Toreno

Toreno
Alministración
País	España
Autonomía	Castiella y Lleón
Provincia	provincia de Lleón
Tipu d'entidá	conceyu d'España
Alcalde de Toreno (es)	Q123754390
Nome oficial	Toreno (es)
Códigu postal	24450
Xeografía
Coordenaes	42°42′02″N 6°30′35″W / 42.700555555556°N 6.5097222222222°O
	Toreno Toreno (España)
Superficie	103.53 km²
Altitú	659 m
Llenda con	Cubiellos del Sil, Sancedo, Vega de Espinareda, Berlanga del Bierzo, Páramu del Sil, Igüeña, Noceda del Bierzo, Bembibre y Congostu
Demografía
Población	2898 hab. (2023); - 1539 homes (2019); - 1566 muyeres (2019)
Porcentaxe	0% de provincia de Lleón; 0.12% de Castiella y Lleón; 0.01% de España
Densidá	27,99 hab/km²
Más información
Estaya horaria	UTC+01:00
	toreno.net

Torenu^[3] (en castellán y oficialmente, Toreno) ye un conceyu que pertenez a la comarca d'El Bierzu. Aconceya les pedaníes de San Pedro Mallo (Pueblos de Matarrosa del Sil, San Pedro Mallo, Sta. Leocadia), Librán, Pardamaza, Tombrío de Arriba, Tombrío de Abajo, Sta. Marina del Sil, Villar de las Traviesas, Pradilla y Valdelaloba.

Ta asitiáu nel valle'l Sil, a unos 25 km de Ponferrada direición Viḷḷablinu. Con una altitú sobre'l nivel de la mar de 700 metros pero rodiáu de montes de más de 1.721 metros (Sierra de Xistréu).

Economía[editar | editar la fonte]

Con una población de 2898 habitantes (2023)^[4]^[5], Torenu ye anguaño ún de los últimos pueblos mineros de la provincia de Lleón. La so economía ta basada na antracita y nes rellaciones con Ponferrada a traviés de la reciente autovía que xune les dos llocalidaes. Les castañales, les zreizales, les viñes y la ganaderia son la economía complementario colo que tamién cuenta, amás d'un importante sector servicios na capital del conceyu y na llocalidá de Matarrosa del Sil.

Historia[editar | editar la fonte]

Culturalmente Torenu ye un conceyu ricu en tradiciones y historia. Echando una mirada pela so historia, lo primero nel tiempu sería'l castru que domina'l pueblu dende "El depositu l'augua". Un castru astur qu'a principios de los 90 foi noticia pola so gran cantidá de vasiyes y otros materiales, alcontraos ellí. Siguiría col Conde de Torenu y vizconde de Matarrosa que dexó los sos bienes materiales en construcciones como "La Torre del Conde" nel cascu urbanu de Torenu. El ferrocarril de la M.S.P., que hasta va poco tenía la so propia estación en Torenu, ye un finxu que marca la historia toreniga. Gracies al "tren mineru", el despegue económicu de Torenu foi bien bono nos años 70, llegando a más de 6.000 habitantes, aniciando un pobláu mineru (Alinos) p'acoyer a la gran cantidá de trabayadores que'l pueblu llegó tener. Empreses como la UMINSA, el desapaecíu Coto Minero del Sil o ENDESA instalaren en Torenu pa realizar la so actividá económica per aquellos años.

Güei, metanes el sieglu XXI, Torenu enfréntase al soo mayor retu, la despoblación. El zarre de la mina, la mala distribución de los Fondos Mineros y la mala xestión de l'alministración autonómica ta faciendo que Torenu perda importancia y población añu tres añu.

Llingua[editar | editar la fonte]

La fala de Torenu ye una fala de transición ente l'asturianu occidental de la Rexón D (popularmente conocíu como Paḷḷuezu) y el Bercianu del norte, lu que fae qu'esta fala tenga abonda personalidá.^[6]

**F- (posición inicial)**
Llatín	Fala de Torenu	Asturianu normativu
FACĔRE	Facer	Facer
FĔRRU(M)	Fierru	Fierru

**L- (posición inicial)**
Llatín	Fala de Torenu	Asturianu normativu
LĀRE(M)		Llar
LŬPU(M)		Llobu
LAURETU(M)		Lloréu

**N- (posición inicial)**
Llatín	Fala de Torenu	Asturianu normativu
NAVITĀTE(M)		Navidá

**Diptongación de Ŏ y Ĕ**
Llatín	Fala de Torenu	Asturianu normativu
PŎRTA(M)		Puerta
ŎCULU(M)		Güeyu
TĔMPU(M)		Tiempu
TĔRRA(M)		Tierra
DĔNTE(M)		Diente

