Laudio

Laudio
Alministración
País	España
Autonomía	País Vascu
Provincia	Álava
Comarca	Cuadrilla de Ayala (es)
Tipu d'entidá	conceyu d'España
Alcalde de Llodio (es)	Natxo Urkixo Orueta
Nome oficial	Laudio (eu); Llodio (es)
Nome llocal	Laudio (eu)
Códigu postal	01400
Xeografía
Coordenaes	43°09′04″N 2°57′22″W / 43.151111111111°N 2.9561111111111°O
	Laudio Laudio (España)
Superficie	37.56 km²
Altitú	130 m
Llenda con	Arrankudiaga, Orozko, Ayala (es) , Oquendo y Arakaldo
Demografía
Población	17 917 hab. (2023); - 8868 homes (2019); - 9234 muyeres (2019)
Porcentaxe	100% de Cuadrilla de Ayala (es) ; 5.37% de Álava; 0.81% de País Vascu; 0.04% de España
Densidá	477,02 hab/km²
Más información
Estaya horaria	UTC+01:00
Llocalidaes hermaniaes	Somoto y Bucraa (es)
	laudio.eus

Laudio (castellanu: Laudio y oficialmente Laudio/Llodio) ye un conceyu d'España perteneciente a la provincia y territoriu históricu d'Álava, na Comunidá Autónoma del País Vascu. Trátase d'un importante centru industrial na contorna y el segundu conceyu más pobláu de la provincia tres la capital provincial, Vitoria, con 18.300 habitantes en 2015.^[3]

Xeografía[editar | editar la fonte]

Situación[editar | editar la fonte]

El conceyu de Llodiu, que tien una superficie de 37,45 km² y una altitú d'unos 130 metros sobre'l nivel del mar, ta asitiáu al norte d'Álava, na frontera cola provincia de Vizcaya. Atópase enmarcáu nel valle de Ayala (Aiaraldea n'euskera) y cuenta con una población cercana a los 20.000 habitantes, lo que-y convierte na segunda llocalidá n'importancia d'Álava en númberu d'habitantes, por detrás de Vitoria, la capital. Ye la población principal de la contorna, tantu n'habitantes como en nivel d'actividá industrial y comercial.

Barrios[editar | editar la fonte]

Llodiu cuenta con seis barrios principales:

Ugarte
Gardea
Landaluze
Larraño
Lateorro
Lamuza, zona centro Amás

de los citaos, tamién hai dellos barrios rurales:

Santa Lucía
Larrazabal
Luja
Zabala
Galmaca

Llocalidaes estremeres[editar | editar la fonte]

El conceyu llenda colos pueblos alaveses d'Oquendo y Ayala, y colos vizcainos d'Arrankudiaga y Orozco.

Oquendo	Arrankudiaga (Vizcaya)	Arrankudiaga (Vizcaya)
Oquendo		Orozco (Vizcaya)


Ayala	Ayala	Orozco (Vizcaya)

Hidrografía[editar | editar la fonte]

El Nervión ye la exa fundamental de l'actividá del conceyu, yá que ye'l ríu principal de la llocalidá. El Nervión realiza un percorríu de 7 km pa travesar el conceyu y nel so intre recibe l'aportación d'agua de los numberosos regueros con que cunta Llodio: San Juan, Aldaikorreka, Oleta, Larra, Zabale y Olarte, ente otros.

Orografía[editar | editar la fonte]

El pueblu ta asitiáu nun valle; esto ye, ta arrodiáu dafechu de montes. Destaquen Kamaraka (782m) y Goikogane (698m), los dos mui cerca de Ganekogorta (997m). Amás, tamién son resañables Pagolar (718 m), Mostatxa (667 m), Elorritxugana (721 m), Zenagortagane (700 m) o Lujamendi (470 m).

Clima[editar | editar la fonte]

Llodio atopar nuna zona climática oceánica, templada y húmeda. Tien un índiz de precipitación de 1078 mm al añu. Estes tán bien distribuyíes mientres tol añu, siendo los meses de branu y esautamente xunetu (43 mm) cuandoquier precipitación recuéyese ya iviernu y primavera les estaciones más lluvioses.

