu_barra = 150px
| encabezáu1 = Nivel d'escolaridá encabezáu2 = Porcentaxe |
conteníu = 
| títulu_inferior = 
{{bar percent|Ensin instrucción|#966e00|3.4|3.4%}}
{{bar percent|[[Educación básica|Básica]]|#00966e|53.5|53.5%}}
{{bar percent|[[Educación téunica|Téunica con primaria]]|#009623|0.8|0.8%}}
{{bar percent|[[Educación media cimera|Media cimera]]|#960028|22.9|22.9%}}
{{bar percent|[[Educación cimera|Superior]]|#007396|18.8|18.8%}}
{{bar percent|Non especificáu|gray|0.6|0.6%}}
}}
Según el censu de población y vivienda 2010, en Sonora la tasa d'alfabetización de les persones d'ente 15 y 24 años ye de 98.3% y la de les persones de 25 años o más ye de 95.6%. 

L'asistencia escolar pa les persones de 3 a 5 años ye del 43.5%; de 6 a 11 años ye del 97.1%; de 12 a 14 años ye del 94.3% y de 15 a 24 años ye del 45.8%.<ref name="internet.conteníos.inegi_1"/>

=== Instituciones d'educación cimera ===
{{AP|Instituciones d'educación cimera en Sonora}}
[[Ficheru:UNISON.jpg|thumb|250px|left|[[Universidá de Sonora|UNISON]], Unidá Rexonal Centru.]]

La principal institución d'educación cimera ye la [[Universidá de Sonora]] (UNISON), fundada en [[1942]] por decretu estatal, la universidá creció calteniendo la so identidá. Ta estremada en seis unidaes a lo llargo del Estáu, con campuses en Nozales, Santa Ana, Caborca, Hermosillo, Navojoa, y en Ciudad Obregón. Hermosillo, como sede principal, alluga a la mayoría de los estudiantes y de la ufierta educativa. La institución ufierta programes d'estudiu en más de cuarenta especialidad al traviés de seis divisiones. Les maestríes y doctoraos ufiértense principalmente en ciencia y teunoloxía. La UNISON ye anguaño una de les instituciones públiques d'educación cimera más importantes de [[Méxicu]].<ref>{{cita web |url=http://rankings.americaeconomia.com/mejores-universidades-mexico-2015/el-ranking-2/|títulu=http://rankings.americaeconomia.com/mejores-universidades-mexico-2015/el-ranking-2/|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150929182435/http://rankings.americaeconomia.com/mejores-universidades-mexico-2015/el-ranking-2/|fechaarchivu=2015-09-29}}</ref>

L'[[Institutu Teunolóxicu de Sonora]] (ITSON) tien cerca de 17,000 alumnos y ufierta ventitrés licenciatura, ocho programes de maestría, y trés programes de doctoráu dientro de los sos seis campuses. La institución foi formada por iniciativa de la sociedá cajemense en Ciudad Obregón en 1955, pero recibió'l so nome actual en 1962. Orixinalmente yera una escuela d'entrenamientu téunicu, pero reorganizóse como universidá en 1973. Anguaño ye la institución teunolóxica más grande del estáu.

Amás, la entidá cunta con otres instituciones públicu y priváu, como l'[[Institutu Teunolóxicu y d'Estudios Cimeros de Monterrey]], Campus Sonora Norte (ITESM-CSN), l'[[Institutu Teunolóxicu de Hermosillo]] (ITH), la [[Universidá Estatal de Sonora]] (UES, antes CESUES), la Universidá Teunolóxica de Hermosillo (UTH), la [[Universidá del Valle de Méxicu]] (UVM), ente otres.

== Economía ==
A pesar del terrén [[Aridez|grebu]] y el clima extremoso, Sonora, como'l restu del [[Región Norte (Méxicu)|norte de Méxicu]], ye ricu en recursos naturales. Esto llevó a una historia d'[[autosuficiencia]] y munchos sonorenses ver a sigo mesmos como herederos d'esta tradición pionera. Una gran parte d'esto ta rellacionáu cola cultura y tradición del campu, pos gran parte de la economía estatal tuvo rellacionada cola ganadería. 

