Fontdespatla
 Fontdespatla | |||
|---|---|---|---|
 | |||
| |||
| Alministración | |||
| País |  España | ||
| Autonomía |  Aragón | ||
| Provincia |  provincia de Teruel | ||
Comarca (es)  | Matarraña (es) | ||
| Tipu d'entidá | conceyu d'Aragón | ||
| Alcaldesa de Fuentespalda (es) |
Nerea Caldú Gabalda (es) (Partido Popular) | ||
| Nome oficial | Fuentespalda (es)[1] | ||
| Nome llocal | Fuentespalda (es) | ||
| Códigu postal |
44587 | ||
| Xeografía | |||
| Coordenaes | 40°48′24″N 0°03′53″E / 40.8068°N 0.0647°E | ||
  Fontdespatla Fontdespatla (España)  | |||
| Superficie | 38.995203 km² | ||
| Altitú | 712 m | ||
| Llenda con |
| ||
| Demografía | |||
| Población |
288 hab. (2023) - 143 homes (2019) - 141 muyeres (2019) | ||
| Porcentaxe |
100% de Matarraña (es) 0.21% de provincia de Teruel 0% de Aragón 0% de España | ||
| Densidá | 7,39 hab/km² | ||
| fuentespalda.com | |||
 | |||
Fontdespatla[2], en catalán, o Fuentespalda, en castellán, ye una llocalidá y conceyu turolense que pertenez a la contorna de Matarraña na comunidá autónoma d'Aragón, España.
Toponimia[editar | editar la fonte]
 | Esti artículu o seición necesita referencies qu'apaezan nuna publicación acreitada, como revistes especializaes, monografíes, prensa diaria o páxines d'Internet fiables. |
Cunta la lleenda que'l so nome vien de qu'en cualesquier parte del pueblu siempres se-y da'l llombu a una fonte. En realidá procede del llatín, Foz (valle) que se fai anchu. El so primer señor feudal na carta de población recibe'l nome de Señor de Fondespala.
Xeografía[editar | editar la fonte]
El términu municipal, con una superficie de 38 km², asítiase na zona norte de la contorna del Matarraña, nel interfluvio de los ríu Pena y Tastavins. El so relieve ye montascosu y accidentáu y presenta una gran diversidá xeolóxica yá que s'asitia na zona de confluencia de los trés grandes unidaes morfoestructurales del NE peninsular: sistema ibéricu, sistema mediterraneu y depresión del Ebro.
La redolada paisaxística ye coles mesmes ricu y diversu y, polo xeneral, atópase bien calteníu. Al este del cascu urbanu, asitiáu a 710 msnm, estiéndese una área montiega na que predomina'l pinu carrasco y na que nun ye difícil columbrar cabres hispániques. El sector montascosu forma parte del territoriu natural de Els Ports de Tortosa-Beceite. Frente a él escurre'l cursu del ríu Tastavins con paraxes con predominiu de vexetación de ribera xunto a cuidaos campos de llabor de ceberes, almendrales y olivares.