Parámetros climáticos permediu de Llodio

Hai de solliñar que al atopase nun valle nel interior les temperatures suelen ser distintes a les de la mariña. Esto ye, pel hibiernu ye probable ver nieve y que les temperatures sían más fríes, pudiendo raspiar usualmente valores negativos. Pel branu, sicasí, la sensación de calor ye mayor, dando llugar de cutiu a temperatures más altes que na mariña, y rexistrándose na llocalidá les máximes de País Vascu.

Historia[editar | editar la fonte]

Los oríxenes históricos de Llodiu nun tán bien claros. Les muertes más antigües de la llocalidá son la ponte medieval de Vitorica sobre'l ríu Nervión, del que queda un arcu. Esta ponte sería parte de la calzada que xunía la Llanada Alavesa col puertu romanu de Flaviobriga. Foi reconstruyíu na Edá Media y casi camudáu na so totalidá. Parte de la so estructura foi estropiada mientres les tarrecibles hinchentes de 1983.

Los restos arqueolóxicos (hipocresacum) que demuestren una presencia romana vense reforzaos poles teoríes de los llingüistes que creen que'l nome del valle ye una evolución del nome llatín Claudius o Claudianus, qu'evolucionaría col pasu de los años dando llugar a los dos nomes de la población, el vascu, Laudio que ye más paecíu al orixinal llatín; y el romance que ye una forma más evolucionada y menos reconocible del mesmu. Anque tamién se consideró'l fechu de que'l nome puede provenir de Falvio o Flavius, dambos fechos ensin confirmar.

En 1943 la Diputación foral escueye mayoritariamente a la so alcalde José María Urquijo Gardeazábal pal cargu de procurador en Cortes na I Llexislatura de les Cortes Españoles (1943-1946), representando a los Conceyos d'esta provincia.^[4]

Demografía[editar | editar la fonte]

Dende los años 1940 y hasta la crisis industrial de los años 80, les grandes industries del vidriu y l'aceru y, al amparu d'éstes, otres munches industries y comercios, impulsaron la crecedera económico y demográfico de Llodio. Tres la grave crisis de los 80, les nueves zones industriales dexaron la nacencia d'empreses productores y de servicios.

Gráficu de población 1900-2000[editar | editar la fonte]

Gráfica d'evolución demográfica de Laudio ente 1900 y 2000

Gráficu de población 1988-2013[editar | editar la fonte]

Gráfica d'evolución demográfica de Laudio ente 1988 y 2013

Patrimoniu y llugares d'interés[editar | editar la fonte]

El conceyu tien numberosos patrimonios y llugares d'interés:

Ilesia parroquial de San Pedro de Lamuza[editar | editar la fonte]

La ilesia de San Pedro de Lamuza foi construyida nel sieglu XVI sobre un antiguu templu del sieglu XI. L'edificiu foi reconstruyíu darréu, y les obres enllargar hasta'l sieglu XVIII. Destaca la so torre campanariu y les imáxenes escultóriques del so interior. Ta allugada na Herriko Plaza, la plaza del conceyu, nel centru del pueblu.

Santuariu de Santa María del Ermu[editar | editar la fonte]

El Santuariu de Santa María del Ermu alcontrar a unos 500 metros d'altitú sobre'l nivel del mar, na fastera del monte Kamaraka, nun puexu predresu llamáu Torrontegieta. Popularmente conózse-y como “Santa Lucia”, pola devoción a la santa titular d'una ermita amiesta al santuariu.

El templu ye una edificación del S. XV nun estilu góticu (estilu artísticu sieglos XII-XV) vascongado avanzáu. Destaca'l so pórticu y les talles y pintures del so retablu. La torre campanariu recuerda a los campaniles italianos.

Edificiu del Conceyu y Herriko Plaza[editar | editar la fonte]

Herriko Plaza foi históricamente'l centru neurálxicu de la llocalidá, yá que na plaza concentrábase tola vida del pueblu. Al pie de la ilesia de San Pedro de Lamuza, construyóse un edificiu amiesto, que sirvió como casa consistorial hasta l'añu 2003. Foi nesi añu cuando s'acabó de construyir el nuevu conceyu, que ye'l centru de servicios del consistoriu.