L'estáu tien una fuercia llaboral altamente cualificada y fuertes llazos cola economía d'[[Estaos Xuníos]] debíu na so mayoría a la frontera común con [[Arizona]]. Esti enllaz afecta a dellos sectores de la economía estatal. Sonora tien una crecedera de [[Productu internu brutu|PIB]] que xeneralmente ye mayor que'l restu del país, con una crecedera de 4.0% en 2014, comparáu col permediu nacional de 3.3%. Anque esta crecedera yera enforma mayor antes de la [[Crisis económica de 2008-2015|crisis económica de 2008]], por casu, en 2006, la crecedera foi de 8.4% con respectu al nacional de 4.8%. L'ésitu económicu del estáu, cuantimás nos sos sectores industriales y d'agricultura, según na frontera, atraxo a munchos inmigrantes del centru y sur de Méxicu al estáu. 

La mayor parte de la industria estatal ta rellacionada cola [[agricultura]] y la [[Pesca comercial|pesca]], nel [[Procesáu de los alimentos|procesamientu de comida]] y la so empaquetamiento. Nos [[años 1980]], instalar nel estáu un gran númberu de plantes industriales llamaes "[[Maquiladora|maquiladoras]]", la mayoría asitiaes a lo llargo de la frontera y na capital, Hermosillo. Estes plantes d'ensamblaxe yeren controlaes na so mayoría por compañíes d'Estaos Xuníos a les que se-yos dieron facilidaes en responsabilidaes y [[Impuestu|impuestos]]. Escontra finales del sieglu XX, estes empreses teníen una gran influencia na espansión y la modernización del [[Frontera ente Estaos Xuníos y Méxicu|área fronteriza de Méxicu]], incluyíu Sonora. Non solamente traxeron nueves fontes d'empléu, sinón amás l'estilu de xestión d'Estaos Xuníos tuvo influencia nos negocios del estáu y del restu del norte de Méxicu. Sicasí, les maquiladoras llegaron a un tope en [[2001]], cuando munches compañíes d'Estaos Xuníos movieron la so producción a [[República Popular China|China]]. El númberu de maquiladoras menguó, pero'l valor del so productu final amontó, de la mesma manera qu'aquellos que prefieren bienes con mayor valor añadíu y automatización. Amás, munches plantes abandonaes poles compañíes d'Estaos Xuníos fueron adquiríes por empreses mexicanes. A pesar del decremento nel númberu de maquiladoras, les sos esportaciones aumentaron. 

Amás de la ganadería, la [[minería]] ye otru elementu tradicional de la economía de Sonora, qu'empezó con un afayu importante cerca de la ciudá d'[[Álamos (Sonora)|Álamos]]. Anque la [[plata]] del área casi s'acaba, Sonora sigui xugando un papel importante en Méxicu como unu de los quince productores de minerales más importantes del mundu, liderando en plata, [[Celestina (mineral)|celestina]] y [[bismutu]]. Sonora ye'l productor líder en [[oru]], [[cobre]], [[grafitu]], [[molibdenu]] y [[wollastonita]]. Inda hai depósitos de plata na Sierra Madre Occidental. Sonora amás tien una de les reserves de [[carbón]] más grandes del país. L'estáu tien la superficie pa la minería más grande de Méxicu, y trés de les mines más importantes del país: A Caridá, Cananea y Minería María. Tamién ye llar de la mina de cobre más vieya d'América del Norte, alcontrada en [[Cananea]]. [[Grupo Méxicu]], con operaciones de minería principalmente en Cananea, ye'l tercer productor de cobre a nivel mundial. 

La industria de la minería en Méxicu tuvo apoderada principalmente polos españoles mientres el periodu colonial, y por empreses estranxeres dempués de la independencia. Nos [[años 1960]] y [[Años 1970|1970]], el gobiernu espulsó la mayoría de los intereses estranxeros na minería mexicana, empezando con mayores restricciones de propiedá nes compañíes mineres mexicanes. Estes restricciones fueron seles cuando empezaron en 1992, cola única restricción de que la compañía operadora fuera mexicana. A tan solu trés años del cambéu, más de setenta compañíes estranxeres, na so mayoría d'[[Estaos Xuníos]] y de [[Canadá]], abrieron oficines n'[[Hermosillo]]. 

