Ver la fonte de Globu terraqueu

[[Ficheru:GlobeSK.jpg|thumb|300px|Globu terráqueo.]]
Un '''globu''' ye un [[modelu físicu|modelu]] tridimensional representáu sobre una esfera a escala de la [[Tierra]] (llamáu '''globu terrestre''', '''terráqueo''' o '''xeográficu''' nesi casu) o d'otru cuerpu celeste como un planeta o la [[Lluna]]. Ente que los modelos de distintos oxetos pueden faese con formes arbitraries o irregulares, el términu ''globu'' utilízase solo pa los modelos d'oxetos que son aproximao esféricos. La pallabra "globu"<ref>{{Cita web |títulu=Etimoloxía de Globu |url=http://etimologias.dechile.net/?globu |obra=Etimoloxíes de Chile.net |fechaaccesu=25 de xunetu de 2016 }}</ref> provién de la pallabra llatina ''globus'', significando una masa compacto de persones o oxetos, y por estensión una [[esfera]]. Dellos globos terrestres inclúin [[Grabáu en relieve|relieve]] p'amosar montes y otres carauterístiques de la superficie de la Tierra.

Tamién hai globos, llamaos '''globos celestes''' o '''esferes astronómiques''', que son representaciones tridimensionales de la [[esfera celeste]], qu'amuesen les posiciones aparentes de les [[estrella|estrelles]] y les [[constelación|constelaciones]] nel [[cielu]].

==Globu terráqueo y globos planetarios==

Los mapes planos créanse usando un [[proyeición gráfica|sistema de proyeición]] qu'inevitablemente introduz una cantidá cada vez mayor de distorsión cuanto mayor seya l'área qu'amuesa'l mapa. Un globu ye la única representación de la Tierra que nun aburuya yá seya la forma o'l tamañu carauterísticos de les grandes mases de tierra o de les estensiones d'agua.

La [[circunferencia]] de la Tierra ye casi esautamente de 40&nbsp; millones de metros.<ref>La circunferencia de la Tierra ye (casi) esautamente 40.000&nbsp;km por cuenta de que la definición orixinal del [[metro]] básase precisamente nesta midida -&nbsp;más específicamente, d'una 10 millonésima parte de la distancia ente los polos y l'ecuador.</ref><ref>[[Llargor d'arcu]]</ref> Munchos globos tán fechos con una circunferencia d'un metro de perímetru, polo que son modelos a escala de la Tierra a una escala de 1/40&nbsp;millones. Una distancia d'un centímetru nesti globu representaría 400&nbsp;quilómetros sobre la Tierra. Una pulgada representa unes 630&nbsp;milles. Dellos globos facer con un [[diámetru]] d'un&nbsp;pie, resultando un cuatro per cientu más pequeños que los globos con un metro de circunferencia, polo que les sos escales son correspondientemente distintes. Un centímetru (pulgada, etc.) nun globu d'un pie de diámetru representa aproximao una distancia un 4% ''más grande'' que la distancia sobre la Tierra que representa la mesma midida nun globu d'un metro de circunferencia. Tamién pueden atopase globos terráqueos d'otros tamaños.

Dacuando los globos amuesen por aciu una testura superficial la [[topografía]] de la superficie; nesti tipu de globos les elevaciones son considerablemente esaxeraes, porque de lo contrario seríen apenes visibles. La mayoría de los globos modernos tamién tán impresos con [[paralelu|paralelos]] y [[meridianu (xeografía)|meridianos]], polo que dexen lleer les [[Sistema de coordenaes coordenaes]] averaes d'un llugar específicu. Los globos tamién pueden amosar les fronteres de los países y los sos nomes, una carauterística susceptible de quedar rápido obsoleta, una y bones los países pueden camudar de nome o de fronteres.

Munchos globos terrestres tienen un elementu celeste marcáu nellos: una diagrama llamáu'l [[analema]], qu'amuesa la proyeición del movimientu aparente del Sol nel cielu mientres un añu.