Casa-Torre de Ugarte[editar | editar la fonte]

Casar Torre de Ugarte, asitiada nel barriu del mesmu nome, ye la única casa-torre que queda de pies anguaño, de la decena que llegaron a llevantase en Llodio. Foi alzada nel sieglu XV y consta de dos cuerpos adosaos, siendo unu d'ellos el conocíu como “El Palaciu”. La torre ye de planta cuadrada y consta de cuatro plantes y más de 12 metros.

Palaciu de Katuxa[editar | editar la fonte]

Construyíu na segunda metá del sieglu XVIII, sobre los restos d'una casa torre destruyida por una quema en 1779. Mandáu construyir por Pedro Antonio de Ugarte, destaca nel la so fachada principal de sillería, d'estilu barrocu y con portalada de dos arcos de mediu puntu. Na fachada puede apreciase l'escudu de la familia de los Ugarte. Ye declaráu bien cultural pol Gobiernu Vascu nel añu 2005.

Caserío Etxebarri[editar | editar la fonte]

Esti baserri ta allugáu en Goikoplaza y data del añu 1575. La construcción pertenez al grupu de caseríos con fachada plana ensin portalón, con postes enterizos, doble vivienda, un curtiu desenvolvimientu n'altor y caballete perpendicular a la fachada principal desenvolviendo un moderáu vuelu sosteníu por jabalcones. Nel añu 2011 el Caserío Etxebarri foi designáu como Bien Cultural, cola categoría de Monumentu, nel Inventariu Xeneral del Patrimoniu Cultural Vascu.

Ponte de Vitorica[editar | editar la fonte]

Ponte de Anuntzibai[editar | editar la fonte]

La Ponte de Anuntzibai foi mandáu construyir pol Marqués de Falces, obra del arquiteutu Martín de Larrea y Leguerzana, nel añu 1741. Diez años antes, el canteru cántabru, Antonio de la Vega y Sarabia, realizara trazar de la ponte.

La ponte construyir pa xunir casar-torre, ferrería y molín del marqués, asitiaos na marxe derecha del ríu, cola ermita de San Miguel, sita na marxe esquierda. Tien un llargor de 28 metros y un anchor máximo de 4,80 m. Na so mayor parte ta construyíu en sillares caliares. El güeyu de la ponte algama un altor de 10,50 m. Destaca'l so arcu de sillería rematáu por un calvariu.

Parque de Lamuza[editar | editar la fonte]

Estensu parque de más de 8,5 hectárees que destaca pola gran riqueza y variedá d'árboles colos que cunta. Ente éstos puédense reseñar los cedros, cipreses, araucarias, tilales, magnolies, abetos, texos, sequoias, etc. Tou ello constituyía los antiguos xardinos de la finca del Marqués de Urquijo. Na actualidá hai 79 especies arbóreas distintes ente les que destaca un Ciprés de Monterrey, con 130 años de vida y más de 4 m de perímetru na so base, les cirolares coloraes del Xapón o'l cedru d'El Líbanu.

Los edificios del Palaciu y demás dependencies, acueyen la Casa de Cultura. L'edificiu del casino, un estanque y un frontón en piedra de sillería completen esti marcu.

Enclaváu nel corazón del pueblu, que con tanto caprichu y percuru foi trazáu y curiáu polos sos antiguos dueños, ta abiertu a tolos visitantes, convertíu nun estraordinariu parque municipal.