Les operaciones mineres principales tuvieron un severu [[impautu ambiental]], especialmente nes árees cercanes, Cananea siendo l'exemplu principal. La minería hai lleva funcionáu ende más d'un sieglu, y los desfechos mineros contaminaron los ríos San Pedro y [[ríu Sonora|Sonora]] cerca a la mina, amenaciando dambes cuenques. Les operaciones mineres tamién destrúin montes cercanos por cuenta de la demanda de materiales de construcción y combustible. Queden pocos árboles vieyos cerca de la ciudá de Cananea y el pueblu de [[San Javier (Sonora)|San Javier]] nel centru de Sonora. N'[[agostu]] de [[2014]], Grupo Méxicu foi responsable de lo que ye consideráu'l peor desastre ambiental na historia del sector mineru en Méxicu, cuando más de 40,000 metros cúbicos de sulfatu de cobre fueron arramaos nel ríu Sonora, afectando a siquier 20,000 persones, miles d'hectárees de cultivu y cabeces de ganáu.<ref>{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2014/08/27/actualidad/1409095702_528258.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2014/08/27/actualidad/1409095702_528258.html }}</ref>

=== Infraestructura ===
Nel estáu la [[Carretera Federal 15]] tien 2,711 quilómetros nel Estáu, sumaes al restu de les carreteres estatales de 4,591 quilómetros; en total l'estáu cunta con 7,302 quilómetros de carreteres. Sonora cuenta tamién con 2,008 quilómetros de víes ferriales, 5 aeropuertos internacionales (el principal ye l'[[Aeropuertu Internacional General Ignacio Pesqueira García]]) y 2 puertos marítimos (el principal ye [[Guaymas]]).

Operen nel estáu 150 radio-difusores (53 d'[[amplitú modulada]] y 97 de [[frecuencia modulada]]) según 90 estaciones de televisión. La entidá cunta tamién con 466 establecimientos de diverses categoríes pal agospéu.<ref>{{cita web |url=http://cuentame.inegi.org.mx/monografias/informacion/son/economia/infraestructura.aspx?tem..|títulu=http://cuentame.inegi.org.mx/monografias/informacion/son/economia/infraestructura.aspx?tem.. }}</ref>

[[Ficheru:Aeropuerto_HMO_1.JPG|thumb|250px|right|[[Aeropuertu Internacional General Ignacio Pesqueira García]] en [[Hermosillo]].]]

== Tresporte ==
Sonora xaz nun corredor que conectó les tierres altes del centru de [[Méxicu]] col norte escontra [[Estaos Xuníos]] pola mariña del [[Océanu Pacíficu|Pacíficu]] siquier dende'l [[Virreinatu de Nueva España|periodu colonial]], y hai evidencia de qu'esti corredor esistió nel [[América precolombina|periodu prehispánicu]] tamién. Güei, entá ye un corredor importante pa los viaxes y les unviaes, con víes de [[ferrocarril]] y la [[Carretera Federal 15]] que les sigue. L'estáu tien un total de 24,396 km de [[Carretera|carreteres]]. Les llinies de ferrocarril consisten naquelles que van escontra Estaos Xuníos. El [[puertu]] comercial más importante ta en [[Guaymas]], y dalgunos más pequeños pal turismu en [[San Carlos (Sonora)|San Carlos]], [[Puerto Peñasco]] y [[Badea de Kino]]. L'estáu tien cuatro aeropuertos nes ciudaes de Hermosillo, Puerto Peñasco, Ciudad Obregón y Nozales. Estos aeropuertos conecten l'estáu con 112 llocalidaes tantu en Méxicu como nel estranxeru.

