Variaciones xeográfiques del español

La llingua española presenta diferencies de pronunciación, tanto n'otros países de fala hispana como en distintes rexones d'España. N'España podemos atopar rexones billingües como País Vascu, Galicia, Cataluña o Valencia, onde la pronunciación del español apaez bien influyida pola fonética mesma de la llingua de cada rexón. N'otros llugares, como Aragón o Estremadura, apaecen na pronunciación munches traces fonétiques propies. Per otru llau, la pronunciación andaluza tien una fisionomía propia y carauterística por cuenta de la permanencia de dellos soníos del castellán antiguu, el desenvolvimientu de ciertos tresformamientos fonéticos que nun evolucionaron tanto como n'otres provincies y elementos peculiares d'esta rexón.

La pronunciación hispanoamericana paezse más a l'andaluza qu'a la de les demás rexones españoles. La semeyanza ente los dos ye por cuenta de carauterístiques mesmes como'l seséu, el yeísmu, la evolución de les consonantes finales o l'enclín a un timbre más abiertu nes vocales. Na fala d'América tien d'haber influencies fonétiques de toles rexones españoles, pero nun ye fácil conocer la dómina, llugares y circunstancies relatives a la influyencia de cada rexón.

Variaciones nel vocalismu del español

Vocalismu hispanoamericanu

Nel español d'América caltiénse inalteráu'l sistema fonolóxicu vocálicu de cinco unidaes (a, e, i, o, u). Con distintu grau de calter ya intensidá, apaecen n'Hispanoamérica les vacilaciones vocáliques xenerales a tolos dialeutos hispánicos: alternances, trueques, cambeos, diptongaciones, monoptongaciones y ultracorreiciones de tou tipu.

Estos son dalgunos de los fenómenos carauterísticos (pola so intensidá) de determinaes rexones:

Polimorfismu nel timbre de les vocales finales por perda de /-s/. Fuerte nasalización vocálica, con perda, inclusive, de la nasal final. Esta perda de nasal recoyóse apocayá en zones de Méxicu.
Zones del altiplanu mexicanu hasta rexones andines	Debilitamientu estremu, y perda, de les vocales átones, favorecíu pol contautu con S.
Yucatán	La presencia de cortes glóticos ente fonemes, vocálicos o consonánticos.

Vocalismu español

Delles traces distintives de la variación del vocalismu dientro d'España son:

Cataluña	Les vocales tóniques ábrense más. Les vocales átones tienden a centralizase más. Les vocales palatalícense o velarícense marcadamente en contautu con consonantes palatales o velares.
Galicia	Les vocales [e] y [o] en posición final zárrense en [i] y [u] respeutivamente.
País Vascu	Les vocales pronunciénse con un eleváu grau de tensión.

Variaciones nel consonantismu del español

Consonantismu hispanoamericanu

El seséu ye una traza común en tolos dialeutos d'América. El so sistema consonánticu consta de 18 unidaes (ensin el fonema fricativu interdental sordu /θ/).

Hai un enclín al debilitamientu consonánticu que se manifiesta nos siguientes casos:

a) Les sonorizaciones de les oclusives sordes.

b) Les realizaciones fricatives sonores y les elisiones.

c) Les distintes soluciones de les vibrantes múltiples prenucleares: alveolares fricatives, asibiladas y velares.

d) Casos de debilitamientu orgánicu relativu a la /-r/ implosiva.

e) La velarización de la nasal implosiva y l'elisión.

f) L'aspiración de la /s/ implosiva como etapa entemedia nel procesu de gastadura articulatoria de la sibilante

Delles rexones, debíu al contautu con llingües indíxenes, como pueden ser Yucatán o zones andines, tienen una alofonía especial. Estos alófonos especiales afeuten sobremanera a unidaes léxiques indíxenes o viven ente falantes billingües.

Consonantismu español

Andalucía y Canaries	Seséu El fonema /θ/ ye sustituyíu por /s/. Esta /s/ puede tener diverses realizaciones
Cecéu Sustitución del fonema /s/ pol fonema /θ/.
Sur d'España, zones de Castiella-La Mancha, Canaries (en menor midida)	Aspiración y/o perda de /s/ Esta perda provoca l'abertura (fonolóxica) de les vocales pa marcar el plural.

Variación de los patrones melódicos del español

Nesti apartáu vamos comparar la entonación de los tipos más frecuentes d'oración en dellos dialeutos hispanoamericanos notoriamente distintos ente sí y l'español peninsular procedente de distintes rexones al traviés d'una investigación recoyida nel llibru La entonación del Español de Juan Manuel Sosa. Les variedaes peninsulares que s'estudien en dicha investigación son les de Madrid, Pamplona, Barcelona y Sevilla. Del español hispanoamericanu, vamos analizar los dialeutos urbanos de Buenos Aires (Arxentina); Bogotá (Colombia); Ciudá de Méxicu (Méxicu); San Xuan (Puertu Ricu); Caraques (Venezuela); L'Habana (Cuba); y Lima (Perú).

Los tipos d'oraciones pa esta investigación son trés: oraciones declaratives finales, entrugues absolutes y entrugues con pallabra interrogativa (pronominales).

Contornes declaratives

Na lliteratura, xeneralmente atribúyese-yos a les frases declaratives o enunciatives un tonema de finalidá, carauterizáu por un descensu pronunciáu. Estes frases son aquelles que respuenden a una entruga, espresen un fechu determináu, un xuiciu categóricu o una aseveración.

Na investigación recoyida por Juan Manuel Sosa conclúyese que pa les contornes hispanoamericanes (sacante la cadencia final mexicana), les oraciones declaratives son toes descendentes hasta'l rexistru más baxu de los falantes.