Alministración[editar | editar la fonte]

Eleiciones municipales en Laudio
Partíu políticu	2015^[5]		2011^[6]		2007^[7]		2003^[8]		1999^[9]		1995^[10]
Partíu políticu	Votos %	Conceyales	Votos %	Conceyales	Votos %	Conceyales	Votos %	Conceyales	Votos %	Conceyales	Votos %	Conceyales
Euskal Herria Bildu (EH Bildu) / Bildu	31,43	5	31,94	6	-	-	-	-	-	-	-	-
Partíu Nacionalista Vascu (EAJ-PNV)	26,46	5	28,79	6	35,72	7	-	-	-	-	28,76	7
Omnia	21,54	4	9,12	1	-	-	-	-	-	-	-	-
Partíu Socialista d'Euskadi-Euskadiko Ezkerra (PSE-EE)	11,94	2	11,85	2	17,35	3	18,08	3	14,95	3	15,86	4
Partíu Popular (PP)	6,27	1	10,82	2	12,38	2	18,81	3	17,41	3	11,88	2
Aralar	-	-	3,03	0	-	-	-	-	-	-	-	-
Ezker Batua-Berdeak (EB-B)	-	-	2,17	0	4,91	0	5,99	1	3,32	0	5,34	1
Per Un Mundu más Xustu (PUM+J)	-	-	0,29	0	-	-	-	-	-	-	-	-
Eusko Abertzale Ekintza - Aición Nacionalista Vasca (EAE-ANV)	-	-	-	-	24,18	5	-	-	-	-	-	-
Eusko Alkartasuna (EA)	-	-	-	-	3,67	0	-	-	-	-	7,93	1
Unidá Alavesa (UA)	-	-	-	-	-	-	2,43	0	2,25	0	2,53	0
Euskal Herritarrok (EH)	-	-	-	-	-	-	-	-	31,47	6	-	-
'Partíu Nacionalista Vascu'/Eusko Alkartasuna (PNV/EA)	-	-	-	-	-	-	51,59	10	29,04	5	-	-
Herri Batasuna (HB)	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	26,37	6

Alcalde	Entamu del mandatu	Fin del mandatu	Partíu políticu
Pablo Gorostiaga	1979	1983	Gure Aukera
Juan José Ibarretxe	1983	1987	Partíu Nacionalista Vascu (EAJ-PNV)
Pablo Gorostiaga	1987	1991	Herri Batasuna (HB)
Antonio Aiz Salazar	1991	1997	Partíu Nacionalista Vascu (EAJ-PNV)
María del Desiertu Urquijo \|1997	1999	Partíu Nacionalista Vascu (EAJ-PNV)
Pablo Gorostiaga	1999	2003	Euskal Herritarrok (EH)
Jon Karla Menoio	2003	2011	Partíu Nacionalista Vascu (EAJ-PNV)
Natxo Urkixo Orueta	2011	-	Euskal Herria Bildu (EH Bildu)

*En xunetu de 1997 María del Desiertu Urquijo foi investida alcaldesa, tres la inhabilitación del nesi momentu alcalde, Antonio Aiz Salazar, por refugar información a un conceyal de Herri Batasuna, que lideraba entós la oposición.

Tresporte[editar | editar la fonte]

No que se refier a la movilidá, Llodio ta bien comunicáu por aciu distintos medios de tresporte.

Per carretera, automóvil:
- AP-68: Autopista que coneuta con Bilbao, Vitoria o Zaragoza y sirve de nexu a otres carreteres estatales.
- BI-625: Autovía que coneuta Llodio con Orduña y Bilbao y tien traviesa pueblos comarcales como Amurrio.
- A3632: Carretera comarcal que xune Llodio con Oquendo, pol Puertu de Garate.
- A4616: Carretera comarcal que xune Llodio con Oquendo, por Malkuartu.

Llodio cunta con una estación de tren con serviciu nes siguientes llinies de llargu percorríu:

ARCU: Bilbao-Abando / Vigo
ALVIA: Bilbao-Abando / Madrid

Asina mesma cuenta con dos estaciones de la llinia C-3 de Cercaníes Renfe Bilbao: la enantes citada Llodio y Areta, amás del apeaderu Santa Cruz de Llodio.

Fiestes y tradiciones[editar | editar la fonte]

El Antroxu de Llodio tien calteres d'antroxu urbanu, anque caltuvo dalguna tradición del pasáu rural de la llocalidá. Ye'l casu del personaxe de la Bruxa de Leziaga, que recuerda la lleenda de la muyer qu'habitaba na cueva de Letziaga, se mesaba los pelos con peñes d'oru y atraía colos sos formosos cantares a los pastores llodianos que s'averaben a la cueva. Les comparses pasien un moñecu que representa a la bruxa y condergar a morrer nel fueu nel actu final del Antroxu. Anguaño, celébrase un desfile d'amarutes, que darréu participen nun concursu, nel cual galardónase a los más orixinales. Pa rematar suelse amenizar la fiesta con una verbena.