Historia[editar | editar la fonte]
Na redoma de Fuentespalda atopáronse restos arqueolóxicos que dexen confirmar la ocupación d'estes tierres dende la Prehistoria recién. De dómina prehistórica ye especialmente interesante'l pequeñu abrigu del valle dels Figuerals onde se caltienen escasos restos de pintures rupestres llevantines (los cuartos traseros d'un cuadrúpedu). Ente los xacimientos de dómina histórica destaca la Vila Vella que constitúi unu de los pocos asentamientos de dómina dafechu romana (sieglos I-III) conocíos nesti sector del Matarraña y que, ensin dulda, tuvo de ser el nucleu antecesor de la población actual. En reconquistar d'esti sector oriental d'Aragón, nel sieglu XII, la llocalidá de Fuentespalda apaez mentada como una aldega o caserío perteneciente al territoriu de peña Aznar Lagaya que foi dau en feudu en 1175 al obispu ya ilesia de San Salvador de Zaragoza. En 1232 concedióse carta de población a los nuevos habitantes d'esta llocalidá procedentes na so mayor parte de la zona norte de Lleida. En 1295, a pesar de ser una aldega dependiente de Valderrobres, llogró'l privilexu de tener xuraos y xusticia propios. Esti fechu magar significaba la so independencia como conceyu nun torgar que mientres dellos sieglos la villa de Fuentespalda pagara impuestos, diezmos y primicias al obispáu de Zaragoza. En 1659 fíxose la partición de los términos de Fuentespalda y Valderrobres. Mientres la Edá moderno y contemporáneo, tres lliberase del sometimientu al obispáu de Zaragoza, les tierres y población de Fuentespalda, como polo xeneral les del Matarraña, sufrieron los efeutos devastadores de delles guerres y conflictos armaos que provocaron el so lentu desenvolvimientu. Esti fechu, xuníu a la tradicional falta de bones comunicaciones y a una importante emigración a lo llargo del sieglu XX, contribuyeron a reforzar un calter netamente rural que perduró hasta los nuesos díes.
Patrimoniu[editar | editar la fonte]
La ilesia del Salvador y el so órganu[editar | editar la fonte]
La ilesia del Salvador de Fuentespalda asitiar nun estremu de la plaza d'España. El so orixe ye góticu y rellaciónase con otres ilesies parroquiales de la contorna del Matarraña construyíes a lo llargo del sieglu XIV sol mecenalgu de los arzobispos de Zaragoza. D'esta dómina caltién l'ábside (darréu convertíu na zona de los pies) según el primer tramu de la nave colos sos dos capiyes onde se caltienen dellos motivos d'escultura decorativa. Esti tramu antiguu cubrir con bóveda de crucería. Nel sieglu XVII llevar a cabu una amplia reforma de l'antigua ilesia gótica reorientando l'edificiu. Foi entós cuando s'abrir una nueva portada nel antiguu ábside, construyóse sobre ella una gran espadaña y nel interior asitióse a lo cimero un gran coru. Tamién nesta dómina amplióse'l templu orixinal construyendo un nuevu tramu y un nuevu presbiteriu que se cubrir con distintos tipos de bóvedes. Nel coru de la ilesia de Fuentespalda caltiénse un magníficu órganu construyíu hacia 1680 que foi reformáu y ampliáu en 1704 por Francisco Turull. Esti órganu, que tien un mueble barrocu profusamente talláu en madera, foi restauráu y recuperáu en 1993 y dende entós permanez n'usu.
Casa consistorial, archivu históricu y l'imaxe de San Miguel[editar | editar la fonte]
Nel centru de l'antigua villa de Fuentespalda construyóse, nos últimos años del sieglu XVI, la Casa consistorial o conceyu: un edificiu de trés plantes construyíu con sillería que ta declaráu como Bien d'Interés Cultural[ensin referencies]. Na fachada principal del edificiu destaca'l so gran portada de mediu puntu construyida con grandes dovelas y una serie de ventanes adinteladas con mesetes de piedra. Curiosamente esti conceyu nun tien aneja una rula yá que esta construyóse n'otru llugar de la población, n'unu de los ángulos de l'actual plaza d'España. Sicasí, na so planta baxa se emplazó l'antigua carnicería, la cárcel y, na trasera del edificiu, el fornu vieyu, qu'inda caltién l'escudu episcopal na clave del arcu del mesmu. Dientro del edificiu, nel archivu municipal, caltiénse una gran coleición de documentos antiguos de diverses dómines, ente ellos 148 pergaminos, que constitúin una de les coleiciones más completes del Matarraña. Tamién nel salón de plenos d'esti conceyu caltiénse, nel interior d'una fornica, una talla gótica, probablemente del sieglu XV, d'estilu góticu-tardíu o italogótico que representa a San Miguel y que constitúi una de les pieces d'esta dómina más importantes de la provincia de Teruel. Esta talla de San Miguel tien a los sos pies una oca, cuendo siempres se-y representó con un dragón. D'ello deduzse que la talla ye de dómina templaria, pos la oca yera l'animal sagrada de los templarios. Puede reparase como la oca foi manipulada al incorpora-y unes cabeces de dragón.