== Turismu ==
[[Ficheru:Zona_Hotelera_Puerto_Peñasco.png|thumb|250px|left|Zona hotelera en [[Puerto Peñasco]].]]
El principal curiosu [[turísticu]] de Sonora son les sos sableres, poblaciones, amás del desiertu que se xune al mar y a la sierra. La diversidá de los sos ecosistemes fai posible que nel Estáu puedan realizase gran variedá d'actividaes de recreación y turismu como [[bucéu]], [[Pesca deportiva|pesca]], [[nado]], [[senderismu]], [[ciclismu de monte]], [[caza|turismu cinexéticu]] y [[turismu ecolóxicu]].

Les sableres más conocíes son [[San Carlos (Sonora)|San Carlos]], [[Puerto Peñasco]] y [[Badea de Kino]]. San Carlos, y la so sablera Los Algodones ye una de les zones más visitaes na mariña sonorense. San Carlos tien una gran variedá de vida marina nes sos mariñes, lo que la convierte nun llugar popular pa la pesca deportiva y el bucéu. Dellos yaquis y seris cerca de [[Guaymas]] y el Cuetu del Tetakawi viven la de pesca. 

[[Puerto Peñasco]] alcontrar nel estremu noroeste del estáu nel Golfu Cimeru daqué cerca del desagüe del [[ríu Colorado]]. Tien 110 quilómetros de sableres n'agües seles, cerca del [[Gran desiertu d'Altar Ermu d'Altar]] y de la [[Reserva de la biosfera El Pinacate y Gran Desiertu d'Altar|reserva de la biosfera d'El Pinacate]], con unu de los climes más secos de Méxicu. Dende la década de 1990, esperimentó un desenvolvimientu a gran escala a lo llargo de les sos estenses sableres.

Nel conceyu de Hermosillo atópase [[Badea de Kino]], les sableres de la badea son de sable blancu y agua calmo y templao. Nes islles cercanes pueden reparase lleones marinos. Cerca d'ésta mariña ta [[Isla Tiburón]], la islla más grande de Méxicu y una reserva natural con borregos y venados selvaxes. Ende viven los [[Pueblu seri|seris]], una comunidá indíxena con especial importancia en [[Punta Chueca]], qu'inda practica la cacería, la pesca y la recueya de recursos naturales, amás de la venta de manualidades a los turistes.
[[Ficheru:Plaza_de_Alamos,_Son.jpg|thumb|250px|right|Plaza principal n'[[Álamos (Sonora)|Álamos]].]]
Pa promover el turismu n'árees fora de les sableres principales, l'estáu de Sonora creó delles rutes turístiques pa la so promoción según l'estáu de "[[Pueblos Máxicos|Pueblu máxicu]]" pa delles de les sos ciudaes más pequeñes. La [[ruta de les Misiones]] cubre les paraes principales del misioneru [[Compañía de Xesús|xesuita]] [[Eusebio Francisco Kino]], ente éstes atopen ilesies y misiones en [[Caborca]], [[Pitiquito]], [[Oquitoa]], [[Atil (Sonora)|Átil]], [[Tubutama (conceyu)|Tubutama]], [[Imuris|Ímuris]], [[Cucurpe]] y [[Madalena de Kino]]. En Madalena, los restos del padre Kino atopar nel mausoléu na Plaza Monumental. 

La [[ruta del ríu Sonora]] sigue una serie de pueblos a lo llargo del [[ríu Sonora]]. La ruta inclúi los asentamientos d'[[Ures]], [[Baviácora (conceyu)|Baviácora]], [[Aconchi (conceyu)|Aconchi]], [[San Felipe de Jesús (Sonora)|San Felipe de Jesús]], [[Huépac]], [[Banámichi]], [[Sinoquipe]], [[Arizpe]], [[Bacoachi (conceyu)|Bacoachi]] y [[Cananea]]. La ruta inclúi atraiciones como vieyes faciendes, places, regueros, montes y otros curiosos naturales.

== Deportes ==
[[Ficheru:Estadio_Sonora_2.JPG|thumb|250px|Los Naranxeros de Hermosillo apostando un partíu de la Lliga Mexicana del Pacíficu nel [[Estadiu Sonora]].]]