A finales de xineru primeros de febreru na llocalidá celébrase San Blas. Realízase una feria na que se vienden productos típicos de los caseríos (baserris) de la contorna. Mientres la mañana bendicen unos gordones pa darréu poner nel pescuezu, yá que se caltién la creencia de qu'ayuda a prevenir enfermedaes. Tamién se sacrifica un gochu y fáense tanto chorizos como morcielles mientres el día. Al anochecer y pa poner puntu final al día festivu, púyase'l gochu.

El vienres anterior a Selmana Santa, denomináu Vienres de Dolores, celebrar dende 1890 una feria de ganáu qu'axunta en Llodio a xente de los pueblos de la redolada. N'otra dómina la feria tuvo centrada en mercar-venta de ganáu, pero na actualidá ye más bien una esposición o muestra de ganáu y animales exóticos; acompañada por actos lúdicos, deportivos (pelota vasca y deporte rural vascu y relixosos. Trátase d'un día festivu que recuerda'l tiempu nel que Llodio yera una población eminentemente rural.

El segundu día de Pascua de Pentecostés celébrase una romería a la ermita de Santa Lucía asitiada xunto al monesteriu de Santa María del Ermu, nuna paraxa cercana a Llodio y a 500 metros d'altitú. Tres el día festivu en Santa Lucía, la fiesta enllargar en Llodio pela nueche. La tradición cunta que tomando agua cola boca na fonte de Santa Lucía y llevándola hasta la vecina ermita de San Antonio y Santa Apolonia, onde se refundiaba a un buecu nuna piedra, quitábase'l dolor de mueles. Anguaño, los mozos tienen por costume faer una especie de guerra cola agua de la fonte.

Dende'l 15 d'agostu hasta finales de mes celebren les Fiestes de San Roque, que teníen fama de ser les de más duración en tol País Vascu. Na actualidá, y dende l'añu 2004, les fiestes concéntrense en redol al fin de selmana más cercanu al día de San Roque y al últimu domingu del mes, día de la Cofradería. La devoción por esti santu tien el so orixe nes pestes qu'afararon el valle a finales del sieglu XVI. Asina, en 1599 quedó constituyida la Cofradería de San Roque, qu'entá anguaño esiste. El primer domingu d'agostu los miembros de la Cofradería xuben a la ermita y baxen en procesión la imaxe del santu a la parroquia de San Pedro de Lamuza. El día 15 empecípiense les fiestes col tradicional txupinazo, un cohete llanzáu pol pregoneru dende'l balcón del Conceyu y, de siguío, los mozos van de casa en casa pidiendo agua. El día 16 d'agostu, día del patronu San Roque, ye fiesta mayor y día de la becerrada. El día 17 ye'l día de San Roquezar (san Roque el vieyu), que se celebra dende'l sieglu XVIII. L'actu central d'esi día suel ser una novillada. Solíase celebrar tamién el Día de los Ayos nel que s'homenaxaba a les muyeres del pueblu y baillábase el aurresku peles cais de Llodio. La tradición de faer una cadeneta con una cuerda y baillar peles cais del pueblu caltúvose viva hasta l'actualidá. La viéspora del fin de les fiestes celebra'l Día de les Morcielles, nel que los cofrades escoyíen el vinu de la comida cola que diben cerrar les fiestes, mientres se partíen morcielles ente tolos presentes. L'últimu domingu d'agostu ye'l Día de la Cofradería, nel que los cofrades celebren una comida, tradicional dende 1599, nes portalaes de la Ilesia de San Pedro de Lamuza. Con esta comida popular y la xubida del santu a la so ermita cierren les fiestes. Nesti últimu día, quemar al perru de San Roque. Apáguense les lluces de les cais y los habitantes, portando veles, siguen al perru (de cartón-piedra) nuna procesión peles cais hasta llegar a la plaza y prender al animal.

