Ver la fonte de Odesa

{{llocalidá}}
'''Odesa''' ({{lang-uk|Одеса}}; {{lang-ru|Одесса}}) o tamién '''Odessa''' ye una ciudá [[ucraína]] conocida pol so puertu, emplazado a veres del [[mar Negru]], y cuenta con más d'un millón d'habitantes. Ye la capital del [[óblast d'Odesa]] y pola so situación y población constitúi la [[Ciudaes d'Ucraína|tercer mayor ciudá d'Ucraína]], dempués de [[Kiev]] y [[Kharkiv]], la ciudá comercial más importante del país y la mayor de les mariñes del [[mar Negru]].

El famosu críticu lliterariu, periodista y filósofu rusu del sieglu XIX [[Vissarion Belinsky|Vissarión Belinski]] llamó a Odesa «la tercera de les ciudaes ruses» pola so importancia, mientres el poeta [[Aleksandr Pushkin]] carauterizar como «la más europea de les ciudaes ruses», tou ello a pesar de qu'anguaño nun ta en Rusia (nesa dómina formaba parte del [[Imperiu rusu]]).

L'estilu arquiteutónicu d'Odesa, influyíu pol francés y l'italianu, da un aire mediterráneo a la ciudá, que de cutiu se denomina la ''Perlla del Mar Negru''.

== Historia ==
Los primeros asentamientos humanos neses tierres remontar a la [[edá de piedra]], a {{formatnum:30000}}&nbsp;e.&nbsp;C. A principios del [[I mileniu e.C.|primer mileniu&nbsp;e.&nbsp;C.]] el territoriu del mariniegu norte del [[mar Negru]] poblar los [[cimerios]] a los que reemplazaron los [[pueblos escites|escites]]. A les veres de la badea d'Odesa en tiempos de l'[[antigua Grecia]] yá esistíen delles poblaciones. La más grande yera la [[colonización griega|colonia]] [[Mileto|milesia]] de Boristenes (Βορυσθένης), fundada en 647&nbsp;e.&nbsp;C.,<ref>[http://mynews-in.net/printnews/589848.html Под Одессой откопали античный город - Desenterráu una antigua ciudá cerca d'Odesa] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070928041806/http://mynews-in.net/printnews/589848.html |date=2007-09-28 }} (en rusu)</ref> la que visitó cerca del [[460 e.C.|460&nbsp;e.&nbsp;C.]] [[Heródoto]], el gran [[historiografía griega|historiador]] de l'Antigüedá, que s'interesaba polos pueblos que vivíen nos vastos terrenes al norte del mar Negru tales como los escites, los [[sármatas]] y les llexendaries muyeres guerreres llamaes [[amazona (mitoloxía)|amazones]]. Mientres dalgún tiempu la ciudá de Borístenes foi la sede de los reis escites. Pero l'área del actual cascu vieyu de la ciudá ocupar el Puertu de Istrianos (Ιστριανών λιμήν), una población griega que se dedicaba, na so mayor parte, al comerciu de [[ceberes]], [[miel]], [[vinu]] y [[esclavitú na Antigua Grecia|esclavos]]. Les buelgues de l'antigua cultura griega atópase en casi toes partes, dende'l puertu y el bulevar Primórskiy hasta la plaza Griega, nel monte Zhivájova y nos suburbios.

Ente los sieglos II-IV la zona perteneció al [[Imperiu romanu]] como una parte de les provincies primero [[Dacia (provincia romana)|Dacia]], depués [[Mesia]] Inferior.

Supónse que la principal causa de la decadencia de la villa foi pola invasión de les tribus [[godu|godes]] provenientes del norte, qu'a mediaos del [[sieglu III]], xunto colos [[alanos]], que vivíen al norte del [[mar d'Azov]], afararon los pueblos griegos de la mariña septentrional del [[mar Negru]]. Nun ta atestiguáu, pero ye probable que neses tierres los [[Pueblu godu|godos]] per primer vegada atopar cola desenvuelta cultura grecorromana y el [[cristianismu]]. D'ello resultó'l so cristianización y l'apaición del [[Alfabetu góticu|alfabetu godu]], el primer alfabetu européu creáu a partir del llatín. Del conflictu ente'l [[paganismu]] [[pueblos xermánicos|xermanu]] y el [[cristianismu]] resultó qu'esta zona del mariniegu norte de [[mar Negru]] dio a la ilesia cristiana munchos mártires pola fe, d'orixe [[godu]].

En [[375]] los [[pueblu godu|godos]], espulsaos polos [[hunos]], recularon so la proteición romana a les [[Mesia|provincies balcániques]]. Los [[hunos]] borraron los restos de les ciudaes [[Cultura de Grecia|heléniques]], abriendo pasu a otros pueblos [[nómades]] a les grandes [[estepa|estepes]]: [[ávaros]], [[Bulgaria|búlgaros]], [[húngaros]], [[jázaros]], [[pechenegos]], [[Cumano|polovtsianos]], qu'apoderaron neses tierres socesivamente del [[sieglu IV]] al XIII. Ente los sieglos IX y XI tamién s'establecieron nesi territoriu tribus sedentaries [[pueblos eslavos|eslaves]].

Na segunda metá del [[sieglu XIII]] el territoriu cai sol dominiu del imperiu de [[Batu Kan]], la [[Horda d'Oru]]. Nesi tiempu nel mapa del área apaez la escala mercantil [[República de Xénova|xenovesa]] llamada Ginestra. Los xefes [[Tártaros|mongolo-tártaros]] favorecíen a los xenoveses, por tener intereses comunes nel comerciu d'esclavos.