Tres l'estudiu realizáu, notóse que, llingüística y funcionalmente, nun esisten variaciones significatives pa les declaratives ente España y América. A nivel del pretonema l'enclín ensin marcar ye l'usu d'acentos tonales L*+H (cola esceición del dialeutu porteñu). Tanto les variantes hispanoamericanes como les peninsulares empleguen los dos tipos de tonemes, el L*L% y el H*L%. El H*L% marca un grau mayor d'énfasis o focalización na última pallabra acentuada.

Tres dellos estudios realizaos sobre comparances ente dialeutos, atopáronse delles coincidencies ente ellos. La configuración tonemática de los diez dialeutos siempres foi descendente, la mayor parte de les vegaes rematando col tonema L*L%, el tonema de finalidá. El puntu más alto asítiase nel primer picu siguiendo a la primera sílaba acentuada, dempués de la cual empecípiase un descensu.

Magar les coincidencies tonemátiques que se señalen na investigación, yera fácil detectar l'orixe de la mayoría de los informantes al sentir la so pronunciación. Esto pue ser por cuenta de dos razones:

1. Ye posible qu'haya traces diferenciadores d'altores globales nel pretonema que seyan igualmente sistemáticos.

2. Ye posible qu'anque les secuencies de tonos seyan les mesmes, la so implementación sía distinta, polo qu'habría diferencies fonétiques que sirviríen de nicios.

Interrogatives absolutes

Lo qu'estrema a un enunciáu declarativu n'español del so correspondiente interrogativu ye fundamentalmente la so entonación. Nel estudiu atopáronse variaciones relevantes na configuración de los tonemes, pero tamién traces comunes como un altor global más altu.

La diferencia qu'atoparon ente'l patrón mexicanu y el castellanu anicia na mayor xubida final del mexicanu.

Nel dialeutu puertorriqueñu esiste una diferencia de tonema ente les entrugues absolutes normales y les negatives. Les interrogatives absolutes usen el tonema H+H*L%, esto ye, presenten una xubida nel nucleu enantes de baxar. Per otru llau les entrugues negatives tienen un tonema H*L%, que nun fai que'l nucleu xuba antes de baxar. Esti tipu de distinción ente los dos tipos d'entrugues en puertorriqueñu nun s'atopen en tolos dialeutos caribeños.

La única diferenciación real qu'asocede ente les principales zones dialeutales tradicionalmente establecíes ye la qu'opón al español del Caribe, insular y continental, al restu de les variedaes hispanoamericanes. El fechu de qu'en toles demás zones manifiéstese un tonema ascendente, ente que en tola rexón caribeña les interrogatives absolutes seyan un tonema descendente, fainos pensar na evolución histórica interna d'esta variedá, considerándose una zona particular distinta.

Les contornes interrogatives de la nuesa amuesa peninsular terminen siempres con tonemes ascendentes. Na mayoría de los casos siguen les normes canóniques de la entonación castellana.

Como conclusión Juan Manuel Sosa señala que la contorna melódica de les interrogaciones absolutes ye particular y distintivu pa cada dialeutu, estableciéndose les diferencies ente ellos a nivel de tonema. Los cinco tipos principales son:

a. Ascendente, col tonu nuclear axuntáu al acentu tonal H*, siguíu del tonu de xuntura H%. Carauterísticu del dialeutu arxentín buonarense.

b. Ascendente, col movimientu melódicu partiendo de la sílaba nuclear asitiada cerca de la llinia de la base tonal, pero ensin devasar l'altor global del enunciáu. Carauterísticu del español peninsular.

c. Ascendente, partiendo dende'l rexistru más baxu y alzándose sustancialmente percima del altor del cuerpu del enunciáu mientres la última sílaba. Carauterísticu del dialeutu mexicanu, de ciertes entrugues del bogotanu y de la variedá limeña.

d. Descendente dende'l puntu más altu del enunciáu, efeutu de la secuencia H+H*L%. Esta secuencia ye carauterística del caraqueñu, el puertorriqueñu, l'habaneru y los demás dialeutos hispánicos del Caribe.

e. Descendente, cola cadencia final partiendo dende l'altor averáu del restu del enunciáu, efeutu del tonema H*L%. Topamos esta terminación namái nes entrugues negatives del puertorriqueñu y el maracuchu.

Quilis (1987) apunta que si se comparen los perfiles entonativos de los enunciaos interrogativos absolutos del puertorriqueñu, colos dialeutos de Les Palmes de Gran Canaria, puede notase la cuasi total semeyanza qu'esiste ente ellos.

No que fai a les irregularidaes pretonemátiques, atopóse que les contornes de tolos dialeutos del español presenten l'amontáu ascensu inicial de les interrogatives, polo qu'esti fechu tien de ser consideráu una carauterística xeneral de la llingua.

Entrugues pronominales

La configuración melódica d'esti tipu d'entrugues correspuéndese polo xeneral cola del enunciáu declarativu, una y bones la parte más alta de la contorna coincidente cola primer pallabra acentuada, dempués de la que se produz un descensu gradual que remata con un tonema descendente. L'altor xeneral de les entrugues pronominales ye siempre mayor que la de cualquier enunciáu declarativu. Como la intención interrogativa concéntrase sobre la primer pallabra acentuada, el picu más altu tiende a coincidir con esa pallabra, anque non necesariamente na so sílaba acentuada.

Juan Manuel Sosa señala qu'al respective de les entrugues pronominales, acordies cola gran variabilidá atopada inter y intradialeutalmente, nun podemos llegar a conclusiones definitives sobre cuálos son los patrones fonolóxicos non marcaos pa cada dialeutu. Tán documentaes diferencies sistemátiques como les qu'esisten ente'l puertorriqueñu y otros dialeutos col tipu de descensu final o l'aparente preferencia del mexicanu y el colombianu por tonemes ascendentes.