Llingües tucanas

De Wikipedia
Llingües tucanas
Distribución xeográfica rexón circunamazónica
Países Bandera de Brasil Brasil
 Colombia
 Perú
 Ecuador
Falantes ~20.125 (1999)[1]
Filiación xenética Macro-tucano (?)
Subdivisiones Tukano oriental (10875 h.)
Tukano central (6300 h.)
Tukano occidental (2950 h.)
Códigu Glottolog tuca1253
Ver tamién
Idioma - Families - Clasificación de llingües
[editar datos en Wikidata]

Les llingües tucanas (o tukano) constitúin una familia de llingües indíxenes d'América falaes nel noroeste de l'Amazonia, en territorios de Brasil, Colombia, Perú y Ecuador.

Clasificación[editar | editar la fonte]

Clasificación interna[editar | editar la fonte]

Ta estremada en tres rames, asina:[2]

Llingua Korewahe (ko'reuajú, coreguaje) 2.210 falantes (2001)[3]

      • Llingua Makawahe † estinguida
      • Llingua Tama † estinguida
      • Llingua Siona (encabellado) 550 (2002)[4]
      • Llingua Secoya (piohé, piojé, angutero, angotero) 690 (2007)[5]
      • Llingua Tetete † estinguida
    • Grupu sur
      • Llingua Maihuna (maijuna, oreyón) 190 (1976)[6]
      • Llingua Payawá (payaguá, payowahe, koto)
  • Caña central
    • Grupu norte ***

Llingua Kubewa (pamiwa, cubeo, hähänaua) 2.150 (1997);[7] 6.800 (2001)[8]

      • Llingua Betoñe (betoye) † estinguida
    • Grupu sur
      • Llingua Tanimuca 300 (1976)[9]
        • Tanimuca (opaina)
        • Retuará (yaúna, letuamá)
  • Caña oriental
    • Grupu sur
      • Llingua Barasana (comea-jánena)- Taiwano (eduria) 1.890 (2001)[10]
      • Llingua Karapaná (möxdoa) 650 (1990)[11]
      • Llingua Kueretú (curetú) † estinguida
      • Llingua Makuna-erulia (buhágana) 1.110 (2001)[12]
      • Llingua Miritítapuia † estinguida
      • Llingua Yupuá-Duriná (tayasu tapuyo) † estinguida
    • Grupu central
      • Llingua Bará-Waimaja (pokangá)
        • Waimaha 700 (1995-1998)[13]
        • Pokangá 100 (1983)[14]
      • Llingua Desana (wîrâ) 2.400 (1997);[7] 3.420 (2001)[15]
      • Llingua Siriana (süra) 350 (1995-2001)[16]
      • Llingua Tatuyo (pamöa) 400 (2007)[17]
      • Llingua Tuyuka (maatamasa) 810 (1995)[18]
      • Llingua Yurutí (patsoka, wajiara) - Pisamira (papiwa) 500 (2007)[19]
    • Grupu norte ***

Llingua Piratapuyo (wa'íkâdá) 1.070 (1986)[20]

      • Llingua Tukano (dasea, arapaso, tucano) 4.630 (1986);[21] 4.100-4.600 (1997)[7]
      • Llingua Wanana-pirá (kótitia, guanano) 1.070 (1997);[7] 850 (2001)[22]

La clasificación anterior ye criticable yá que nun paez haber evidencia abonda pa caltener la esistencia d'una caña central qu'arrexunte al cubeo y al tanimuca-retuarã, una clasificación más conservadora en cuatro rames, ye la que puede inferise de la clasificación basada en semeyanza léxica del proyeutu ASJP:




Tucano oriental



Tanimuca-retuarã





Cubeo



Tucano occidental




Rellaciones con otres llingües[editar | editar la fonte]

Pa Greenberg (1987), la familia Tucano y les llingües makú - puinave arrexuntar nel macro-tukano,[23] y al empar arrexunta esta macrofamilia nel phylum Ecuatorial-Tucano, nel cual taríen tamién les llingües arawak, guahibo y Piaroa-Sáliba. Wheeler (1992) atopó delles rellaciones "sorprendentes" nes reconstrucciones de Proto-Tucano y proto-chibcha y dalgunes con Proto-Arawak.

Descripción llingüística[editar | editar la fonte]

Fonoloxía[editar | editar la fonte]

El trabayu comparativu sobre les llingües tukanas dexó conocer relativamente bien el sistema fonolóxicu del proto-tukano. L'inventariu de consonantes ye relativamente pequeñu y contién oposiciones de sonoridá:

llabial alveolar velar
obstruyente sorda *p *t *k
obstruyente sonora *b *d *g
aproximante *j *w

En delles llingües les oclusives sonores tienen frecuentemente alófonos non-nasales [b, d, g] y nasales [m, n, ŋ].

Gramática[editar | editar la fonte]

Dende'l puntu de vista de la tipoloxía llingüística Les llingües tucanas:

Comparanza léxica[editar | editar la fonte]

Los numberales en distintes llingües tucanas son:

GLOSA PROTO-
TUC. Oc.
PROTO-
TUC. Or.
Cubeo Tamiyuca PROTO-
TUCANO
'1' *teʔy- *dĩʔkã- kuinákó íʔró- *tiʔ-(?)
'2' *kaʔyá- *pɨa- pɨká-rã íɸo- *pɨka-(?)
'3' *iʔtia- yobekɨ-rã baéka-
'4' *gahe-seʔy- *baʔpati- yovaikɨwai botá-
'5' *teʔy hɨtɨ *dĩʔkã
ãbõkõto
kuinápɨ́rɨ́pe
paiwɨ
íʔra ɸiʔta- *1+'mano'
'10' *pɨa ãbõkṍtõ íɸa-ɸiʔta- *2+'mano'

Referencies[editar | editar la fonte]

Bibliografía[editar | editar la fonte]

  • Greenberg, Joseph H. (1987): Language in the Americas. Stanford University Press, CA.- ISBN 0-8047-1315-4
  • Gordon, Raymond G., Jr. (ed.) (2005): Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition. Dallas, Tex.: SIL International.
  • Grimes, Barbara F. and Joseph Y. Grimes (ed.) (2000): Ethnologue. Volume 1: languages of the world; volume 2: maps and indexes. Dallas: SIL International.
  • Wheeler, Alva (1992): "Unos conceutos sobre llingües indíxenes suramericanes y el so desenvolvimientu diacrónco"; Estudios Comparativos Proto Tucano: 77-86; Janet D. Barnes et. al. Editorial Alberto Lleras, Santafé de Bogotá.- ISBN 958-21-0070-2
  • (1999). «7. Tukano», Alexandra Y. Aikhenvald & R. M. Dixon: [1], 1ª (n'inglés), Cambridge University Press, páx. 207-226. ISBN 0 521 57021 2.

Enllaces esternos[editar | editar la fonte]