L'estáu cunta con múltiples infraestructures deportives, principalmente en Hermosillo y Ciudad Obregón, nes que s'inclúin el Centru d'Usos Múltiples (CUM), l'[[Estadiu Héroe de Nacozari]], l'[[Estadiu Sonora]], el [[Ximnasiu del Estáu de Sonora|Ximnasiu del Estáu]], l'[[Arena ITSON]], según múltiples unidaes deportives.<ref>{{cita web |url=http://www.economiahermosillo.gob.mx/portal/descargas/3%20Infraestructura%20Deportiva.pdf|títulu=http://www.economiahermosillo.gob.mx/portal/descargas/3%20Infraestructura%20Deportiva.pdf|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20220714015000/http://www.economiahermosillo.gob.mx/portal/descargas/3%20Infraestructura%20Deportiva.pdf|fechaarchivu=2022-07-14}}</ref>

L'estáu cunta amás colos siguientes equipos deportivos:
* [[Naranxeros de Hermosillo]]. Equipu de béisbol de la [[Lliga Mexicana del Pacíficu]].
* [[Yaquis de Ciudad Obregón]]. Equipu de béisbol de la [[Lliga Mexicana del Pacíficu]].
* [[Mayos de Navojoa]]. Equipu de béisbol de la [[Lliga Mexicana del Pacíficu]].
* [[Cimarrones de Sonora]]. Equipu de fútbol de la [[Lliga d'Ascensu de Méxicu]].
* [[Potros ITSON de Obregón]]. Equipu de baloncestu de la [[Lliga Nacional de Baloncestu Profesional de Méxicu]] (LNBP).
* [[Rayos de Hermosillo]]. Equipu de baloncestu del [[Circuitu de Baloncestu de la Mariña del Pacíficu|CIBACOPA]].
* [[Algodoneros de San Luis]]. Equipu de béisbol de la [[Lliga Norte de Méxicu]].
* [[Diaños de Hermosillo]]. Equipu de béisbol de la [[Lliga Norte de Méxicu]].
* [[Tiburones de Puerto Peñasco]]. Equipu de béisbol de la [[Lliga Norte de Méxicu]].
* [[ Colloraos de Caborca]]. Equipu de béisbol de la [[Lliga Norte de Méxicu]].
* [[Guerreros de Obregon]]. Equipu de fútbol de la [[ Tercer División de Méxicu]]
* [[Ostioneros de Guaymas (baloncestu)]]. Equipu de baloncestu del [[Circuitu de Baloncestu de la Mariña del Pacíficu|CIBACOPA]].

El deporte más popular de Sonora ye'l béisbol, con casi toles ciudaes principales con siquier un equipu de béisbol que xuega na lliga rexonal. Anque'l fútbol nun ye tan popular nel estáu caltiénse como una práutica recreativa pola facilidá del desenvolvimientu del xuegu en múltiples instalaciones deportives.

== Persones destacaes ==
{{AP|Personaxes de Sonora}}
{{llista de columnes|2|
* [[Félix María Zuloaga]], presidente de Méxicu ente 1858 y 1862.
* [[Adolfo de la Huerta]], presidente de Méxicu en 1920. 
* [[Álvaro Obregón]], presidente de Méxicu ente 1920 y 1924.
* [[Plutarco Elías Calles]], presidente de Méxicu ente 1924 y 1928.
* [[Abelardo L. Rodríguez]], presidente de Méxicu ente 1932 y 1934. 
* [[Ramón Corrolada Verduga]], vicepresidente de Méxicu ente 1904 y 1911.
* [[Jesús García Corona]], "Héroe de Nacozari".
* [[Cajeme (Caudiellu Yaqui)|José María Leyva]], "L'Indiu Cajeme".
* [[Alfonso Ortiz Tirado]], cantante tenor y ortopedista mexicanu.
* [[Bill Meléndez]], animador, direutor de cine y productor cinematográficu.
* [[Fernando Almada Otero]], actor de cine, televisión y guionista. Nacíu en Sonora. Hermanu del fináu Mario Almada Otero (actor).
* [[Manuel Uruchurtu Ramírez]], abogáu y políticu, conocíu por ser l'únicu mexicanu que finó nel desastre del RMS Titanic.
* [[Raquel Torres]], actriz del cine mudo y sonoro en Hollywood.
* [[María Félix]], "La Doña", máxima diva del cine mexicanu, nacida nel Ranchu "El Quiriego", n'Álamos, Sonora.
* [[Mario Almada Otero]], actor de cine, televisión y guionista, nacíu en Huatabampo, Sonora.
* [[Edmundo Valadés]], cuenteru y periodista.
* [[Luis Aguilar]], actor y cantante conocíu como "El Gallu Giro".
* [[Columba Domínguez]], actriz nacida en Guaymas, Sonora; esposa d'Emilio "L'Indiu" Fernández.
* [[Silvia Pinal]], actriz de cine y televisión, nacida en Guaymas, Sonora.
* [[Isela Vega]], actriz cinematográfica y símbolu sexual ente los años 60's y 70's.
* [[Alberto Vázquez]], cantante y actor, ídolu del Rock' n Roll, orixinariu de Guaymas, Sonora.
* [[Alicia Encinas]], actriz de cine y televisión.
* [[Jesús Ochoa]], actor de cine y televisión, nacíu en Hermosillo, Sonora.
* [[Valentín Elizalde]], cantante de música nortiza y de banda, conocíu como "El Gallu d'Oru", nacíu en Navojoa, Sonora.
* [[Yahir]], cantante y actor de televisión, orixinariu de Hermosillo, Sonora.
* [[Yuridia]], cantante y compositora nacida en Hermosillo, Sonora.
}}