==Globu celeste==
[[Ficheru:Coronelli globe celeste.jpg|thumb|right|Globu celeste ellaboráu por[[Vincenzo Coronelli|Coronelli]] para [[Lluis XIV de Francia|Lluis XIV]] c.1683]]
{{VT|Carta estelar|Esfera armilar}}
Los globos celestes amuesen les posiciones aparentes de les estrelles nel cielu. Omítense'l [[Sol]], la [[Lluna]] y los planetes por cuenta de que les posiciones d'estos elementos varien al respeutive de les de les estrelles, pero la [[eclíptica]], la trayeutoria a lo llargo de la cual el Sol muévese, práuticamente siempres ta indicada.

Hai un problema con al respeutive de la "[[quiralidad|lateralidad]]" de los globos celestes. Si'l globu ta construyíu de manera que les estrelles tán nes posiciones qu'en realidá ocupen nuna esfera celeste imaxinaria, entós al representales na superficie del globu, toles constelaciones van vese como les sos imáxenes especulares. Esto debe a que la vista del cielu dende la Tierra, equival a tar asitiáu nel centru de la esfera celeste, ye dicir vista dende'l [[proyeición gnomónica| ''dientro'']] de la esfera celeste, ente que'l globu celeste ye una vista dende [[proyeición ortográfica|''fora'']]. Por esta razón, los globos celestes diséñense de cutiu cola imaxe invertida, de manera que siquier les constelaciones apaecen nel "sentíu correutu". Dellos globos celestes modernos enceten esti problema faciendo la superficie del globu tresparente. Les estrelles pueden entós ser asitiaes nes sos posiciones correutes al reparales ''al traviés'' del globu, polo que la vista que se tien ye del interior de la esfera celeste. Sicasí, la posición correuta dende la que se debería reparar la esfera sería los so centru, pero l'espectador d'un globu tresparente ten de tar fuera d'él, lloñe del so centru. La visualización del interior de la esfera dende l'esterior, al traviés de la so superficie tresparente, produz graves aburuyes. Los globos celestes opacos fabricar coles constelaciones asitiaes ''correutamente'', polo qu'apaecen como imáxenes nun espeyu cuando se ven direutamente dende l'esterior del globu. Tamién ye posible contemplar el globu reflexáu nun espeyu, y de esta forma les constelaciones recuperen la so apariencia habitual. Nesti casu, esisten globos celestes colos testos que lleven grafiados (como los nomes de les constelaciones y estrelles) impresos en sentíu inversu, de forma que puedan ser lleíos fácilmente nun espeyu.

Una solución a esti problema ye daqué muncho más complexu qu'una simple esfera de plásticu tresparente: un [[planetariu]], que dexa reproducir el cielu por aciu un proyeutor nel ''interior'' d'una semiesfera de gran tamañu, faciendo posible asitiar a los espectadores aproximao nel so centru. D'esta forma, consíguese una reproducción fidedigna del firmamentu, evitando los citaos problemes.

== Historia ==
[[Ficheru:Behaims Erdapfel-edit-DenisBarthel.jpg|thumb|right|upright|El "Erdapfel" de Martin Beheim ye'l globu terrestre más antiguu que se caltién, realizáu ente 1491 y 1493; les Américas entá nun tán incluyíes. ''[[Muséu Nacional d'Alemaña]]'', Nuremberg (2006)]]

La [[esfericidad de la Tierra]] yá foi establecíu polos [[Astronomía na Antigua Grecia|astrónomos de la Grecia Antigua]] nel sieglu III e.C., y el globu terrestre más antiguu tuvo d'apaecer a partir d'esi periodu. L'exemplu más antiguu conocíu ye'l construyíu por [[Crates de Malos]] en [[Cilicia]] (agora [[Çukurova]] na actual Turquía), na segunda metá del sieglu segundu antes de Cristu.

