Idioma matlatzinca
 'Pjiekak'joo' | |
|---|---|
| Faláu en |  Méxicu
|
| Rexón | Estáu de Méxicu |
| Falantes | 649 |
| Puestu | Non nos 100 mayores (Ethnologue 1996) |
| Familia | Otomangueano Otomangueano occidental |
| Estatus oficial | |
| Oficial en | En Méxicu tien reconocencia como llingua nacional [1] |
| Reguláu por | SEP |
| Códigos | |
| ISO 639-1 | nengún |
| ISO 639-2 | {{{iso2}}}
|
| ISO 639-3 | mat
|
 Estensión de les llingües matlatzinca-atzinca-pirinda a principios del sieglu XX, y área d'espansión probable nel sieglu XVI | |
El matlatzinca o pirinda (tamién llamáu matlaltzinca y matlazinca) ye'l nome que se suel dar a dos llingües emparentaes anque inintelixibles falaes na parte sur del Estáu de Méxicu. La primera d'estes llingües puramente llamada ocuilteco o tlahuica tien unos 500 falantes qu'habiten principalmente na llocalidá de San Juan Atzingo y Santa Lucía del Progresu, ente que la otra llingua'l matlatzinca puramente dichu ye faláu por unes 700 persones alredor de la llocalidá de San Francisco Oxtotilpan. Dambes llingües pertenecen a la caña oto-pame de la familia otomangueana. El nome autóctonu de la llingua ye pjiekak'joo, "la llingua que yo falo".
Nesti artículu describe'l matlatzinca de San Francisco Oxtotilpan.
Historia[editar | editar la fonte]
En tiempos prehispánicos el dominiu d'estes llingües estender pol valle de Toluca o valle del Matlatzinco, al norte colindaba cola rexón mazahua de Ixtlahuaca. Nes poblaciones como Tejupilco, Tonatico, Amatepec y Tlatlaya los matlazincas cohabitaban colos chontales y mazatecos,[1] polo qu'esta rexón tuvo venceyada col norte de Guerrero onde había Matlatzincas en Colula, Alahuixtlan, Tepecuacuilco y Tlacozahuitlan. Tamién había dellos matlatzincas nel Valle de Méxicu, mayoritariamente nahua, nes cabeceres tepanecas d'Azcapotzalco y Tacuba y llugares como Coyoacán. Nel valle de Morelos alcontrábense falantes de matlatzinca na rexón de Cuernavaca hasta'l sieglu XIX. Al oeste'l dominiu de les llingües matlatzincas estender hasta'l reinu purépecha de Tzintzuntzan nel estáu de Michoacán, de fechu nes llocalidaes Taximaroa, Zitácuaro, Tlalpujahua, Charo, Taymeo y Necotlan esistieron enclaves matlatzincas.
Anguaño debíu al pequeñu númberu de falantes, que la so edá media tiende a aumentar, les llingües matlazincas (ocuilteco y matlazinco puramente) considérense llingües amenaciaes. Aun así estes llingües gocien de reconocencia oficial: en 2001 xunto con otres 62 llingües, reconocióse la so estatus llegal de llingua nacional de Méxicu.[2]
Variantes[editar | editar la fonte]
El matlatzinca tuvo una gran estensión nel sieglu XV. Falar dende l'oriente de Michoacán, al Valle de Méxicu. Esiste ciertu tracamundiu históricu colos nomes de les diverses variantes que dacuando por referencies confuses conteníes en Bernardino de Sahagún fueron consideraes llingües distintes, pero la meyor evidencia disponible amuesa que les siguientes variedaes son de fechu formes de matlatzinca cercanamente emparentaes:
- El matlatzinca puramente dichu faláu n'anguaño en San Francisco Oxtotilpan, y tamién mientres la primer metá del sieglu XX en Mexicaltzingo, que cunta con daqué más de mediu millar de falantes.
- El tlahuica, atzinca (o ocuilteco) faláu en San Juan Atzingo, qu'a principios de sieglu XXI apenes cuntaba con una ventena de falantes.
- El pirinda, totalmente estinguíu na actualidá y que foi faláu nel oriente de Michoacán. Una de les rexones onde se caltuvo hasta más tarde foi la llocalidá de Charo (Michoacán): el postreru falante competente d'esa variante morrió en 1932.[3]
Descripción llingüística[editar | editar la fonte]
Fonoloxía[editar | editar la fonte]
L'inventariu consonánticu d'esta llingua ye abondo simple:
| Llabial | Alveolar | Palatal | Velar | Llabiu- velar |
Glotal | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Oclusiva | p | b | t | k | kʷ | ʔ | ||||||
| Africada | ʦ | |||||||||||
| Fricativa | s | ʃ | h | |||||||||
| Aproximantes | l, r | y | w | |||||||||
| Nasal | m | n | ||||||||||
Nes trescripciones frecuentemente atópase <x> pa /ʃ/ y < ' > pa /ʔ/.
