Llingües otopameanes
Llingües otopameanes | ||
|---|---|---|
| Distribución xeográfica | Centro de Méxicu (Edomex, Querétaro, Hidalgo) | |
| Países |
 Méxicu | |
| Falantes | ~490 000 | |
| Filiación xenética |
Otomangueano | |
| Subdivisiones |
Otomí-mazahua Matlazinca-Tlahuica Pameano-Chichimeca-JonazIdioma otomí, Idioma mazahua, Idioma matlatzinca, Idioma pame y Idioma jonaz | |
| Códigu Glottolog | otop1242 | |
| Ver tamién Idioma - Families - Clasificación de llingües | ||
| [editar datos en Wikidata] | ||
Les llingües otopameanes o otopames son una subfamilia de llingües otomangueanas del centru de Méxicu falaes nos estaos de Méxicu, Hidalgo. Constitúin el nucleu prototípicu de les llingües otomanguenas occidentales.
Clasificación[editar | editar la fonte]
Hasta'l sieglu XX les llingües otomangueanas occidentales nun fuera convenientemente estudiaes nel so conxuntu. Magar ye ciertu que nel sieglu XVII yá apaecieron dellos esbozos gramaticales de delles d'estes llingües, el parentescu nun quedó claramente asitiáu hasta l'estudiu de Jacques Soustelle escontra 1935. Orozco y Berra (1864) reconociera'l parentescu ente'l mazahua y el otomi, Pimentel (1874) rellacionó'l otomí-mazahua col pame y el chichimeca-jonaz y de la mesma rellacionó estaslenguas col otomí, d'ende'l nome oto-pame. Finalmente Soustelle probó tamién el parentescu del matlatzinca-tlahuica col restu de llingües otopames.
El otomí y el mazahua son les llingües más cercanes ente sigo, tamién amuesen una clara rellación el matlatzinca y el tlahuica, y en menor midida que los pares anteriores les llingües pames y el chichimeca-jonaz. Les rellaciones léxiques anteriores son confirmaes poles semeyances gramaticales. Ello ye que les rellaciones anteriores yá fueron notaes por Jacques Soustelle (1937) nel primer estudiu estensivu d'esta familia, dichu autor atopó los siguientes porcentaxes de similaridad:
| Matlatz. | Pame | Chichim. | |
|---|---|---|---|
| Otomí | 58-65% | 33% | 21% |
| Matlatz. | 26-35% | 20-25% | |
| Pame | 32-38% |
Polo que tentativamente l'árbol filoxenéticu de diferenciación que meyor esplica les semeyances de la familia ye'l siguiente:
|
| |||||||||||||||||||||||||||||||
Una evaluación moderna, basada na similaridad léxica, el proyeutu comparativu ASJP que namái considera matlatzinca, el tlahuica, el mazahua y el otomí coincide col árbol filoxenéticu anterior[1] polo que respecta a eses llingües.
Descripción llingüística[editar | editar la fonte]
=== Fonoloxía Toles llingües otopames son llingües tonales el númberu de tonos suel tar ente dos y trés. Nestes llingües los fonemes alveolares /t, d; ʦ, ʣ/ presenten alófonos prenasalizados [ⁿt, ⁿd; ⁿʦ, ⁿʣ] cuando a la pallabra añader un prefixu.[2]
=== Gramática Toes estes llingües usen predominantemente los prefixos más que los sufixos. La morfoloxía nominal ye polo xeneral simple, siendo seique'l puntu más complexu l'usu de clasificadores fosilizaos en ciertes categoríes. Nel pronome estremen trés persones y tres númberos (singular, dual y plural). L'orde básicu de suxetu, verbu y oxetu ye VSO y tocantes a les adposiciones, namái esisten preposiciones (estos dos carauterístiques xunto col usu preferente de prefixos, tán rellacionaes col fechu de que les llingües otopames suelen asitiar el nucleu sintácticu de primeres del sintagma y los sos complementos tres ésti).
