Tifinag

De Wikipedia
Sistema d'escrituraTifinag
Kidal.jpg
Tipos sistema d'escritura natural, abyad y alfabetu de caxa única
Llingües Llingües bereberes y Llingües tuareg
Dates sieglu III edC
Basáu en Libyco-Berber script (en) Traducir
ISO 15924 Tfng (120)
Direición del testu d'izquierda a derecha
Estaya Unicode U+2D30-2D7F[1]
Formáu por
Cambiar los datos en Wikidata
Caráuteres del alfabetu tifinagh.

El tifinagh (pronunciáu [tifinaɣ]) ye un alfabetu que s'utiliza pa trescribir delles llingües bereberes (n'Arxelia escríbese "tifinaɣ"). La forma más antigua de tifinagh llámase alfabetu líbico o berbero-líbico, que'l so usu ta documentáu dende'l sieglu III e. C. hasta'l sieglu III d. C. en tol norte d'África y nes Islles Canaries.[2] Atribúyese-y un orixe púnicu.

L'usu del tifinagh perdióse darréu en casi tolos territorios berberófonos, siendo calteníu namái polos tuareg pa trescribir el so idioma, el tamasheq. A finales del sieglu XX delles instituciones culturales bereberes recuperaron y reformaron el tifinagh pa trescribir distintes variantes de llingües bereberes qu'escarecíen hasta güei de norma escrita.

Les formes antigües de tifinagh son consonántiques (incluyíes los tuareg), ente que les formes modernizaes inclúin signos pa les vocales. Les distintes variedaes d'esta escritura tienen, amás de la cuestión de les vocales, otres munches ya importantes diferencies.

Alfabetu líbico[editar | editar la fonte]

Ye puramente consonánticu. Tuvo dos formes: la occidental y l'oriental. La primera usar a lo llargo de la mariña mediterránea y atlántica, dende la Cabilia hasta Canaries.[2] La oriental utilizar na rexón de Constantina, Aurés y Tunicia. Namái foi descifrada la forma oriental, gracies a qu'esisten numberoses inscripciones billingües púnicu-líbicas, que dexaron topar el valor de 22 de los 24 signos que componen esta modalidá de tifinagh. La forma occidental, que sería más primitiva y con menor influencia púnica, tien 13 calteres más que la oriental. En dambos casos les inscripciones son fundamentalmente epitafios o dedicatories curties. Nun esiste una direición fixa pa la escritura, pero lo más habitual ye que s'escriban les pallabres de baxo a enriba. Cada llinia suel contener una pallabra o una frase con sentíu completu. Dellos calteres ayuden a la llectura indicando los principios de llinia.

Tifinagh saḥarianu y tuareg[editar | editar la fonte]

Llámase tifinagh saḥarianu a una forma arcaica d'escritura tuareg que les sos amueses más recién tienen unos doscientos años d'antigüedá[ensin referencies]. Desconozse otra manera la so xénesis: nun se sabe si deriva de la forma occidental o de la oriental del alfabetu líbico nin cómo se produció la transición d'unu a otru. Tampoco se sabe cuándo s'empezar a utilizar, si foi contemporaneu del líbico o posterior y nin siquier si usaba antes de la conquista árabe. Foi descifráu pol misioneru Charles de Foucauld, a principios del sieglu XX. Tien un signu pa notar les vocales finales.

Diccionariu tuareg-francés de Charles de Foucauld.

El tuareg, dacuando llamáu tifinagh por excelencia, yá que ye l'únicu qu'hasta tiempos recién utilizábase, correspuende a los pueblos tuareg, nómades falantes de llingua tamasheq que viven ente Arxelia, Malí y Níxer. Tien variantes, correspondientes a los distintos dialeutos del tamasheq: tanto la forma como'l númberu de los signos puede camudar, pero son mutuamente intelixibles.