Nun se caltienen globos terrestres de l'Antigüedá o de la Edá Media. Un exemplu d'un globu celeste sobreviviente ye parte d'una escultura helenística, llamada'l [[Atles Farnesio]], caltenida al traviés d'una copia romana del sieglu segundu nel [[Muséu Arqueolóxicu de Nápoles]] (Italia).<ref name=Encarta>Microsoft Encarta Encyclopedia 2003.</ref>

Los primeros globos terrestres que representen la totalidá del [[Vieyu Mundu]] construyir nel [[Edá d'Oru islámico|mundu islámicu]].<ref>Medieval Islamic Civilization By Josef W. Meri, Jere L Bacharach, pages 138–139 – available via google books – https://books.google.com/books?id=H-k9oc9xsuAC&pg=PA138&lpg=PA138&dq=al-Ma%3Fmun%3Fs+globe&source=bl&ots=TSmSiEUZXk&sig=NGzhTsbRRoSmH4UiPQCh0Y1so_c&hl=en&ei=NMxYSvbsBeS6jAfNjNwa&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=8</ref><ref>{{Obra citada |títulu=The Third Dimension |nome=Richard |apellíu=Covington |publicación=[[Saudi Aramco World]], May–June 2007 |añu=2007 |páxines=17-21 |url=http://www.saudiaramcoworld.com/issue/200703/the.third.dimension.htm |fechaaccesu=6 de xunetu de 2008 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181225234826/http://www.saudiaramcoworld.com/issue/200703/the.third.dimension.htm |date=2018-12-25 }}</ref> Según David Woodward, un exemplu d'ello foi'l globu terrestre presentáu na corte de [[Beixín]] pol astrónomu [[Astronomía árabe|persa]] [[Jamal al-Din (astrónomu)|Jamal al-Din]] en 1267.<ref>{{Obra citada |títulu=The Image of the Spherical Earth |autor=David Woodward |publicación=[[Perspecta (journal)|Perspecta]] |volume=25 |añu=1989 |páxines=3-15 [9] |editorial=[[MIT Press]]|jstor=1567135}}</ref>

El globu terrestre esistente más antiguu foi construyíu en 1492 por [[Martin Behaim]] (1459-1537) cola ayuda del pintor Georg Glockendon.<ref name=Encarta/> Behaim yera un alemán creador de mapes, navegador, y comerciante. Trabayando en [[Nuremberg]] (Alemaña), llamó a la so creación el "Globu Terrestre de Nuremberg". Anguaño ye conocíu como'l "[[Erdapfel]]". Antes de construyir el globu, Behaim viaxara enforma. Vivió en [[Lisboa]] na década de 1480, participando nel desenvolvimientu de los intereses comerciales y entemeciéndose colos esploradores y científicos. En 1485-1486, embarcar col esplorador portugués Diogo Cão a la mariña d'África Occidental. Empezó a construyir el so globu terrestre dempués del so regresu a Nuremberg en 1490.

Otru de los primeros globos, el [[Globu Hunt-Lenox]], ca. 1510, piénsase que ye la fonte de la frase ''Hic Sunt Dracones'', o "[[Equí hai dragones]]". Un globu del tamañu similar al d'un [[pomelu]] fechu a partir de los dos metaes d'un [[avestruz|huevo d'avestruz]] foi atopáu en 2012 y créese que data de 1504. Puede ser el globu terráqueo más antiguu qu'amuesa'l [[Nuevu Mundu]]. Stefaan Missine, qu'analizó esta pieza pa la revista ''"Portolan"'' de la ''Washington Map Society'', declaró que fuera "parte d'una coleición importante d'Europa mientres décades."<ref name=Kim>{{Cita noticia |url=http://articles.washingtonpost.com/2013-08-19/national/41424018_1_egg-two-globes-copper |títulu=Oldest globe to depict the New World may have been discovered |apellíu=Kim |nome=Meeri |obra=[[Washington Post]] |fecha=19 d'agostu de 2013 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131209014054/http://articles.washingtonpost.com/2013-08-19/national/41424018_1_egg-two-globes-copper |archivedate=2013-12-09 |fechaaccesu=2017-09-03 }}</ref> Dempués d'un añu d'investigación na que se consultó a munchos espertos, Missine llegó a la conclusión de que'l Globu Hunt-Lenox yera una copia en [[cobre]] por moldio del mapa representáu nel güevu d'avestruz.<ref name=Kim/>