La morfoloxía nominal ye relativamente simple faciendo un usu llindáu de la derivación y la flexón. Nun esiste xéneru gramatical puramente dichu, anque nos sustantivos referíos a persones y animales suel incluyise dalgún prefixu pa indicar sexu femenín (tsu-, el so-, šo-, čo-). La forma típica d'un sustantivu ye la siguiente:
Onde ye un sufixu flexivo obligatoriu que indíca el númberu (estremando frecuentemente nel singular ente [+humanu] y [-humanu]; un posible sufixu derivativu que frecuentemente ye un diminutivu, o un nominalizador (d'axente, o d'aición verbal). Dacuando'l raigañu ye en realidá una composición de dos raíz. El verbu tien la estructura:
Onde ye un prefixu sincréticu que extresa tantu la persona del suxetu como les categoríes TAM, apaez en verbos transitivos y espresa el pronome oxeto, finalmente espresa'l plural de la persona suxetu. El siguiente cuadru reproduz los prefixos de tiempu y persona en mazahua, otomí y matlatzinca:
| Tiempu | Persona | Mazahua[3] | Otomí[4] | Matlatzinca[5] |
|---|---|---|---|---|
| Presente | 1ª | ti- | di- | el to-, tuh- |
| 2ª | ki- | gi- | iʔ-, ih- | |
| 3ª | y- | yi- | kuʔ-, kuh- | |
| Pasáu | 1ª | to- | to-, el to- | ta- |
| 2ª | gi- | gu- | ʔi- | |
| 3ª | pi-, po- | bi-, pa- | Ø | |
| Futuru | 1ª | ta- | gu- | ruh- |
| 2ª | te- | gi- | riʔi- | |
| 3ª | ta- | ta- | (ki-)ta- |
Comparanza léxica[editar | editar la fonte]
Tanto'l otomí, como'l mazahua, el matlatzinca-tlahuica y el pame presenten una importante variación interna. A partir les distintes formes pueden reconstruyise les formes del protootomí, el protomazahua, el protomatlatzinca y el protopame, de siguío dase una llista comparada de términos reconstruyíu pa caúna de les llingües otopames:
| GLOSA | proto- mazahua |
proto- otomí |
proto- matlatzinca |
proto- pame |
chichimeca- jonaz |
PROTO- OTOPAME |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | *ndaha | *ʔna | *ndá | *nda | nãnta | *nʔna |
| 2 | *ye-he | *yó-hó | *-nó | *nui | ta-henes | *yo-hũ |
| 3 | *ninʔi | *hiũ | *-yu/*-šo | *-yũʔ | ti-nʔun | *ʔyũ[6] |
| 4 | *ʣi-ho | *góhó | *ku-nhó | *ki-nui | tipʔ |
*k |
| 5 | *ʦičʔa | *k |
*kwitʔa | *kikʔai | *kitʔa | |
| 6 | *ʔɾa-tó | *ʔɾa-nhtó | *ʔna-tó | *ʔná-ʔtó | ||
| 7 | *ye-nčo | *yo-htó | *ñe-nto | *yo-nto | ||
| 8 | *nin-nčo | *hñã-htó | *ñe-kunhó | *ñuʔ+5 | ||
| 9 | *ʣi-nčo | *g |
*g | |||
| 10 | *ye-čʔa | *ʔɾɛtʔa | *ndah-tʔa | |||
| 'cabeza' | *ninʔ | *ñá (<*yã) | *nu | *kənaw | ka-zã | *yã(w) |
| 'güeyu' | *nto | *d |
*nta | *nta | *ntɔ | |
| 'oreya' | *gũ | č |
č |
sigã | ||
| 'ñariz' | *šíñũ´ | *máši | *šiñũ(?) | kanu | *ší(ñũ´) | |
| 'boca' | *né | *ná | *kVne | ũnin | *né | |
| 'llabiu' | *šíné | *šíñ |
ʦini | *šíñ | ||
| 'mano' | *yeʔ | *ʔyé | *yé | *ʔyé | ||
| 'pie' | *kwa | *gwá | *mo | *mokwa | *mokwa | |
| 'piel' | *šipʔani | *šipáni | *šimpali | ɾise | *šipáni | |
| 'sangre' | *kʔi | *khí | *číhya | *-kʔy | *kʔí | |
| 'maíz' | *dečo | *detã | *datʔwi | *tʔwã | -zu | *detʔwã |
| 'tortiella' | *hmẽ | *mhéwi(?) | *mẽ | *hmé- | ||
| 'chile' | *ʔi | *ʔí | *himí | *-hi | *hí | |
| 'tomate' | *de-mpa | *(m)pay | emba | *(m)pa | ||
| 'frijol' | *kh |
čnə | *kʔw |
kãn-kʔy !
