Idioma udí
 | Esti artículu necesita wikificase. |
 удин муз / udin muz | |
|---|---|
| Faláu en |  Azerbaixán Rusia Xeorxa Ucraína Armeniay otros países. |
| Falantes | 10.000 |
| Familia | Caucásicu nororiental |
| Estatus oficial | |
| Oficial en | Nengún país |
| Reguláu por | Nun ta reguláu |
| Códigos | |
| ISO 639-1 | nengún |
| ISO 639-2 | cau
|
| ISO 639-3 | udi
|
El udí ye una llingua caucásica nororiental del grupu lesguino de les llingües najsko-daguestanes de familia de llingües (de Cáucasu Oriental), estremar en dos dialeutos: el de nidj y el de Oguz (de vartashén).[1][2] Pero la diferencia ente ellos nun los torgar la comprensión mutua, anque cada dialeutu desenvuélvese independientemente. La llingua udí falen aproximao 10.000 persones. Con esto considerar ágrafa,a pesar de qu'anguaño faen esfuercios pa crear la escritura propio. El udí usar namái na vida cotidiana. A títulu de la llingua oficial los udís usen la del país en que moren: n'Azerbaixán- l'azerbaixanu, en Rusia- el rusu, en Kazakstán- el cazacu y el rusu, en Xeorxa- el xeorxanu y etc. La mayoría de los udíes apodera dos o, frecuentemente, tres llingües.[3] Según munchos especialistes, el udí n'antigüedá yera una de les llingües bien espublizaes n'Albania Caucasiana,en base de la cual nel sieglu 4 apaeció la escritura albano(agvana) y formóse la llingua lliteral.
Aspeutos históricos, sociales y culturales[editar | editar la fonte]
Distribución xeográfica[editar | editar la fonte]
El udí ta alcontráu d'una manera compacta nel pueblu Nidj de la rexón de Qabalá (de Kutkashén antiguu) y nel centru rexonal de Oguz (de Vartashen antiguu) d'Azerbaixán, nel pueblu Zinobiani de rexón de Kvarelsk en Xeorxa, y tamién dispersivamente n'Armenia y otros países. En 2002 en Rusia fueron rexistraes 2.960 persones que falen udí (de 3.721 udíes étnicos).
Dialeutos y variantes[editar | editar la fonte]
El udí tien dos dialeutos: de Nidj y de Vartashén (vartasheno-oktomberi). El dialeutu de Nidj tien los sos subhablas qu'estremen en tres subgrupo: inferiores, intemedios y cimeros. Esiste la opinión de que toes estes subhablas históricamente yeren les fales independientes (seique dialeutos en ciertu tiempu) de la llingua udí. Dempués de la migración de los udíes de distintos llugares (de Karabah, Tauza y los pueblos vecinos) al pueblu Nidj, estes fales adulces axuntáronse nel dialeutu de Nidj. Al dialeutu de vartashén pertenecen dos fales: el vartasheno mesmu y el octomberi.[4] La fala oktomberi nun s'estrema enforma del dialeutu vartasheno, una y bones los udíes migraron a Oktomberí en 1992.
La escritura antiguo[editar | editar la fonte]
Dende'l puntu de vista históricu la llingua caucasianu-albana ye más cercana a la udí, más bien al udí antiguu. L'alfabetu consistía en 52 lletres. Ulteriormente esti alfabetu aplicábase llargamente: a la llingua albana fueron traducíos los testos bíblicos, nella celebraron los servicios relixosos. Sicasí consecuentemente, poles causes históriques la escritura albano dexar d'aplicar y adulces sumióse.
Sieglos XIX y XX[editar | editar la fonte]
Nel sieglu XIX y XX dieron delles descripciones de la llingua y empecipióse la investigación científica y l'escoyeta de testos. Ente ellos destaca'l los evanxelios de Mateo, Marcos, Lucas y Juan «San Evanxeliu de Matfey, Marc, Luk y Ioann» na llingua udí,[5] que ye'l testu más llargu publicáu nel sieglu XIX, traducíu y preparáu por Bezhanovs. El primer diccionariu ye tamién d'esta dómina.
Los testos editaos por hermanos Bejzhanovs en “Coleición de los materiales pa la descripción de les llocalidaes y les tribus del Cáucasu” fueron basaos nel abecedariu compuestu por ellos mesmos, ver ”Abecedariu udí”.