Desintegrada nel [[sieglu XIV]] la Horda, a la costa norte del mar Negru pasó al [[Gran Ducáu de Lituania]] y construyóse un fuerte de madera qu'apoderaba sobre la badea. Pero'l Ducáu nun supo caltener lo adquirío. Dende'l [[sieglu XV]] el territoriu tuvo pobláu por [[tártaros]] seminómades y griegos en pequeños pueblos costeros. La horda de [[Yedisán|Gran Nogái]], kanato tártaru independiente hasta [[1475]], cayó sol dominiu del [[Imperiu otomanu]].

Según el testimoniu del séquitu del rei suecu [[Carlos XII de Suecia|Carlos XII]], que foi ganáu pol zar rusu [[Pedro'l Grande]] na [[batalla de Poltava]] y fuxía a [[Moldavia]], en [[1709]] atoparon ellí namái una «miserable aldega». En [[1765]], cerca d'ella constrúi una pequeña fortaleza turca de Yení Dunyá, la que'l pueblu empezó a llamase de la mesma manera que'l cercanu pueblecillo grecotártaro de [[Khadsibey|Jadzhibéy]].

Dempués de dos [[Guerra Ruso-Turca, 1787-1792|guerres rusu-turques]], empecipiaes por [[Catalina la Grande]] na segunda metá del [[sieglu XVIII]], el territoriu foi xuníu al [[Imperiu rusu]]. Al riscar del [[14 de setiembre]] de [[1792]], el destacamentu de tropes ruses y de mercenarios [[cosacos]], sol mandu del conde [[José de Ribas]], tomó definitivamente'l fuerte de Yení Dunyá, esto ye, de [[Khadsibey|Jadzhibéy]].

=== Fundación d'Odesa ===
[[Ficheru:Odessa Catherine the Great.jpg|thumb|250px|left|Monumentu a [[Catalina la Grande]] y los padres fundadores de la ciudá.]] [[Ficheru:Josef De Ribas.JPG|thumb|170px|right|Estatua de [[José de Ribas]] por Aleksandr Knyázik, 1994.]]
La ciudá y el puertu d'Odesa fundáronse oficialmente en [[1794]], por un decretu de [[Catalina la Grande]] como la principal puerta marítima del sur del [[Imperiu rusu]]. La iniciativa foi del español nacíu en Nápoles (y contralmirante de l'Armada rusa) conde [[José de Ribas]] que dirixó la construcción de la ciudá, de la fortaleza y del puertu, diseñaos pol inxenieru holandés [[Franz de Volán]].

El nome escoyíu pa la ciudá foi'l de l'antigua colonia griega de Odessos (Οδησσός) y en [[1795]], la emperatriz camudó-y el xéneru al femenín, Odesa.

El rápidu desenvolvimientu y el florecimientu d'Odesa débense principalmente a l'actividá y bon gobiernu de los padres de la ciudá: el conde [[José de Ribas|J. de Ribas]], l'inxenieru militar [[Franz de Volán|F. de Volán]], el duque de [[Armand Emmanuel Sophie Septemanie du Plessis, Duque de Richelieu|Richelieu]], el conde [[Louis Andrault de Langeron|L. Langerón]], y el conde [[Mikhaíl Semiónovich Vorontsov|M.S. Vorontsov]].

Mientres los años [[1823]]-[[1824]], el gran poeta rusu [[Alejandro Pushkin]] vivió y escribió n'Odesa. Los sos "Cartes" cunten como Odesa foi la gran ciudá rusa ''"onde tou a Europa güel y alienda..."'', y onde pueden falase francés y lleer prensa europea. Dende aquel entós la ciudá convertir nuna [[Meca]] para artistes, científicos y otros intelectuales de fama mundial, llugar de veranéu predilectu de la nobleza, rusa y polaca na so mayor parte.

Mientres la [[Guerra de Crimea]], n'abril de [[1854]], Odesa foi bombardiada por fuercies navales britániques y franceses con un intentu de desembarcu, pero ensin ésitu, por cuenta de una fuerte resistencia de los ciudadanos y la reacción inmediata nel so defensa de parte de la prensa europea.

=== Sieglu XX ===
A empiezos del [[sieglu XX]], Odesa aportó a la cuarta ciudá del [[Imperiu rusu]], pol so tamañu ya importancia (dempués de [[Moscú]], [[San Petersburgu]] y [[Varsovia]]), y foi considerada una de les ciudaes más alcontradices d'[[Europa]]. Tenía comunicación ferroviaria y marítima, eletricidá, teléfonu, [[agua corriente]], [[alcantarelláu]], les cais meyor [[pavimentu|pavimentadas]] d'[[Europa]] (allegaben especialistes americanos pa conocer la so teunoloxía), tresporte municipal, hospitales y [[ambulancia]], [[balneariu|balnearios]], la Universidá, institutos y liceos, 5 biblioteques privaes y 2 públiques, museos, la Ópera (los espectáculos dar en rusu, polacu, alemán, italianu y francés), teatros y cines, [[hipódromu]], parques, hoteles de luxu, cerca de mil cafés y restoranes, y bona compañía de ricos y nobles de toa [[Europa]].