Tien un signu pa marcar les vocales finales o tighratin. Nes rexones del Hoggar, Ghat y el Adrar, dichu signu namái s'emplega pa la vocal /a/, ente que les vocales /i/ y /o escríbense utilizando los signos de les semiconsonantes /y/ y /w/. Otros dialeutos empleguen el mesmu signu pa toles vocales finales, o inclusive pa les iniciales ensin distinción. Delles tribus de la rexón de Tombuctú utilicen los signos diacríticos del árabe pa notar les vocales curties.

El tifinagh tuareg usar n'ocasiones pa escribir testos llargos, pero nun ye lo habitual. Polo xeneral el so usu se circunscribe a anotaciones y epitafios, declaraciones d'amor ya inscripciones diverses sobre oxetos como alfombres, xoyes, armes, etc. Les inscripciones de cutiu empiecen utilizando la fórmula «awa näk [nome] innân», esto ye, «soi yo, [nome], quien dixo...».

La escritura ta llargamente estendida ente los tuareg, y más ente les muyeres qu'ente los homes. Al paecer, una de cada dos muyeres puede escribir ensin vacilaciones, frente a unu de cada trés homes. En tiempos recién ta utilizándose el tifinagh como soporte pedagóxicu en campañes contra l'analfabetismu.

Nun esiste un orde nel qu'enunciar les lletres del alfabetu, pero Charles de Foucauld citaba en 1920 una fórmula mnemotécnica pa recordales. Trátase de la siguiente frase, que les contién toes: «awa näk, Fadîmata ult ughnis, aghebbir nnit ur itweddis, taggalt nnit märaw iyesân d sedîs»; «Soi yo, Fadimata, fía de Ughnis: el so cadril nun se toca; la so dote ye de dieciséis caballos».

Tifinagh modernu (neotifinagh)[editar | editar la fonte]

Señal d'altu (stop) n'árabe (qif) y en tifinagh (bedd) alcontrada en Marruecos.

En 1965 nuevos bereberes deseosos de promover la normalización de les sos llingües crearon una asociación cultural, l'Academia Bereber (Académie berbère, AB), qu'en 1967 y hasta la so disolución en 1978 pasaría a llamase Agraw Imazighen.

Esta asociación propunxo un alfabetu tifinagh estándar basáu tantu nel tuareg utilizáu n'Arxelia como n'otres formes qu'empezaren a espublizase en zones berberófonas d'Arxelia y Marruecos. L'oxetivu yera resucitar una escritura milenario cola que poder trescribir toles variantes de llingües bereberes, qu'hasta entós solíen trescribise utilizando calteres árabes o llatinos.

En 1972 Ammar Negadi, miembru de l'Academia Bereber y pioneru na investigación sobre la cultura bereber, empecipió los trabayos sobre l'antiguu tifinagh que van desaguar na creación del neo-tifinagh, adoptáu pol IRCAM (Real Institutu de Cultura Amazigh) y utilizáu llargamente.[3]

En 1975, tres una amplia investigación per parte d'Ammar Negadi la revista Asaghen editó la primer llista con 750 nomes amazigh - ente ellos 150 femeninos - que va ser utilizada en parte más tarde pol Ministeriu del Interior arxelín pa establecer la llista de nomes amazigh aceptaos pol Estáu arxelín en 2013.[3]

Dende entós creáronse variaciones d'esti alfabetu, siendo les más conocíes les de Salem Chaker, profesor del INALCO (Institutu Nacional de Llingües y Civilizaciones Orientales de París), y un conxuntu de versiones relativamente similares ente sigo correspondientes, respeutivamente, a l'asociación Afus Deg Wfus (Roubaix, Francia), la revista marroquina Tifinagh, el software de Arabia Ware Benelux y el IRCAM (Real Institutu de Cultura Amazigh de Marruecos).