La Torreta[editar | editar la fonte]
Nuna de les zones más elevaes del cascu urbanu, na cai Buenaire, caltiénse inda en bien bon estáu la “Torreta”: un gran torrexón de vixilancia, probablemente del sieglu XV, que destaca sobre l'antiguu caserío. La torreta tuvo de ser el principal torrexón defensivu de la villa medieval de Fuentespalda que tuvo arrodiada por un llargu cortil cercáu que protexía a la población. El pimpanu edificiu, ensin apenes ventanes o abertures al esterior, tien planta rectangular y construyóse con sillería y mampostería. Al so interior apuértase al traviés d'una pequeña puerta ojival. Orixinalmente tuvo trés plantes y na so parte cimera, probablemente, una pequeña terraza con suelu y cubierta de madera. La recién rehabilitación del edificiu añadió un mirador cubiertu sobre'l torrexón y habilitó un total de cinco plantes que s'utilicen como pequeñes sales d'esposición sobre'l patrimoniu de la llocalidá. La Torreta foi utilizada tamién dende'l sieglu XIX como prisión, tal como se deduz del azulexu asitiáu sobre la so puerta nel que se llee: “Cárcel pública”. Na planta baxa inda puede contemplase l'únicu xuegu completu orixinal de cadenes y argolles pa inmovilizar a los reos que se caltién na ruta de les cárceles del Matarraña”. Dende lo alto de la Torreta puede contemplase una arrogante vista de la llocalidá y de la so redolada natural. agora alluga'l centru d'interpretación de los torrexones del Matarraña
El campusantu medieval[editar | editar la fonte]
Cerca de la ilesia de Fuentespalda recreóse apocayá un singular espaciu funerariu aprovechando un amenorgáu sector, d'unos 120 m² de superficie, nel interior del campusantu vieyu de la llocalidá. Hasta entós, calteníense enriba de la muria d'esti campusantu abandonáu una ventena d'antiguos cercos funerarios discoidales que constitúin unu de los conxuntos más completos d'esti tipu de señalización funeraria calteníos na comunidá autónoma aragonesa. El proyeutu de recreación del campusantu medieval consistió na retirada d'estes interesantes pieces que, en siendo llimpiaes y consolidaes, s'espunxeron y presentaron reproduciendo la fisonomía d'un espaciu funerariu d'esa dómina. Los cercos discoidales de Fuentespalda tuvieron de ser realizaes nun taller local y la so tipoloxía y decoración tán, bien de cutiu, rellacionaes cola iconografía medieval de la danza de la Muerte al traviés de representaciones de tocaos relixosos (obispu, arzobispu, papa), reales (corones), cadarmes y calaveres, etc. que simbolicen la igualdá de tolos homes ante la muerte. L'estudiu iconográfico d'estos cercos reveló que tuvieron de ser realizaes na Edá Moderna, probablemente ente los sieglos XVI y XVIII, confirmando d'esta miente l'enllargáu usu d'esti tipu de pieces mientres dellos sieglos nes zones rurales mal comunicaes.
Fuentes[editar | editar la fonte]
Na redoma de Fuentespalda alcuéntrense delles fontes que'l so orixe puede remontase a la Edá Media magar debieron sufrir dende entós delles reformes. Ye especialmente interesante la fonte de la Vila, asitiada a unos 100 m al oeste de la llocalidá, que repite'l modelu de fuente-abrevadero-llavaderu. Esti tipu de conxuntos hidráulicos, siempres nesti orde, son d'influencia renacentista y bien comunes nel Matarraña a lo llargo de los sieglos XVII-XVII. Caltiénse bien el cañu de la fonte qu'alimenta un llargu bebederu construyíu en piedra. D'ellí l'agua pasa al antiguu llavaderu. Atópase bien próxima a l'anterior, la fonte de la Canyella que caltién un arcu apuntáu de sillería que reflexa'l so antiguu orixe. Entá esisten pela redolada de la población otres fontes con aprovechamientu similar como la fonte d´Empeguera y la fonte del Molí del Oli.