==== Revolución ====
[[Ficheru:Potemkinsche treppe.jpg|thumb|250px|left|La [[Escalera Potemkin|Escalera Potiomkin]], unu de los símbolos d'Odesa.]]
En [[1905]] Odesa vivió una [[Revolución rusa de 1905|revolución de trabayadores]]. El famosu llargumetraxe ''[[L'acorazáu Potemkin]]'' del direutor [[Serguéi Eisenstein]] fai referencia a esti eventu, ya inclúi una de les escenes más famoses de la historia del cine, onde cientos de civiles rusos son asesinaos nuna escalera de piedra. La masacre nunca asocedió na realidá, pero la película terminó convenciendo a munches persones de que fuera real y mientres munches décades los ''pasos d'Odesa'' fueron una atraición turística d'Odesa.

Dempués de la [[Revolución rusa de 1917|Revolución Bolxevique]] de [[1917]] la ciudá portuaria aportó a la [[República Soviética d'Odesa]], más tarde la capital de la [[República Soviética Socialista de Besarabia]] qu'a finales de la [[Primer Guerra Mundial]] foi ocupada poles tropes austriacu-alemanes. En [[1920]], los [[comunismu|comunistes]] retomaron el control de la ciudá que foi absorbida pola [[República Socialista Federativa Soviética de Rusia|RSFS de Rusia]] y depués incluyida na [[República Socialista Soviética d'Ucraína]], más tarde parte de la [[XRSS]]. Ente [[1921]] y [[1922]] Odesa sufrió gravemente les consecuencies de la [[Guerra Civil Rusa|guerra civil]].

==== Segunda Guerra Mundial ====
{{AP|Batalla d'Odesa}}
{{AP|Holocaustu n'Odesa}}
Ente [[1941]]-[[1944]] la ciudá foi ocupada por fuercies rumanes y alemanes, sacante la so parte soterraña onde siguía la resistencia. Nos primeros meses d'ocupación, aproximao 280.000 persones (la mayoría xudíos) fueron asesinaes o deportaes. Odesa foi lliberada pol [[Exércitu Coloráu]]'l [[10 d'abril]] de [[1944]].

Odesa aportó a la primer ciudá europea que dio una resistencia fuerte y duradero a les tropes [[Wehrmacht|hitlerianes]], siendo asediada por elles mientres 73 díes hasta'l so abandonu poles [[Exércitu Coloráu|tropes soviétiques]] conforme a la orde de [[Stalin]]. Pol heroísmu de los ciudadanos en [[1945]] Odesa recibió'l títulu de [[Ciudá Heroica]].

==== Posguerra ====
Mientres los años [[1960]] y [[1970]], la ciudá creció rápido y aportó a unu de los centros industriales más importantes de la [[XRSS]].

En [[1991]], [[Ucraína]] convertir nun estáu independiente, tres la [[disolución de la Xunión Soviética]].

=== Conflictu en 2014 ===
[[Ficheru:Odessa_Russian_Sring_20140413_02.JPG|thumb|Manifestación del 13 d'abril]]{{AP|Protestes prorruses n'Ucraína de 2014|l1=}}
El 3 de marzu de 2014 aprucieron nel edificiu alministrativu del [[óblast d'Odesa]] esixendo un referendu sobre l'establecimientu de la "República Autónoma d'Odesa".<ref>{{cita web |url=http://info-center.od.ua/9882-v-odesse-nakalilis-strasti-protivniki-kievskoy-vlasti-osadili-oga-k-nim-vyshel-skorik-fotoreportazh.html |títulu=В Одессе накалились страсти: противники киевской власти осадили ОГА. К ним вышел Скорик (фоторепортаж) |editorial=Info-Center.od.ua |idioma=rusu |fecha=3 de marzu de 2014 |fechaaccesu=10 d'abril de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140303154521/http://info-center.od.ua/9882-v-odesse-nakalilis-strasti-protivniki-kievskoy-vlasti-osadili-oga-k-nim-vyshel-skorik-fotoreportazh.html |fechaarchivu=3 de marzu de 2014 }}</ref> Manifestaciones de protesta qu'esixíen un referendu pola federalización d'Ucraína asocedieron el 6 y 13 d'abril na ciudá. La marcha pol [[Día Internacional de los Trabayadores]], el [[1 de mayu]] de [[2014]] n'Odesa rexuntó un ensame que sofitó al movimientu Alternativa Popular nun campamentu pa recoyer firmes en sofitu d'un referendu pola descentralización del país y l'oficialidá de la llingua rusa.<ref>{{cita web |url=http://en.itar-tass.com/world/730178 |títulu=Thousands of people in Odessa rally against Kiev's actions |publicación=ITAR-TASS |idioma=inglés |fecha=1° mayu de 2014}}</ref> El [[2 de mayu]] siguiente tres choques ente dos bandos de manifestantes, el campamentu foi atacáu y a lo menos 46 persones morrieron na vecina «casa de los sindicatos», de resultes d'una quema provocada polos neofascistes de Sector Derechu. Odesa ye una ciudá ucraína y la so mayoría de población escoyeron el so futuru con Ucrania.<ref>{{cita web |url=http://actualidad.rt.com/actualidad/view/127017-odesa-quema-casa-sindicatos-disturbios |títulu=Ucrania: 48 persones muerren n'Odesa nun edificiu amburáu pol Sector Derechu |publicación=RT |fecha=2 de mayu de 2014}}</ref><ref>{{cita web |url=http://actualidad.rt.com/actualidad/view/127346-imagenes-muertos-quema-odesa-ucrania |títulu=Atanantes imáxenes amuesen que non solo'l fueu mató a la xente n'Odesa |publicación=RT |fecha=6 de mayu de 2014}}</ref>