Les variantes creaes respuenden a que, d'acordies con munchos estudiosos, l'alfabetu de l'Academia Bereber reflexa una falta de reflexón fonolóxica. La AB quixo trescribir soníos qu'en toles variantes de llingües bereberes son alófonos y que por tantu nun teníen por qué trescribise. Ello ye que nun esistíen nes formes vives de tifinagh signos pa trescribilos, y la AB hubo d'inventalos partiendo de la nada, dando llugar asina a un alfabetu que se calificó de «sobrecargado».

Los distintos neotifinagh utilicen lletres pa trescribir les vocales y escríbense d'esquierda a derecha. En 2003 el tifinagh foi adoptáu oficialmente en Marruecos pa la enseñanza de les llingües bereberes na escuela primaria. Ello constitúi un puntu d'inflexón al respective de dómines anteriores, nes que l'usu del tifinagh (por casu en rótulos) yera con frecuencia reprimíu yá que se consideraba apoloxía del nacionalismu bereber.

Nos últimos años l'usu del tifinagh modernu estendióse polo xeneral en tolos territorios berberófonos, pero sigue compitiendo coles trescripciones llatín y árabe, inda más frecuentes.

Calteres[editar | editar la fonte]

Los calteres tifinagh en Unicode son los del rangu O+2D30—O+2D7F, a partir de la versión 4.1.0. Hai definíos 55 calteres, pero úsense más. En ISO 15924, acútase'l códigu Tfng al tifinagh. Esta ye una tabla de calteres:

Lletres simples (y lletres modificadoras)
Códigu Glifo Unicode Treslliteración Nome |-bgcolor="#CCCCFF" Llatín Árabe AFI
O+2D30 Tifinagh Letter Yaf.svg a ا æ
O+2D31 Tifinagh Letter Yab.svg b ب b, β yab
O+2D32 Tifinagh Letter Yabh.svg b ٻ b, β yab fricativa
O+2D33 Tifinagh Letter Yag.svg g گ ɡ yag
O+2D34 Tifinagh Letter Yaghh.svg g ڲ ɡ yag fricativa
O+2D35 Tifinagh Letter Berber Academy Yaj.svg dj ج d͡ʒ yadj de l'Academia Bereber
O+2D36 Tifinagh Letter Yaj.svg dj ج d͡ʒ yadj
O+2D37 Tifinagh Letter Yad.svg d د j yad
O+2D38 Tifinagh Letter Yadh.svg d د j yad fricativa
O+2D39 Tifinagh Letter Yadd.svg ض ðˤ yáḍ
O+2D3A Tifinagh Letter Yaddh.svg ض ðˤ yáḍ fricativa
O+2D3B Tifinagh Letter Yey.svg y ه ə yey
O+2D3C Tifinagh Letter Yaf.svg f ف f yaf
O+2D3D Tifinagh Letter Yad.svg k ک k yac
O+2D3Y Tifinagh Letter Tuareg Yak.svg k ک k yac tuareg
O+2D3F Tifinagh Letter Yakhh.svg ⴿ k ک k yac fricativa
O+2D40 Tifinagh Letter Yah.svg h
b
ھ
ب
h
b
yah
= yab tuareg
O+2D41 Tifinagh Letter Berber Academy Yah.svg h ھ h yah de l'Academia Bereber
O+2D42 Tifinagh Letter Tuareg Yah.svg h ھ h yah tuareg
O+2D43 Tifinagh Letter Yahh.svg ح ħ yáḥ
O+2D44 Tifinagh Letter Yaa.svg ˤ (ε) ع ʕ yáε
O+2D45 Tifinagh Letter Yakh.svg kh (x) خ χ yax
O+2D46 Tifinagh Letter Tuareg Yakh.svg kh (x) خ χ yax tuareg
O+2D47 Tifinagh Letter Yaq.svg q ق q yaq
O+2D48 Tifinagh Letter Tuareg Yaq.svg q ق q yaq tuareg
O+2D49 Tifinagh Letter Yi.svg i ي i yi
O+2D4A Tifinagh Letter Yazh.svg j ج ʒ yaj
O+2D4B Tifinagh Letter Ahaggar Yazh.svg j ج ʒ yaj ahaggar
O+2D4C Tifinagh Letter Tuareg Yazh.svg j ج ʒ yaj tuareg
Códigu Glifo Unicode Treslliteración Nome |-bgcolor="#CCCCFF" Llatín Árabe AFI
O+2D4D Tifinagh Letter Yal.svg l ل l yal
O+2D4Y Tifinagh Letter Yam.svg m م m yam
O+2D4F Tifinagh Letter Yan.svg n ن n yan
O+2D50 Tifinagh Letter Tuareg Yagn.svg ny ني nj yagn tuareg
O+2D51 Tifinagh Letter Tuareg Yang.svg ng ڭ ŋ yang tuareg
O+2D52 Tifinagh Letter Yap.svg p پ p yap
O+2D53 Tifinagh Letter Yu.svg o
w
و
ۉ
w yu
= yaw tuareg
O+2D54 Tifinagh Letter Yar.svg r ر r yar
O+2D55 Tifinagh Letter Yarr.svg ڕ yáṛ
O+2D56 Tifinagh Letter Yagh.svg gh (ɣ) غ ɣ yáɣ
O+2D57 Tifinagh Letter Tuareg Yagh.svg gh (ɣ) غ ɣ yáɣ tuareg
O+2D58 Tifinagh Letter Ayer Yagh.svg gh (ɣ)
j
غ
ج
ɣ
ʒ
yáɣ del Aïr
= yaj del Adrar
O+2D59 Tifinagh Letter Yas.svg s س s yas
O+2D5A Tifinagh Letter Yass.svg ص yáṣ
O+2D5B Tifinagh Letter Yash.svg sh (š) ش ʃ yáš
O+2D5C Tifinagh Letter Yat.svg t ت t yat
O+2D5D Tifinagh Letter Yath.svg t ت t yat fricativa
O+2D5Y Tifinagh Letter Yach.svg ch (tš) تش t͡ʃ yatš
O+2D5F Tifinagh Letter Yatt.svg ط yáṭ
O+2D60 Tifinagh Letter Yav.svg v ۋ v yav
O+2D61 Tifinagh Letter Yaw.svg w ۉ w yaw
O+2D62 Tifinagh Letter Yay.svg y ي j yay
O+2D63 Tifinagh Letter Yaz.svg z ز z yaz
O+2D64 Tifinagh Letter Tawellemet Yaz.svg z ز z yaz de Tawellemet
= yaz arpón
O+2D65 Tifinagh Letter Yazz.svg yáẓ
O+2D6F Tifinagh Modifier Letter Labialization Mark.svg +ʷ ۥ+ ʷ Marca de labiovelarización
= Tamatart
= <super> 2D61
Dígrafos (almítense lligadures)
Códigu Glifo Unicode Treslliteración Nome |-bgcolor="#CCCCFF" Llatín Árabe AFI
O+2D5C O+2D59 Tifinagh Digraph Yats.svg ⵜⵙ ts تس t͡s yats
O+2D37 O+2D63 Tifinagh Digraph Yadz.svg ⴷⵣ dz دز d͡z yadz
Códigu Glifo Unicode Treslliteración Nome |-bgcolor="#CCCCFF" Llatín Árabe AFI
O+2D5C O+2D5B Tifinagh Digraph Yatsh.svg ⵜⵛ ch (tš) تش t͡ʃ yatš
O+2D37 O+2D4A Tifinagh Digraph Yadzh.svg ⴷⵊ dj دج d͡ʒ yadj
Color Key
Tifinagh básicu (IRCAM Tifinagh estendíu (IRCAM)  Otres lletres tifinagh  Lletres tuareg modernes 

Referencies[editar | editar la fonte]

Enllaces esternos[editar | editar la fonte]