**Diptongos decrecientes**
Llatín	Fala de Torenu	Asturianu normativu
CAUSA(M)		Cosa
FERRARĬU(M)		Ferreru
CALDĀRĬA(M)	Caldeira	Caldera
MĀTĔRĬA(M)	Madeira	Madera

**Palatalización de -CT- y -LT-**
Llatín	Fala de Torenu	Asturianu normativu
FĂCTU(M)		Fechu
NŎCTE(M)		Nueche
MŬLTU(M)		Munchu
LACTE(M)		Lleite
AUSCULTĀRE	Escuchar	Escuchar

Terminación -ATUM
Llatín	Fala de Torenu	Asturianu normativu
LATU(M)		Llau
DELICATU(M)		Delgáu
PRATU(M)	Prau	Prau

**-ll-**
Llatín	Fala de Torenu	Asturianu normativu
CASTĚLLU(M)		Castiellu
VALLE(M)		Valle
MARTELLU(M)		Martiellu

**-L- intervocálica**
Llatín	Fala de Torenu	Asturianu normativu
GĚLU(M)		Xelu
FILICTU(M)	Felechu	Felechu

**Grupos -C'L-, -T'L-, -G'L-**
Llatín	Fala de Torenu	Asturianu normativu
NOVACŬLA(M)		Navaya
VETŬLU(M)		Vieyu
TEGŬLA(M)		Teya

**Palatalización de PL-, CL-, FL-**
Llatín	Fala de Torenu	Asturianu normativu
PLĀNU(M)		Llanu
CLĀVE(M)		Llave
FLĂMMA(M)	Llama	Llama

Rotacismu
Llatín	Fala de Torenu	Asturianu normativu
PLATU(M)		Platu
CLAVU(M)		Clavu
TABULA(M)	Tabla	Tabla
ECCLESIA(M)		Ilesia

**-N- intervocálica**
Llatín	Fala de Torenu	Asturianu normativu
RĀNA(M)	Rana	Rana

**Grupos -M'N- -N´N-**
Llatín	Fala de Torenu	Asturianu normativu
SOMNU(M)		Sueñu
DOMINE(M)		Dueñu
ANNU(M)		Añu
CAPANNA(M)		Cabaña
NINNU(M)	Ninu	Neñu
PINNA(M)		Peña
CANNA(M)	Caña	Caña

Grupo -M'N-
Llatín	Fala de Torenu	Asturianu normativu
HŎM(I)NE(M)	Home	Home
FĂM(I)NE(M)	Fame	Fame
LŪM(I)NE(M)	Chume	Llume

Lambdacismo
Llatín	Fala de Torenu	Asturianu normativu
CUBITU(M)		Coldu
NATICA(M)		Nalga

**Grupo -LY-**
Llatín	Fala de Torenu	Asturianu normativu
MULĬERE(M)	Muller	Muyer


Llatín	Fala de Torenu	Asturianu normativu
CAESU(M)		Quesu
BASIU(M)		Besu
CERESIA(M)		Cereza

Tradiciones y cultura[editar | editar la fonte]

En cuanto a tradiciones Torenu cuenta con bonos esponentes d'elementos identitarios lleoneses. La cantidá de cases de corredor que los pueblos torenienses tienen ye una de les primeres coses que'l visitante observa al llegar. Molinos, cortines, fornos y escudos señoriales son l'arquiteutura tradicional complementario en Torenu.

La llingua lleonesa ye otru de los elementos que'l visitante siente -nesti casu- a la so llegada a Torenu. El valle del Sil ye uno de los llugares de Lleón onde meyor se caltién esta llingua.^{[ensin referencies]} El zarre de les vocales "e" en "i" y "o" en "u", los ditongos decrecientes propios del asturlleonés occidental "ei" y "ou" y l'acentu característicu son dalgún de los elementos más audibles d'esta llingua en Toreno.

Otros elementos culturales carauterístios de Torenu son los Filandones, Los Magüestos, la vendimia o'l Pendón de Torenu.