== Xeografía ==
Topar nuna planicie a les veres de la badea d'Odesa del [[mar Negru]] ente les desaguaes de los ríos [[Dniéster]] y [[Bug Meridional|Bug]]. La ciudá llenda con llagos salaos d'hasta 5 m de fondura, tradicionalmente llamaos "[[limán|limanes]]". Nel sur ta'l limán Sujoy, nel que se topa'l puertu d'[[Ilichevsk]], unu de los suburbios. Nel norte topen los limanes de Jadzhibéi y Kuyálnik (dambos conocíos poles sos folles curatibles), separaos unu del otru pel monte Zhivájova de 41 m, el puntu más altu de la ciudá.

== Clima ==
El clima d'Odesa ye continental moderáu y comparativamente secu. Tien cerca de 290 díes soleyeros al añu.

Les precipitaciones son de 460&nbsp;mm añales, col so máximu n'ochobre.

Los iviernos son curtios y nidios. Los valores medios de temperatura bazcuyen alredor de los -2&nbsp;°C (mín -26&nbsp;°C) en xineru y los 22&nbsp;°C (máx 36&nbsp;°C) n'agostu.<ref>[http://pogoda.ru.net/climate/33837.htm Ciudá y clima] (en rusu)</ref>

{{Clima |metric_first=
yes
|single_line= yes
|llugar = Odessa (1981-2010)

<!--Temperatures máximes (°C)-->
|xin_max = 2.2 |xin_max_reg = 15.1
|feb_max = 2.7 |feb_max_reg = 18.6
|mar_max = 6.6 |mar_max_reg = 24.1
|abr_max = 13.0 |abr_max_reg = 29.4
|may_max = 19.5 |may_max_reg = 33.2
|xun_max = 24.0 |xun_max_reg = 35.6
|xnt_max = 27.0 |xnt_max_reg = 39.3
|ago_max = 26.5 |ago_max_reg = 38.0
|set_max = 21.0 |set_max_reg = 32.4
|och_max = 15.0 |och_max_reg = 30.5
|pay_max = 8.4 |pay_max_reg = 26.0
|avi_max = 3.7 |avi_max_reg = 16.3
|añal_max = 14.1 |añal_max_reg = 39.3

<!--Temperatura diario permediu (°C)-->
|xin_prom = -0.5
|feb_prom = -0.2
|mar_prom = 3.5
|abr_prom = 9.5
|may_prom = 15.6
|xun_prom = 20.0
|xnt_prom = 22.6
|ago_prom = 22.3
|set_prom = 17.2
|och_prom = 11.6
|pay_prom = 5.7
|avi_prom = 1.1
|añal_prom = 10.7

<!--Temperatures mínimes (°C)-->
|xin_min = -2.8 |xin_min_reg = -26.2
|feb_min = -2.6 |feb_min_reg = -28.0
|mar_min = 1.0 |mar_min_reg = -16.0
|abr_min = 6.6 |abr_min_reg = -5.9
|may_min = 12.1 |may_min_reg = 0.3
|xun_min = 16.3 |xun_min_reg = 5.2
|xnt_min = 18.5 |xnt_min_reg = 7.5
|ago_min = 18.2 |ago_min_reg = 7.9
|set_min = 13.5 |set_min_reg = -0.8
|och_min = 8.6 |och_min_reg = -13.3
|pay_min = 3.2 |pay_min_reg = -14.6
|avi_min = -1.2 |avi_min_reg = -19.6
|añal_min = 7.6 |añal_min_reg = -28.0

<!--Precipitación total (mm)-->
|xin_precip = 34
|feb_precip = 37
|mar_precip = 32
|abr_precip = 27
|may_precip = 36
|xun_precip = 49
|xnt_precip = 47
|ago_precip = 39
|set_precip = 41
|och_precip = 35
|pay_precip = 41
|avi_precip = 35
|añal_precip = 453

<!--Díes d'Agües -->
|xin_lluvia_díes = 9
|feb_lluvia_díes = 7
|mar_agües_díes = 10
|abr_lluvia_díes = 11
|may_lluvia_díes = 12
|jun_lluvia_díes = 13
|xnt_lluvia_díes = 10
|ago_lluvia_díes = 8
|set_lluvia_díes = 9
|och_lluvia_díes = 10
|pay_lluvia_díes = 13
|avi_lluvia_díes = 10
|añal_agües_díes = 122

<!--Díes de Nevaes -->
|xin_nevaes_díes = 11
|feb_nevaes_díes = 10
|mar_nevaes_díes = 6
|abr_nevaes_díes = 0.4
|may_nevaes_díes = 0
|jun_nevaes_díes = 0
|xnt_nevaes_díes = 0
|ago_nevaes_díes = 0
|set_nevaes_díes = 0
|och_nevaes_díes = 0.2
|pay_nevaes_díes = 4
|avi_nevaes_díes = 9
|añal_nevaes_díes = 41

<!--Media d'hores de sol (h)-->
|xin_sol = 52.7
|feb_sol = 81.2
|mar_sol = 151.9
|abr_sol = 222.0
|may_sol = 310.0
|xun_sol = 330.0
|xnt_sol = 341.0
|ago_sol = 328.6
|set_sol = 231.0
|och_sol = 164.3
|pay_sol = 63.0
|avi_sol = 43.4
|añal_sol = 2319.1