L'estáu modernu[editar | editar la fonte]
Una nueva etapa del desenvolvimientu de la escritura y l'enseñanza de la llingua udí empezó dempués de la descomposición de la URSS. En 1992 en Bakú foi publicáu'l proyeutu del programa de la llingua udí pa les clases iniciales. El proyeutu foi compuestu por G.A.Kechaari, el ilustrador udí de Nidj, y J.A.Ajdynov, el collaborador del I.R.S. de les ciencies pedagóxiques d'Azerbaixán. El proyeutu foi destináu pa la publicación del abecedariu udí y del llibru de la llingua udí. De primeres l'abecedariu foi compuestu a base de la gráfica cirílica, los soníos fueron designaos según el modelu del alfabetu nel diccionariu de V.Gukasyan. Pero dempués por causa de la aceptación del nuevu alfabetu azerbaiyano a base del alfabetu llatín, tamién tuvieron que traducir l'alfabetu udí al alfabetu llatín (en total el sistema de designación de los signos quedar el mesmu con una sola diferencia d'usar les lletres llatines). En resultancia, a mediaos del los 90 foi publicáu l'abecedariu udí y un llibru na llingua udí pa les clases iniciales. Na actualidá nes escueles de Nidj ense{an la llingua udí. Sicasí la enseñanza nun ye nel nivel necesariu. Rares vegaes puede atopase al que llee con soltura el nuevu alfabetu. Parcialmente esto debe a lo que'l variante del alfabetu udí que s'usa anguaño amás resultó inconveniente pal estudiu y l'aplicación, por eso resulta difícil hasta para los escolares qu'estudien la llingua. La llingua udí se enseñaa tamién nes clases iniciales en Zinobiáni, ellí l'alfabetu (a base de la gráfica xeorxana) y el manual parael estudiu de la llingua foi compuestu pol udí local Mamuli Neshumashvili. Sicasí, a pesar de la enseñanza na escuela о de la llingua udí, la conocencia de la llingua materna polos udíoes de Xeorxa dexa deseyar lo meyor.
En 1996 per primer vegada foi publicáu'l llibru na llingua udí «Nana ochal»(“La patria”), la coleición de les obres lliteraries de los distintos autores. El llibru foi publicáu abase del alfabetu ciriliano según el modelu del alfabetu de Gukasyan. En 2001 foi publicáu'l llibru de G.Kechaari «Orayin»(“Manantial”). Nello incluyéronse les poesíes, el cuentu, la lleenda, tamién los proverbios udís y les anécdotes. En 2003 salió un llibru más de G.Kechaari «Buruxmux» (“Los montes”), la coleición de les poesíes na llingua udí. Estos llibros básense yá sobre'l nuevu alfabetu a base del alfabetu llatín. Los trés llibros nel dialeutu de Nidj.
Descripción llingüística[editar | editar la fonte]
La investigación científica y descripción del udí empezó nel sieglu XIX. Nesti momentu empiecen la investigación científica de la llingua y entamen les primeres tentatives de dar a la llingua udí una forma escrita.L'empiezu del estudiu de la llingua udí ta rellacionáu con А. А Shifner que primero imprimió la monografía sobre la llingua udí[7] (1863). Más tarde siguía esti trabayu A. Dirr, qu'en 1902 publicó la monografía Gramática de la llingua udí.[8][9] La gran aportación a la investigación del la llingua udí y en dala la forma escrita fixeron los udíes mesmos. Yá nos años 50 del sieglu XIX un udí de Vartashén Gueorguí Bezhanov ayudaba viviegamente a Shifner na investigación de la llingua. Él empezó a componer el diccionariu d'esta llingua, pero la muerte prematura atayó'l so trabayu. Dempués, a finales del sieglu XIX en « Coleición de los materiales pa la descripción de les llocalidaes y les tribus del Cáucasu» fueron publicaos los testos na llingua udí a base de de la gráfica cirílica: distintos cuentos y lleendes udís.[10] Estos materiales recoyeron los hermanos С. y M. Bezhanovs, los udíes de Vartashén. Ente los primeros investigadores tamién cai destacar los trabayos de Akbar Payzat y Semión Uruzov, tamién udíes de Vartashén. S. Uruzov que trabayaba sobre'l léxicu de la llingua udí, compunxo'l primer diccionariu.