A pesar de la simplicidá del sistema consonánticu, la llingua tien grupos consonánticos: consonante + glotal. El sistema vocálicu ye relativamente simple y ta formáu por 7 unidaes básiques, trés vocales altes, /i, i, o/, trés vocales medies / y, ə, o/ y una vocal baxa/a/:
| Anterior | Central | Posterior | |
|---|---|---|---|
| Zarrada | i | o | |
| Media | y | ə | o |
| Abierta | ɑ |
Gramática[editar | editar la fonte]
El matlatzinca nun tien xéneru gramatical en nenguna categoría. El nome estrema ente formes de singular y plural, y nel verbu y los pronomes se disitingue singular, dual y plural. Por casu el pradigma nominal vien dau por:
| Singular | Dual | Plural | |
|---|---|---|---|
|
kakí || kakwéwi || kakhówi | |||
|
kačʔí || kahčʔewi || kahčówi | |||
|
retʔ |
Esti pardigma ye similar al otomí en cuanto al númberu de formes distinguíes, inclusive'l matlatzinca y el otomí comparten la marca de dual -wi mientres la marca de plural -hə de la tercer persona ye equivalente a la marca del otomí pa esa persona -hi. Amás los pronomes de primera y segunda comparten un prefixu de definíu qu'en matlatzinca ye *ka- y en otomí ye *nu- siendo'l restu de terminaciones similares.
El verbu presenta conxugar por aciu prefixos personales que concuerden col suxetu y sufixos personales que concuerden col primer oxetu. Les marques de suxetu varien d'alcuerdu non yá cola persona, sinón que al igual que n'español diches marques son sincrétiques col tiempu y la manera, ye dicir les mesmes marques qu'espresen la persona gramatical tamién espresen el tiempu gramatical y la manera gramatical, como se ve nos siguientes exemplos:
- (1a) Thepapá kučóri bebaáni
- the-pá ku-čóri be-báani (1ªSG-pá 3ªSG.PRES-tar en-casa)
- 'El mio pá ta na casa' (= 'El mio padre ta en casa')
- (1b) Thepapá šáwa mučóri bebaáni
- the-pá šáwa mu-čóri be-báani (1ªSG-pá NEG 3ªSG.NEG-tar en-casa)
- 'El mio pá nun ta na casa' (= 'El mio padre nun ta en casa')
- (1c) Thepapá mekučóri bebaáni
- the-pá me-ku-čóri be-báani (1ªSG-pá HAB-3ªSG.PRES-tar en-casa)
- 'El mio pá siempres ta na casa' (= 'El mio padre davezu ta en casa')
Referencies[editar | editar la fonte]
Notes[editar | editar la fonte]
- ↑ R. Escalante y M. Hernández, 1999, p.7
- ↑ La Llei Xeneral de Derechos Llingüísticos de los Pueblos Indíxenes, decretu publicáu'l 13 de marzu de 2003
- ↑ J. Soustelle, 1937
Bibliografía[editar | editar la fonte]
- Roberto Escalante y Marcianu Hernández (1999): Matlazinca de San Francisco Oxtotilpan, Estáu de Méxicu, dientro del Archivu de llingües indíxenes de Méxicu, COLMEX, Méxicu DF, ISBN 968-12-0902-8.
- Jacques Soustelle [1937](1993): La familia llingüística Otomí-Pame de Méxicu Central, Fondu de Cultura Económica, Méxicu DF, ISBN 968-16-4116-7.
- Soustelle, Jacques. «XII: El Matlatzinca (pirinda) y el Ocuilteca», familia+Otom%C3%AD-Pame+del+M%C3%A9xico+central&dq=La familia+Otom%C3%AD-Pame+del+M%C3%A9xico+central&cd=1 La familia llingüística Otomí-Pame de Méxicu Central. Méxicu DF: Fondu de Cultura Económica, páx. 303-329. ISBN 968-16-4116-7. Consultáu'l 30 d'abril de 2010.
Enllaces esternos[editar | editar la fonte]
Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Idioma matlatzinca.
Datos: Q3832945