<!--Media de % de mugor-->
|xin_hum = 83
|feb_hum = 81
|mar_hum = 78
|abr_hum = 74
|may_hum = 71
|xun_hum = 70
|xnt_hum = 66
|ago_hum = 65
|set_hum = 72
|och_hum = 77
|pay_hum = 82
|avi_hum = 84
|añal_hum = 75

|source 1 = Pogoda.ru.net<ref name = pogoda>{{cita web |url= http://www.pogoda.ru.net/climate/33837.htm
 |títulu= КЛИМАТ ОДЕССЫ
 |idioma=Rusu |editorial=
 Погода и климат (Clima y Tiempu) |fechaaccesu=15 d'abril de 2013}}</ref>
|source 2 = Climatebase.ru (sol 1937-2011)<ref name = clima1>{{cita web |url= http://climatebase.ru/station/33837/?lang=en
 |títulu= Odessa, Ukraine
 |editorial= Climatebase
 |idioma=Inglés |fechaaccesu=15 d'abril de 2013}}</ref>
}}

== Economía ==
La economía d'Odesa básase principalmente nel comerciu, el tresporte de mercancíes y la producción industrial; el sector turísticu ta pocu desenvueltu.

La [[industria d'Odesa]] inclúi cañes tales como la química, petroquímica, metalurxa, metalmecánica, farmacéutica, alimentaria y cinematográfica. El [[estudiu de cine]] d'Odesa foi fundáu en 1907.

Odessa tien aeropuertu internacional,<ref>[http://www.azworldairports.com/airports/a2655ods.cfm Odessa Airport]</ref> puertos de mercancíes<ref>[http://www.port.odessa.ua/index.php?lng=en Міністерство інфраструктури України - Ministeriu d'Infraestructura d'Ucraína] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200811161737/http://www.port.odessa.ua/index.php?lng=en |date=2020-08-11 }} (n'ucraín)</ref><ref>[http://www.searates.com/reference/ports/ Puertos d'Ucraína]</ref> y de pasaxeros, más dos puertos mercantiles nos suburbios. Tamién esiste una base naval y una flota pesquera.

Cerca de la ciudá atopa'l mercáu a cielu abiertu más grande d'Europa, que da 1% del [[PIB]] d'[[Ucraína]]. Gracies a ésti, el desenvolvimientu del puertu y el sector creciente de la construcción civil, l'índiz de [[desemplegu]] n'Odesa ye menor que n'otres partes del país.

En [[2009]] l'axencia creiticia de Fitch Ratings baxó'l nivel creiticiu d'Odesa hasta 'B' negativu al llargu plazu.<ref>[http://www.fitchratings.com/corporate/ratings/issuer content.cfm?issr id=83565467 FitchRatings]</ref>

== Comunidá ==
Históricamente, l'abanicu étnicu de la ciudá foi bien diversu, anque foi práuticamente uniformado pola cultura soviética.

[[Ficheru:IspeakRussian.jpg|thumb|200px|right|Manifestación de odesitas en defensa de la fala rusa na ciudá.]]
Na dómina de tomar de la fortaleza turca de [[Khadsibey|Jadzhibéy]] poles tropes ruses, en 1789, la población, yera de menos de 100 persones y constaba de griegos, tártaros de [[Yedisán]] y pocos moldavos. Reconquistaes les tierres del sur de [[Rusia]], [[Catalina la Grande]] empecipió la repoblación de la rexón. La xente de toa Europa yera bienvenida. Llegaron en masa [[Grecia|griegos]], [[rusos]], [[italianos]], [[yugoslavos]], [[búlgaros]], [[alemanes]], [[belgues]], [[armenios]], [[pueblu rumanu|rumanos]], [[polacos]], [[ucraínos]], [[franceses]], [[bielorrusos]], suizos, [[xudíos]], etc., formando barrios o cais que s'empezar a llamar según el pueblu qu'ellí vivía. Anque güei día Odessa nun tien barrios étnicos, el so mapa abonda de topónimos d'esi tipu: la plaza Griega, los bulevares Francés ya Italianu, cais Búlgara, Polaca, Xudía, Arnauta (Albanesa) Menor y Mayor, Griega, Estonia, etc. La fusión de toes estes xentes qu'abandonaren les sos tierres natales, fuxendo de la miseria o de la persecución, en busca d'un futuru meyor, formó'l calter aventureru, hospitalariu, allegre a lo mediterráneo y amigo de la llibertá propiu de los odesitas.

En 1926 el 39,2% de los habitantes identificábense como rusos, el 36,9% como [[xudíu|xudíos]], el 17,7% como ucraínos у el 2,4% como polacos.<ref>{{cita web |url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_26.php?reg=2119/ |títulu=Данные Всесоюзной переписи населения 1926 года по регионам республик СССР |publicación=Демоскоп Weekly |fechaaccesu=1 de mayu de 2014}}</ref> El porcentaxe de xudíos baxó drásticamente tres la ocupación [[nazi]]. Nel censu de 1989 los xudíos yeren el 5,9% de la población y nel de 2001 el 12,4%, frente a 61,6% ucraínos y 29% rusos étnicos.<ref>{{cita web |url=http://ukrcensus.gov.ua/rus/results/xeneral/nationality/odesa/ |títulu=Данные Всеукраинской переписи населения 2001а в Одесской области |fechaaccesu=1 de mayu de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20091109081332/http://ukrcensus.gov.ua/rus/results/xeneral/nationality/odesa/ |fechaarchivu=9 de payares de 2009 }}</ref>

[[Ficheru:The World Odessit Club symbol.jpg|thumb|250px|left|El símbolu del Club Mundial de Odesitas.]]