== Estaos hermanaos ==
* {{Bandera|EUA}} {{Bandera|Arizona}} [[Arizona]], [[EUA]]<ref>{{cita web |url=http://www.sre.gob.mx/coordinacionpolitica/index.php/oficines-en-l'esterior-de-les entidaes federatives/147?task=view/|títulu=Secretaría de Rellaciones Esteriores {{!}} Gobiernu {{!}} gob.mx|fechaaccesu=23 d'avientu de 2016|autor=|enllaceautor=|fecha=|idioma=|sitiuweb=www.sre.gob.mx|editorial=}}</ref>

== Ver tamién ==
* [[Organización territorial de Méxicu]]
* [[Estáu d'Occidente]]
* [[Conceyos de Sonora]]
* [[Conceyos de Sonora por índiz de desenvolvimientu humanu]]
* [[Llocalidaes de Sonora]]

{{Allugamientu xeográficu |
Noroeste = [[Ficheru:Coat of arms of Baxa California.svg|15px]] [[Baxa California]]
| Norte = [[Ficheru:Flag of Arizona.svg|15px]] [[Arizona]]
| Nordeste = [[Ficheru:Flag of New Mexico.svg|15px]] [[Nuevu Méxicu]] / [[Ficheru:Coat of arms of Chihuahua.svg|15px]] [[Chihuahua]]
| Oeste = [[Golfu de California]]
| Centro = Sonora | Este = [[Ficheru:Coat of arms of Chihuahua.svg|15px]][[Chihuahua]]
| Suroeste = [[Golfu de California]]
| Sur = [[Ficheru:Coat of arms of Sinaloa.svg|15px]] [[Sinaloa]]
| Sureste = [[Ficheru:Coat of arms of Chihuahua.svg|15px]][[Chihuahua]]
}}

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Fuentes ==
* {{Versalita|Bowen}}, Thomas G. (1976). «Esquema de la historia de la cultura Trincheres». En Braniff, Beatriz y Felger, Richard (coords.), Sonora: antropoloxía del desiertu. Primer xunta d'antropoloxía y historia del Noroeste. Ciudá de Méxicu. Institutu Nacional d'Antropoloxía y Historia.

== Enllaces esternos ==
{{Commonscat|Sonora}}
* [http://www.sonora.gob.mx/ Gobierno del Estáu de Sonora] — sitio web oficial
* [http://www.sonoraturismo.gob.mx/ Comisión del Fomentu al Turismu]
* [http://www.economiasonora.gob.mx/ Secretaria d'Economía]

{{Tradubot|Sonora}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Estaos de Méxicu]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con tables frañíes]]
[[Categoría:Wikipedia:Artículos con plantía Otros usos a páxines que nun esisten]]