| ||
| 'maguey' | *khwa | šuni | *ndoa | |||
| 'sal' | *ʔõ | *ʔũ | *tʔoši | *tʔũs | ɾʔus | *tʔũs |
| 'carne' | *n-gue | *n-g |
*ríní | *mpak-(?) | ||
| 'comer' | *ʦí- | *ʦíʦí | *s |
*ʦí- | ||
| 'semar' | tuhu | tuhu | tũũ | el to | *tũhũ | |
| 'morrer' | ɾũ | dũ | *ntúwi | *tũ | *ntũ´ | |
| 'abrir' | *šoki | šóʔkí | šok |
*šóʔk | ||
| 'perru' | ʔyó | síní | *ndʔo- | |||
| 'caballu'[7] | *phar |
*phani | *pahli | *pahal | *phani | |
| 'culiebra' | *kʔẽnã | čʔíni | čʔi | |||
| 'monte' | *za | *nʦaa | *ʣa | *za(a) | ||
| 'flor' | *dʌní | *tənin | *ndo-nin | *n-də-nin | ||
| 'tierra' | *homʔw |
*hɔi | k |
kumbo | ||
| 'monte' | *tʔehe | *tʔʌhʌ | *tʔoe | *tʔiʌhiʌ | ||
| 'piedra' | *ndo | *dó | *nto | *k |
ku-ɾo !
| |
| 'metate' | *kʔ |
*k |
*kʔ |
*kʔ | ||
| 'sol, lluz' | *hyaɾi | *hyádi | *yahbi | *hyádi | ||
| 'cielu' | *hɛ̃se | *hẽʦʔi | ||||
| 'agua' | *dehe | *déhé | *ntá-wi | *nte | ku-ndi | *n-dea- |
| 'fueu' | *ʦibi | *ʦipi | *ʦipi | *ʦibi | ||
| 'fríu' | *se(y) | *ʦɛ´ | *ʦé | *ʦy(y) | se !
| |
| 'calor, día' | *pa | *pa | *pá- | *(ma)pa | mapa !
| |
| 'nueche' | *šõmwi | *(n-)šũi | *šũi | *sãw | *šõi | |
| 'añu' | *kʔy- | *kʔeya | *kʔič |
čy |
*kʔey- | |
| 'casa' | *gũ-mw |
*n-gũ | *báʔnin | |||
| 'muyer' | *ndi-šo | *(ši-)ʦo- | *šo- | kʔuy / čuy | *ʦo |
Na tabla anterior escribimos ⁿt, ⁿd; ⁿʦ, ⁿʣ/, pero igualmente podríamos escribir t, d; ʦ, ʣ una y bones la diferencia ente los dos tipos de soníos ye namái alofónica, non fonémica.
Referencies[editar | editar la fonte]
- ↑ ASJP - World Language Tree
- ↑ Soustelle, 1994, p. 134
- ↑ Diego de Nájera Yanguas (1637): Arte de la llingua maçahua
- ↑ Otomí d'El Sitiu; Jacques Soustelle, 1938
- ↑ R. Escalante y M. Hernández, 1999.
- ↑ Yolanda Lastra, 2004, Apuntes sobre la dialeutoloxía del otomí
- ↑ Esta pallabra significaría orixinalmente 'venado, venáu'
Bibliografía[editar | editar la fonte]
- Campbell, Lyle (1997). American Indian languages: the historical linguistics of Native America. Oxford: Oxford University Press.
- Rensch, Calvin R. (1966). Comparative Otomanguean phonology (Language Science Monograph Series). Indiana Universtiy Research Center for Language Sciences.
- Soustelle, Jacques (1994 [1938]). «XII: El Matlatzinca (pirinda) y el Ocuilteca», familia+Otom%C3%AD-Pame+del+M%C3%A9xico+central&dq=La familia+Otom%C3%AD-Pame+del+M%C3%A9xico+central&cd=1 La familia llingüística Otomí-Pame de Méxicu Central. Méxicu, D. F.: Fondu de Cultura Económica, páx. 303-329. ISBN 968-16-4116-7. Consultáu'l 30 d'abril de 2010.
- Suárez, Jorge (1977). El Tlapaneco como llingua Otomangue. Méxicu, D. F.: UNAM.
- Orozco y Berra Manuel (1864): Xeografía de les llingües y carta etnográfica de Méxicu precedíes d'un ensayu de clasificación de les mesmes llingües y d'apuntes pa les inmigraciones de les tribus, na Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes, consultáu'l 4 de xunu de 2010.
- Pimentel, Francisco (1874): Cuadru descriptivu y comparativu de les llingües indíxenes de Méxicu, 2 vols., na Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes, consultáu'l 4 de xunu de 2010.
Datos: Q1270220