La mentalidá de los odesitas estremar de la del mundu rusohablante polo xeneral y considérase un fenómenu cultural específicu. La [[diáspora]] odesita que tuvo llugar nes últimes décades de la esistencia de la [[XRSS]], principalmente escontra los países anglosaxones, [[Alemaña]] ya [[Israel]], formó un grupu cultural aparte. El [[lema]] non oficial, pero aceptáu por tolos odesitas, tantu de la diáspora como de la [[metrópolis]], ye: ''¡Odesitas de tolos países, xunir!'' Esisten organizaciones internacionales y organismos municipales que s'ocupen de los contactos cola diáspora.<ref>[https://web.archive.org/web/20080604183052/http://www.odessa.ua/cooperation/5245 La diáspora d'Odesa]</ref>

Dende la independencia produció una bultable emigración. En 1989 la ciudá tenía 1.115.371 habitantes y en 2001 un total de 1.029.049. Los rusos étnicos pasaron de ser el 39% de la población a ser el 29%. Nes últimes trés décades, el clima cultural de la ciudá taba fuertemente afeutáu pola [[emigración]] de xudíos y alemanes, y la gran arribación d'inmigrantes ucraínos de les zones rurales.

Odessa ye una de les zones d'Ucraína onde'l [[Idioma rusu|rusu]] ye la llingua dominante. Nel censu de 2001, el 64,75% de los residentes informó'l rusu como la so llingua materna.<ref name=lang>{{cita web |url=http://database.ukrcensus.gov.ua/MULT/Dialog/varval.asp?ma=19A050501_02_051&ti=19A050501_02_051.%20%D0%EE%E7%EF%EE%E4%B3%EB%20%ED%E0%F1%E5%EB%E5%ED%ED%FF%20%E7%Y0%20%F0%B3%E4%ED%EE%FE%20%EC%EE%E2%EE%FE,%20%CE%E4%Y5%F1%FC%HALA%E0%20%EE%E1%EB%E0%F1%F2%FC%20(1,2,3,4)&path=../Database/Census/05/01/&lang=1&multilang=uk |títulu=Розподіл населення за рідною мовою, Одеська область |autor=Головне управління статистики |fechaaccesu=1 de mayu de 2014 }}</ref> L'idioma oficial del estáu ye ucraín, llingua materna del 30,41% de la población de la ciudá, anque'l porcentaxe de población que la usa cotidianamente ye entá menor.<ref>{{cita web |url=http://www.analitik.org.ua/researches/archives/3dee44d0/41ecef0cad01y/|títulu=Портрет электоратов Ющенко и Януковича. Тема: Политические предпочтения|publicación=Аналитик|editor=Киевский центр политических исследований и конфликтологии; Центр эффективной политики|fecha=18 de xineru de 2005 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150403101945/http://www.analitik.org.ua/researches/archives/3dee44d0/41ecef0cad01y/ |fechaarchivu=3 d'abril de 2015}}</ref>

La población d'Odesa cunta güei con 1.061.116 persones (2014).<ref name=censo/>

== Deportes ==
[[Ficheru:Odessa Stadium.jpg|thumb|150px|left|Estadiu Tsentralny-Chernomórets.]]
Odessa ye unu de los centros más grandes del país n'instrucción de deportistes. Les escueles más destacaes son les de [[Patinaxe artísticu sobre xelu|patinaxe artísticu]], [[axedrez]], [[boxéu]], [[halterofilia]], [[deportes de tiru]], [[fútbol]], [[baloncestu]], [[balonmano]], [[alpinismu]] y [[vela (deporte)|vela]]. Na ciudá funcionen los estadios de "Tsentralny-Chernomórets (ChMP)", "Espártaco", "SKA", "Dinamo", el Palaciu de Deportes y delles escueles deportives.

La ciudá ye sede del club de [[fútbol]] [[FC Chornomorets Odessa|FC Chernomórets Odessa]], que fai de llocal nel [[Estadiu Tsentralny-Chernomórets]].

== Cultura ==
'''Teatros'''
* [[Teatru Académicu Estatal d'Ópera y Ballet]] (1810, 1887)<ref>[https://web.archive.org/web/20070808143347/http://www.opera-ballet.tm.odessa.ua/english/architecturen.html Teatru de la Ópera-ballet d'Odesa]</ref>
* Teatru Dramáticu Rusu I. Ivanov (1875)
* Circu Estatal (1889)
* Filarmónica (1924)
* Teatru Dramáticu Musical Ucranianu V. Vasylko (1930)
* Teatru Estatal del Espectador Menor [[Nikolái Ostrovski|N. Ovstróvskiy]] (1930)
* Teatru Rexonal de Títeres (1932)
* Teatru de Comedia Musical M. Vodianoy (la Opereta) (1953)<ref>{{Cita web |url=http://operetta.odessa.net/ |títulu=Operetta d'Odesa |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20081224213802/http://operetta.odessa.net/ |fechaarchivu=2008-12-24 }}</ref>
* [[Teatru “Casa de Payazos”]] (2003)
* Teatru Municipal de Música Espiritual A. Sálik (2003)
* Teatru Municipal de Música de J. Tabáchnik