Un globu facsímil qu'amuesa América foi realizáu por [[Martin Waldseemueller]] en 1507. Otru globu terrestre "d'aspeutu notablemente modernu" foi construyíu por [[Taqi al-Din Muhammad Ibn Ma'ruf|Taqi al-Din]] nel so observatoriu d'Istambul mientres los años 1570.<ref name=Soucek>{{Obra citada |nome=Svat |apellíu=Soucek |títulu=Piri Reis and Ottoman Discovery of the Great Discoveries |publicación=[[Studia Islamica]] |volume=79 |númberu=79 |añu=1994 |páxines=121-142 [123 y 134-6] |doi=10.2307/1595839|jstor=1595839 |editorial=Maisonneuve & Larose}}</ref>

El primer globu celeste tresparente foi construyíu mientres l'[[imperiu mogol]] sol patrociniu de [[Jahangir]].

Los dispositivos electromecánicos ''Globus'' IMP incluyíen globos terrestres de cinco pulgaes que s'utilizaron nes naves espaciales soviétiques y ruses ente 1961 y 2002 como preseos de navegación. En 2001, la versión de la [[Soyuz|nave espacial Soyuz]] [[Soyuz TMA|TMA]] sustituyó esti preséu por un [[globu virtual]].<ref>{{Cita web |apellíu=Tiapchenko |nome=Yurii |títulu=Information Display Systems for Russian Spacecraft: An Overview |url=http://web.mit.edu/slava/space/essays/essay-tiapchenko1.htm |obra=Computing in the Soviet Space Program (Traducción del Rusu: Slava Gerovitch)}}</ref>
{{clear|left}}

Na década de 1800 pequeños globos de bolsu (de menos de 8 cm) yeren símbolos de estatus pa los caballeros y xuguetes educativos pa los neños de families fanegueres.<ref>{{Cita noticia |apellíu1=Bliss |nome1=Laura |títulu=These tiny glass globes were all the rage in London 200 years ago |url=http://qz.com/280392/these-tiny-glass-globes-were-all-the-rage-in-london-200-years-ago/ |fechaaccesu=14 d'ochobre de 2014 |obra=[[Quartz (publication)]] |fecha=13 d'ochobre de 2014}}</ref>

==Fabricación==
{{multiple image|caption_align=left
| header_align=center
| footer_align=center
| align = right
| total_width = 380
| image1 =Wereldnieuws, Nederlandse globe industrie legt haar kaarten op tafel Weeknummer 55-04 - Open Beelden - 78141.ogv| width1 = 384| height1 = 288
| alt1 =
| caption1 = Una curtia película de 1955, qu'amuesa la fabricación holandesa tradicional de los globos usando gayos de papel
| image2 =| width2 = 2048| height2 = 1536
| alt2 =
| caption2 = Hemisferiu d'un modernu globu termoplásticu, primero que l'escesu de plásticu esterior seya recortáu.
| footer =
}}
Tradicionalmente, los globos fueron fabricaos pegando un mapa de papel impresu sobre una esfera, de cutiu fecha de madera.

El tipu más común tien [[fusu esféricu|gayos]] llargos y delgaos (tires) de papel que s'estrechen a un puntu nos polos,<ref name="sourceforge">{{Cita web |url=http://netpbm.sourceforge.net/doc/globe.jpg |títulu=Image: globe.jpg, (450 × 100 px) |editorial=netpbm.sourceforge.net |fechaaccesu=1 de setiembre de 2015}}</ref> superponiéndose unos pequeños discos a manera de casquetes sobre les inevitables irregularidaes nestos dos puntos. Cuanto más gayos haya, va riquise un menor ''arrugadura'' pa faer que'l mapa de papel (planu) encaxe sobre la esfera. Dende un puntu de vista xeométricu, tolos puntos d'una esfera son equivalentes -ye posible escoyer cualquier puntu arbitrariu na Tierra, y crear un mapa de papel que cubra la superficie del planeta con tires que confluyan nesi puntu y nel so [[antípoda]].