Deportes[editar | editar la fonte]

Llodio cuenta na actualidá con dos equipos de fútbol, el Club Deportivo Laudio, fundáu en 1927 y el conxuntu femenín Altzarrate Kirol Elkartea, fundáu en 2015. Na llocalidá tamién destaca la escuela de pelota a mano Herriaren, según l'equipu de ḥoquei Ganbegi 6-2, que los sos xugadores apostaron importantes competiciones nacionales. El club de natación local Igeriketa Laudio foi tamién trubiecu d'esitosos deportistes.

Personaxes pernomaos[editar | editar la fonte]

Cultura[editar | editar la fonte]

Joaquín Bárbara y Balza (1867-1931): pintor academicista pensionado en Roma y catedráticu de dibuxu.
Livelüla (Miguel Ibarretxe): Productor y compositor de música electrónica, DJ y guitarrista.
Laura Espido Freire (1974): Premiu Planeta 1999 cola so novela Piescos xelaos.
Kepa Sojo: Direutor de cine.
Patxi Urquijo: Direutor de cine.
Ruperto Urquijo Maruri: Poeta y compositor nacíu nel sieglu XIX, autor de cantares populares como "Lusiano y Clara", más conocida como "Nel monte Gorbea".
Luis María Uriarte: Arquiteutu. Ganador de 4 premios COAVN.
Yogurinha Borova: Cantante y actriz.
Txani Rodríguez, escritora y periodista.

Política[editar | editar la fonte]

Juan José Ibarretxe: Lehendakari del Gobiernu Vascu (1999-2009). Foi alcalde de Llodio (1983-1987). Mora na llocalidá anguaño.
Carlos María de Urquijo Valdivielso, foi conceyal nel Conceyu de Llodio, diputáu nel Parllamentu Vascu (6 llexislatures) y, dende l'añu 2011 a 2016, Delegáu del Gobiernu nel País Vascu.
Marquesáu de Urquijo: Saga de nobles financieros y políticos afincaos en Llodio.
Pablo Gorostiaga: Alcalde de Laudio mientres 12 años y parllamentariu de Herri Batasuna. Encarceláu pol macrosumario 18/98, nel cual taba arreyáu nel casu del diariu Egin.
Emilio Olabarria: Miembru del Parllamentu Vascu (1984-1986 / 2001-2004) y Diputáu nel Congresu de los Diputaos por Álava (1986-1996 / 2004-2015).

Deportes[editar | editar la fonte]

José María Belauste: Futbolista y medaya de plata nos Xuegos Olímpicos d'Amberes 1920.
Eduardo Iturralde González: Árbitru internacional de fútbol.
Jon Unzaga: Ciclísta profesional (1987-1996).
César Solaun: Ciclísta profesional (1994-2002).
Geraxane Ussia: Atleta internacional y medaya de bronce en 400 m nel Campeonatu d'España d'Atletismu de 2013.
Eider Santamaría: Nadadora internacional y medaya d'oru en 1.500 llibres nos Campeonatos d'España de Natación Palma 2008.
Silvia Manrique Pérez: Xugadora de ḥoquei yerba y medaya d'oru nos Xuegos Olímpicos de Barcelona 1992.
José Ramón Alexanko: Futbolista del Athletic Club (1976-1980) y F.C. Barcelona (1980-1993).
Unai Albizua Urkijo: Futbolista del Athletic Club (2013-2014) y anguaño del C.D. Leganés.
Thaylor Lubanzadio Aldama: Xugador del SD Eibar.

Militares y conquistadores[editar | editar la fonte]

Domingo de Basavilbaso (1707-1775): Promotor y primer alministrador del serviciu de correos de Buenos Aires (Arxentina).
Tomás Zubiaur: Veterinariu de Pancho Villa. Natural de Llodio, decidió emigrar a Cuba en 1914 en busca de fortuna y terminó enrolado nel exércitu qu'invadió territoriu d'Estaos Xuníos.
Íñigo López de Mendoza: Señor de Llodio. Lluchó y morrió na Batalla de Las Navas de Tolosa (1212).