* Planetariu de la UNU (1961)
* Delfinario (2005)

'''Museos'''
* Muséu Arqueolóxicu (1825)
* Muséu Paleontolóxicu de la UNU (1865)
* Muséu Petromineralógico de la UNU (1865)
* Muséu Zoolóxicu de la UNU (1865)
* Muséu d'Arte (1899)
* Muséu del Arte Occidental y Oriental (1920)
* Muséu de la Marina (1920)
* Muséu Históricu d'Odesa (1956)
* Muséu Memorial de la Defensa Heroica d'Odesa (1975)
* Muséu Lliterariu (1977)
* Muséu de Llibros Raros de la UNU (1975)
* Muséu de la Historia del Departamentu Rexonal d'Asuntos Interiores (1980)
* Muséu Históricu Militar (1985)
* Muséu Municipal de Coleiciones Privaes A.V. Bleschunov (1989)
* Muséu del Puertu d'Odesa F. de Volán (1990)
* Muséu de la "Filikí Etería" (Φιλική Εταιρεία) (1994) (en gr.)
* Muséu "Odessa Cristiana" (1994)
* Muséu de Numismática (1999)
* Muséu de Figures de Cera (1998)
* Muséu de K.G. Paustóvskiy (sociedá lliteraria) (1998)
* Muséu Lliterariu Memorial A.S. Púshkin (1999)
* Muséu Casa de [[Nicholas Roerich|N.K. Rérich]] (2000)
* Muséu d'Historia de los Xudíos d'Odesa (2002)
* Muséu del Arte Moderno (2008)
* Xardín Botánicu de la UNU (1867)
* Zoo (1938)

== Educación y ciencia ==
[[Ficheru:Odessa Arts College.JPG|thumb|240px|right|El Colexu de les Artes.]]
[[Ficheru:Elisavetinskaya_(Schepkina)_street_16,_Odessa,_Ukraine.jpg|thumb|240px|right|Los llaboratorios de l'Academia del Fríu.]]
'''Enseñanza cimera'''
* [[Universidá Nacional d'Odesa]] [[Ilya Ilyich Mechnikov|I.I. Méchnikov]] (la UNU) (1865)
* Institutu de Tropes Terrestres (1899)
* Universidá Pedagóxica d'Ucraína Meridional K.D. Ushínskiy (1903)
* Academia Estatal de Música A.V. Nezhdánova ("El Conservatoriu") (1913)
* Universidá Politéunica d'Odesa (1918)
* Universidá Estatal Agraria (1918)
* Universidá Estatal Médica (1920)
* [[Universidá Económica Estatal d'Odesa]] (1921)
* Academia Estatal de Teunoloxíes Alimentarias (1922)
* Institutu d'Asuntos Interiores (1922)
* Academia Estatal del Fríu (1922)
* Academia Nacional de Comunicación [[Alexandr Stepánovich Popov|A.S. Popov]] (1930)
* Universidá Nacional Marítima (1930)
* Academia Estatal de Construcción y Arquiteutura (1930)
* Universidá Estatal del Mediu Ambiente (1932)
* Academia Nacional Marítima (1944)
* Academia Nacional Xurídica (1997)

== Ciudaes hermaniaes ==
{{AP|Hermanamientu de ciudaes}}

{{columnes}}
* {{bandera|Exiptu}} [[Alexandría]], [[Exiptu]].
* {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Baltimore]], [[Maryland]], [[Estaos Xuníos]].
* {{bandera|India}} [[Calcuta]], [[Bengala Occidental]], [[India]].
* {{bandera|Moldavia}} [[Quixináu]], [[Moldavia]].
* {{bandera|Rumanía}} [[Constanța (Rumanía)|Constanța]], [[Rumanía]].
* {{bandera|Grecia}} [[El Pireo]], [[Ática]], [[Grecia]].
* {{bandera|Turquía}} [[Istambul]], [[Rexón del Mármara]] [[Turquía]].
* {{bandera|Armenia}} [[Yereván]], [[Armenia]].
* {{bandera|Polonia}} [[Gdansk]], [[Voivodatu de Pomerania]] [[Polonia]].
* {{bandera|Italia}} [[Xénova]], [[Liguria]], [[Italia]].
* {{bandera|Israel}} [[Haifa]], [[Israel]].
* {{bandera|Méxicu}} [[León (Guanajuato)|León]], [[Guanajuato]], [[Méxicu]].
* {{bandera|Reinu Xuníu}} [[Liverpool (Inglaterra)|Liverpool]], [[Inglaterra]], [[Gran Bretaña]].
* {{bandera|Polonia}} [[Łódź]], [[Polonia]].
* {{bandera|Francia}} [[Marsella]], [[Provenza-Alpes-Costa Azul]], [[Francia]].
{{nueva columna}}
* {{bandera|Xipre}} [[Nicosia]], [[Xipre]].
* {{bandera|Finlandia}} [[Oulu]], [[Ostrobotnia del Norte]], [[Finlandia]].
* {{bandera|China}} [[Qingdao]], [[Shandong]], [[China]].
* {{bandera|Alemaña}} [[Ratisbona]], [[Baviera]], [[Alemaña]].
* {{bandera|Israel}} [[Rosh HaAyin]], [[Israel]].
* {{bandera|Rusia}} [[Rostov del Don]], [[Distritu Federal Sur|Sur]], [[Rusia]].
* {{bandera|Croacia}} [[Split]], [[Croacia]] [[Condáu de Split-Dalmacia|Split-Dalmacia]].
* {{bandera|Hungría}} [[Szeged]], [[Dél-Alföld]], [[Hungría]].
* {{bandera|España}} [[Valencia]], [[Comunidá Valenciana]], [[España]].
* {{bandera|Chile}} [[Valparaíso]], [[Provincia de Valparaíso]], [[Chile]].
* {{bandera|Turquía}} [[Van (ciudá)|Van]], [[Turquía]].
* {{bandera|Canadá}} [[Vancouver]], [[Columbia Británica]], [[Canadá]].
* {{bandera|Bulgaria}} [[Varna (Bulgaria)|Varna]], [[Bulgaria]].
* {{bandera|Arabia Saudita}} [[Yeda]], [[Provincia de La Meca|La Meca]], [[Arabia Saudita]].
* {{bandera|Xapón}} [[Yokohama]], [[Prefeutura de Kanagawa]], [[Xapón]].<ref>[https://web.archive.org/web/20080119080224/http://www.odessa.ua/cooperation/ Web de cooperación d'Odesa]</ref>
{{final columnes}}