Los globos modernos de cutiu móldiense con [[termoplásticu]]. Discos planos de plásticu imprimir con un mapa primeramente aburuyáu al efeuto (equivalente a una fotografía plana- del mapa definitivu vistu dende cada unu de los polos, de forma que al convertir el discu nuna semiesfera mientres el moldio, el mapa recupere les sos verdaderes dimensiones) de cada unu de los dos [[wikt: hemisferio|hemisferio]] de la Tierra, y asítiense nuna máquina que los moldia con una forma semiesférica. Cada hemisferiu xunir col so contrariu (debidamente alliniaos los meridianos) pa formar un globu completu.

Los globos terráqueos xeneralmente móntense sobre una peana que sostién una exa con un ángulu d'enclín de 23,5° con respectu al planu horizontal, que se fai pasar de polu a polu, dexando'l xiru de la esfera alredor d'esta exa. Amás de faer que'l globu seya más cómodu d'usar, esti montaxe tamién representa l'ángulu de la Tierra respeuto al planu nel que xira alredor del Sol, faciendo que seya fácil visualizar cómo trescurre'l [[día]] y cómo camuden les [[estaciones del añu|estaciones]].
{{clear|left}}

==Exemplos notables==
[[Ficheru:Gottorper Globus 04.JPG|miniaturadeimagen|[[Globu de Gottorf]] ([[Kunstkamera]]), de 3,1 m de diámetru.]]
* El [[Globu de Gottorf]], una esfera de 3,1 m de diámetru construyida n'Alemaña en 1664 y reconstruyida en Rusia tres una quema en 1750. Presenta la particularidá de ser un globu terráqueo per fora, y un globu celeste per dientro (preparáu p'agospiar un espectador nel centru de la esfera, remanada por un mecanismu hidráulicu). Tres una azarosa hestoria, anguaño exhíbese na [[Kunstkamera]] de [[San Petersburgu]].
* El [[Unisphere]] en Flushing Meadows ([[Queens (Nueva York)|Nueva York]]), nel ''USTA Billie Jean King Tennis Center'', con 120 pies (36,6&nbsp; m) de diámetru, ye'l globu xeográficu más grande del mundu. (Nun ye la estructura esférica más grande, como la [[Cinesphere]] de [[Toronto]], [[Canadá]], pero esta postrera escarez de marques xeográfiques o astronómiques.)
* [[Eartha]], anguaño'l mayor globu xiratoriu del mundu (con 41 pies -12,5 m- de diámetru), na sede de [[Delorme]] en [[Yarmouth (Maine)]].
* El [[Mapparium]], na [[Mary Baker Eddy Library]] de Boston, un globu de vidriu con montantes metálicos asitiáu nel interior d'un edificiu de tres pisos, pintáu col mapa del mundu pa ser contempláu dende'l so interior, que los visitantes traviesen per mediu d'una ponte de cristal con un llargor de 30 pies (9,15 m).
* El [[Babson College|Globu del Babson College]] en [[Wellesley, Massachusetts]], un globu de 26 pies de diámetru (7,9 m) que orixinalmente xiraba sobre la so exa y sobre la so base p'asemeyar el día y la nueche; y les estaciones.
* El globu xigante nel antepar del [[New York Daily News]] na ciudá de Nueva York.
* El Globu de [[Adolf Hitler|Hitler]], tamién conocíu como'l ''Globu del Führer'', foi denomináu oficialmente como [[Globu terráqueo Columbus pa líderes d'Estáu y de la Industria]]. Realizáronse dos ediciones mientres la vida de Hitler, creaes a mediaos de la década de 1930 so los sos órdenes. (La segunda edición camudó'l nome d'[[Etiopía|Etiopía por Abisinia]] nel África del Este italiana). Estos globos yeren "enormes" y bien costosos. Acordies con el [[New York Times]], "el verdaderu globu Columbus yera casi del tamañu d'un [[VW Escarabajo|Volkswagen]] y, coles mesmes, más caru." Dellos inda esisten, incluyendo trés en Berlín: unu nun institutu xeográficu, otru nel [[Muséu Märkisches]], y otru na [[Muséu Históricu Alemán]]. Esti postreru tien el furacu d'una bala [[U.R.S.S.|soviética]] travesando Alemaña. Unu de los dos en coleiciones públiques de [[Múnich]] tamién tien un furacu de bala (nesti casu estauxunidense) travesando Alemaña. Hai dellos en manes privaes dientro y fora d'Alemaña. Una versión muncho más pequeña del globu de Hitler foi asonsañada por [[Charlie Chaplin]] en ''[[The Great Dictator]]'', una película estrenada en 1940.<!--all info in this Hitler subsection AS OF Sept 17 2007 is from the NYT reference--><ref name="NYTHitler">"[http://www.nytimes.com/2007/09/18/arts/design/18globe.html The Mystery of Hitler's Globe Goes Round and Round]", by Michael Kimmelman, September 18, 2007. Accessed 2007-09-18.</ref>