La gran aportación a la moderna investigación científica de la llingua udí facer Y. F. Dzhejranishvili (udí de Zinobiáni) y V. N. Panchvidze qu'investigaben la gramática de la llingua udí y per primer vegada compararon dambos dialeutos. Ye necesariu sorrayar especialmente l'eminente trabayu de Voroshil Gukasyan, udí de Nidj. En 1974 publicóse'l so Diccionariu udí-azerbaixanu-rusu[11] - en realidá Voroshil Levonovich fíxose'l primera diccionarista de los dos dialeutos de la lengu udí. Amás a diferencia de los trabayos anteriores d'esta especie, el so diccionariu foi compuestu nel nivel altu profesional. Pa designación de los soníos de la llingua udí aplicábase equí la manera xeneral de la trescripción práctica pa los pueblos del Cáucasu - la trescripción a base de la gráfica cirílica cola adición de los signos adicionales. Sicasí, anque'l diccionariu del udí foi sacáu a la lluz, y los udíes algamaron d'esa manera la posibilidá de designar los soníos udís na escritura, la llingua udí quedábase como antes ensin escritura;en parte polo que la publicación del diccionariu nun se destinaba pa oxetivos práuticos, y tenía más bien el valor científicu. Coles mesmes, en casu de l'ausencia d'esti diccionariu, por fuercia de delles causes güei sería yá bien difícil recoyer el material d'esta especie léxica. L'alfabetu de 1974, a base d'alfabetu cirílicu, del diccionariu de V.L.Gukasyan:(el llugar del alfabetu).
Estandarización escrita[editar | editar la fonte]
Mientres enforma tiempu la llingua udí siguía ensin escritura. En distintos periodos trataben de traducila a la escritura cirílico, intentaben enseñar la llingua na escuela primaria en Nidj. A finales de 1990 n'Azerbaixán foi creáu l'alfabetu udí de base llatina:[12]
| A a |
style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | B b |
C c | Ç ç | D d | Y y | Ə ə | F f | |
| G g | Ğ ğ | H h | X x | I ı | İ i | Ҝ ҝ | J j |
| K k | Q q | L l | M m | N n | O o |
style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ö ö |
P p | |
| R r | S s | Ş ş | T t | O o |
style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ü ü |
V v | Y y | |
| Z z | Ц ц | Цı цı | Yъ yъ | Tı tı | Əъ əъ | Kъ kъ | Pı pı |
| Xъ xъ | Şı şı | Öъ öъ | Çı çı | Çъ çъ | Ć ć | Jı jı | Zı zı |
| Oъ oъ | Oъ oъ | İъ iъ | Dz dz |
Ver tamién[editar | editar la fonte]
Referencies[editar | editar la fonte]
- ↑ Dzheiranishvili Y.. Udinskij jazik (сс. 453—458)//Jaziki mira: Kavkazskie jaziki. Moskva, 1999. (Rusu)
- ↑ Panchevidze V., Dzheiranishvili Y. — Udinskij jazik//Языки народов СССР. Т.4, Иберийско-кавказские языки Moskva, 1967 г.
- ↑ Gukasjan V. «K trexjazichiyu udin». Problemi dvujazichija i mnogojazichija, Moskva, 1972., str. 286-295 (Rusu)
- ↑ Gukasjan, V., Udinsko-azerbayjansko-russkiy slovar. «Kratkaya grammatika udinskogo yazika» (str. 251) Baku, 1977
- ↑ «Сборнике материалов для описания местностей и племен Кавказа», вып. 6, 1888 г.
- ↑ Çejrani, Tөdөr. Samçi dәs. Suxum, 1934
- ↑ Schiefner A. Versuch über die Sprache der Uden // Mémoires de l'Académie des Sciences de St.-Pétérsbourg, VII-y serie; t. VI. non. 8, 1863 (А. Шифнер. Опыт описания языка удин. — На нем. яз.)
- ↑ Дирр А. М. Грамматика удинского языка // СМОМПК. Тифлис, 1904. Вып. 30.
- ↑ М. Дирр. Грамматика удинского языка. Тифлис, 1903.
- ↑ Бежанов С., Бежанов М. Господа нашего Иисуса Христа евангелие от Матфея, Марка, Луки и Иоанна на русском и удинском языках. (СМОМПК, XXX.) Тифлис, 1902.
- ↑ Ворошил Г. (Гукасян). Удинско-азербайджанско-русский словарь. Баку, 1977.
- ↑ Aydınov Y.A., Keçaari J.A. Tıetır. Bəkü, 1996
Bibliografía[editar | editar la fonte]
Enllaces esternos[editar | editar la fonte]
- La llingua udí.(en rusu)
- The Udi language. Wolfgang Schulze, 2002(En)
- The Udi Language: a grammatical description with sample text — Wolfgang Schulze 2001/2 (En)
- A Functional Grammar of Udi, Wolfgang Schulze, 2005
- The cognitive dimension of clausal organization in Udi, Wolfgang Schulze, 2000
- John M. Clifton: The Sociolinguistic Situation of the Udi in Azerbaijan. SIL International, 2005. (PDF-Datei; 206 kB)
| Control d'autoridaes |
|
|---|
Datos: Q36867
Multimedia: Udi language