== Ciudaes acomuñaes ==
{|
|-----
| valign="top" |
* {{bandera|Bielorrusia}} [[Brest (Bielorrusia)|Brest]] ([[Bielorrusia]])
* {{bandera|Lituania}} [[Klaipeda]] ([[Lituania]])
* {{bandera|Bielorrusia}} [[Minsk]] ([[Bielorrusia]])
* {{bandera|Rusia}} [[Moscú]] ([[Rusia]])
* {{bandera|Rusia}} [[San Petersburgu]] ([[Rusia]])
| valign="top" |
* {{bandera|Rusia}} [[Taganrog]] ([[Rusia]])
* {{bandera|Estonia}} [[Tallin]] ([[Estonia]])
* {{bandera|Xeorxa}} [[Tblisi]] ([[Xeorxa]])
* {{bandera|Rusia}} [[Volgográu]] ([[Rusia]])
|}

=== Consulaos ===
* {{bandera|Bulgaria}} Consuláu Xeneral de la [[Bulgaria|República de Bulgaria]]
* {{bandera|China}} Consuláu Xeneral de la [[China|República Popular China]]
* {{bandera|Xeorxa}} Consuláu Xeneral de [[Xeorxa]]
* {{bandera|Grecia}} Consuláu Xeneral de la [[Grecia|República Helénica]]
* {{bandera|Moldavia}} Consuláu Xeneral de la [[Moldavia|República de Moldavia]]
* {{bandera|Polonia}} Consuláu Xeneral de la [[Polonia|República de Polonia]]
* {{bandera|Rumanía}} Consuláu Xeneral de [[Rumanía]]
* {{bandera|Rusia}} Consuláu Xeneral de la [[Federación Rusa]]
* {{bandera|Turquía}} Consuláu Xeneral de la [[Turquía|República de Turquía]]
* {{bandera|Alemaña}} Consuláu Honorariu d'[[Alemaña]]
* {{bandera|Kazakstán}} Consuláu Honorariu de la [[Kazakstán|República de Kazakstán]]
* {{bandera|Letonia}} Consuláu Honorariu de la [[Letonia|República de Letonia]]
* {{bandera|Paquistán}} Consuláu Honorariu de la [[Paquistán|República Islámica de Paquistán]]
* {{bandera|Sudáfrica}} Consuláu Honorariu de la [[Sudáfrica|República de Sudáfrica]]
<ref>[https://web.archive.org/web/20130515140614/http://www.odessa.ua/cooperation/embassies/ Consulaos n'Ucraína] {{uk}}</ref>

== Persones famoses d'Odesa ==
{|
|-----
| valign="top" |

=== Nacíos n'Odesa ===
* [[Anna Ajmátova]], poeta rusa.
* [[Vladímir Arnold]], matemáticu rusu.
* [[Isaak Bábel]], escritor rusu
* [[Igor Belánov]], futbolista soviéticu.
* [[Serguéi Bernstéin]], matemáticu rusu.
* [[George Gamow]], físicu y astrónomu.
* [[Efim Geller]], axedrecista soviéticu.
* [[Ilf y Petrov|Ilyá Ilf y Yevgueni Petrov]], escritores soviéticos
* [[Valentín Katáyev]], escritor soviéticu
* [[Dmitri Maksútov]], ópticu y astrónomu.
* [[Rodión Malinovski]], mariscal soviéticu.
* [[Igor Melchuk|Ígor Melchuk]], llingüista
* [[Nathan Milstein]], violinista.
* [[David Óistraj]], vilonista
* [[Leonid Utiósov]], cantante rusu
* [[Andriy Voronin]], futbolista ucraín.
* [[Andréi Vyshinski]], fiscal
* [[Serguéi Witte]], políticu rusu

| valign="top" |
* [[Sonia Delaunay]], artista.
| valign="top" |
* [[Lola Melnick]], modelu y baillarina.

=== Residentes célebres n'Odesa ===
* [[Aleksandr Pushkin]], poeta rusu.
* [[Armand Emmanuel du Plessis]], Primer ministru de Francia.
* [[Sviatoslav Richter]], pianista.
* [[León Trotsky]], Revolucionariu Permanente.
* [[Olesya Stefanko]], Reina de Guapura.
|}

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{enllaces llocalidá}}

{{Tradubot|Odesa}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Llocalidaes d'Ucraína]]