==Galería==
<gallery mode=packed heights=160>
File:Terrestrial globes.jpg|Proyeiciones del sieglu XIX del [http://digitalcollections.library.ubc.ca/cdm/singleitem/collection/mccormick/id/63/rec/119 globu terrestre], a partir de les [http://digitalcollections.library.ubc.ca Coleiciones Dixitales de la UBC Library]
File:Martin Behaim.jpg|Martin Behaim col so "Erdapfel"
File:Topview 1765globe.jpg|Vista cimeru del globu de l'Isle (1765)
File:Unisphere-cc.jpg|El Unisphere, atribuyíu a "Uribe"/Uri Baruchin
File:JostBurgi-MechanisedCelestialGlobe1594.jpg|Globu celeste mecanizado (1594)
File:Voskhod spacecraft IMP 'Globus' navigation instrument, full view.jpg|El ''Globus'' IMP, preséu de navegación d'una nave espacial Vosjod.
File:Eartha from outside.jpg|[[Eartha]], el globu xiratoriu más grande del mundu.
File:Niesten Mars globe segments.jpg|Un mapa de Marte comercializáu nel sieglu XIX. Ye un exemplu de cómo los mapes imprimir col fin de ser plegaos alredor d'una esfera pa formar un globu.
File:Interactive-Globus.jpg|Globu esféricu ''multitouch'' dixital de la Tierra basáu en [http://www.multi-touch-solution.com software multitouch]
File:Naturalis Biodiversity Center - Museum - Exhibition Earth 08 - Huge globe with Africa showing, overview.jpg|Globu terráqueo como se ve dende l'espaciu, [[Centru de Biodiversidá Naturalis]], Leiden (1998)
</gallery>

== Ver tamién ==
{{llista de columnes|3|
* [[Analema]]
* [[Esfera armilar]]
* [[Cartografía]]
* [[Mapa Dymaxion]]
* [[Emery Molyneux]]
* [[Globus Jagellonicus]]
* [[Google Earth]]
* [[Globu Hunt-Lenox]]
* [[NASA World Wind]]
* [[Globu de Johannes Schöner]]
* [[Globu de Gottorf]]
* [[Globu terráqueo Columbus pa líderes d'Estáu y de la Industria]]
* [[Planetariu mecánicu]]
* [[Planetariu]]
* [[Science On a Sphere]]
* [[Mundu virtual]]
* [[Preséu de navegación "Globus" IMP]]
}}

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{Commons|Globe}}
* [http://netpbm.sourceforge.net/doc/ppmglobe.html Ppmglobe - xenerar tires pa pegar sobre una esfera]
* [http://www.ibiblio.org//y-notes/VRML/Globe/Globe.htm Globu 3D VRML]
* [http://www.professores.uff.br/hjbortol/arquivo/2006.1/applets/earth_en.html Globu 3D Java coles llinies de mariña, paralelos, meridianos, etc.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060509233038/http://www.professores.uff.br/hjbortol/arquivo/2006.1/applets/earth_en.html |date=2006-05-09 }}
* [http://www.globolocal.net/eng/index_eng.html Cómo empobinar un globu en posición homotética a la Tierra] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200128141943/http://www.globolocal.net/eng/index_eng.html |date=2020-01-28 }}
* [http://www.ultimateglobes.com/world-globe-term-glossary_a/332.htm Globu del mundu. Glosariu de Términos]


{{Tradubot|Globo terráqueo}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Mapes]]