Urbanismu[editar | editar la fonte]
Inda ye posible siguir con bastante precisión les llendes de l'antigua villa medieval de Fuentespalda, asitiada a lo cimero d'una pequeña elevación de terrén, a manera de cresta, que destaca llevemente de la so redolada inmediata y xunto a la cual atópense delles fontes naturales. Nel sieglu XV la villa de Fuentespalda tenía 85 cases que la so buelga inda paez aldovinase nel urbanismu del so centru históricu. La pequeña población, de marcáu calter rural, taba arrodiada d'una muralla qu'en dellos tramos taría formada poles mesmes traseres de les viviendes. Nesta muralla abríen delles puertes dalgunes de les cualos seríen tresformaes darréu en portales capilla (portales de San Francisco Javier y de San Antonio). En dambos estremos de la cai Mayor tuvieron d'esistir tamién dos portales, unu d'ellos, el portal de la Virxe del Carmen, conserva inda los sos dos arcos apuntaos. L'otru tuvo de sumir coles reformes de la zona oriental de la población a mediaos del sieglu XVI cuando se construyó la Casa de los Belsas y debióse reformar la Plaza. Esta gran casa palaciega, construyida con sillería, afacer a la tipoloxía del palaciu aragonés y constitúi unu de los edificios más importantes y singulares de la llocalidá.
Política llocal[editar | editar la fonte]
Últimos alcaldes de Fuentespalda[editar | editar la fonte]
| Periodu | Alcalde | Partíu | |
|---|---|---|---|
| 1979-1983 | Pedro Sancho Lisbona[3] | UCD | |
| 1983-1987 | |||
| 1987-1991 | |||
| 1991-1995 | |||
| 1995-1999 | |||
| 1999-2003 | |||
| 2003-2007 | |||
| 2007-2011 | |||
| 2011-2015 | María Carmen Agud Aparicio[4] | PAR |
Resultaos eleutorales[editar | editar la fonte]
| Partíu | 2003 | 2007 | 2011 | 2015 | ||||
| PAR | 4 | 3 | 3 | 5 | ||||
| PSOE | - | 2 | 1 | 2 | ||||
| PP | 3 | 2 | 3 | |||||
| Total | 7 | 7 | 7 | 7 | ||||
Referencies[editar | editar la fonte]
- ↑ Afirmao en: Llista de Conceyos y los sos Códigos por Provincies a 1 de xineru de 2019. Data d'espublización: 8 febreru 2019. Editorial: Institutu Nacional d'Estadística.
- ↑ Según apaez nel Decretu Llexislativu 2/2006, de 27 d'avientu, del Gobiernu d'Aragón, pol que s'aprueba'l testu refundíu de la Llei de Delimitación Comarcal d'Aragón.
- ↑ Ministeriu de Facienda y Alministraciones Públiques (Gobiernu d'España). «Treinta aniversario de las primeras elecciones municipales de la democracia». Archiváu dende l'orixinal, el 6 de marzu de 2014. Consultáu'l 6 de marzu de 2014.
- ↑ Alcaldes d'Aragón de les eleiciones de 2011
- ↑ Gobierno d'Aragón. «Archivo Eleutoral d'Aragón». Consultáu'l 27 de setiembre de 2012.
Ver tamién[editar | editar la fonte]
- La Franxa
- Conceyos de la provincia de Teruel
- Conceyos catalanófonos d'Aragón según l'Anteproyeutu de la Llei de Llingües
- Toponimia de los conceyos de la Franxa d'Aragón
Enllaces esternos[editar | editar la fonte]
Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Fontdespatla.- Web oficial del Conceyu
- Ficha de la población
Datos: Q1653347- Multimedia: Fontdespatla