Idioma fon

De Wikipedia
(Redirixío dende Fon (llingua))
Fon, gun
Fongbè, Gungbè
Faláu en Bandera de Togu Togu
Bandera de Benín Benín
Rexón Ríu Volta
Falantes 2,2 millones (2003)
Familia Níxer-Congu

 Volta-Congu
  Benue-kwa
    Gbe
     Fon

Estatus oficial
Oficial en Nengún país
Reguláu por Nun ta reguláu
Códigos
ISO 639-1 nengún
ISO 639-2 fon
ISO 639-3 fon

Distribución de les llingües gbe.

El fon o gun (autoglótnimos: fon gbè [fɔ̃̄ɡb͡y] y gun gbè [ɡũɡb͡y]) ye una llingua de subhrupo gbe de la caña Volta-Níxer de les llingües Níxer-Congu. El fon fálase principalmente en Benín y árees axacentes de Togu y tien más de 2 millones de falantes. Como otres llingües gbe ye una llingua altamente analítica y fonolóxicamente ye una llingua tonal.

Aspeutos históricos, sociales y culturales[editar | editar la fonte]

Dialeutos[editar | editar la fonte]

Capo (1988) considera que'l maxi (maxí) y el gun (gungbè) como parte del complexu dialeutal fon. Sicasí, nun inclúi como dialeutos del complexu al alada o al toli (tɔli) qu'otru autores sí consideren parte del fon-gun.

Descripción llingüística[editar | editar la fonte]

Fonoloxía[editar | editar la fonte]

"Bienveníos" (Kwabɔ) en Fon nuna formacia nel Aeropuertu de Cotonú en Benín.

El fon tien hqasta site vocales orales y cinco vocales nasales qu'oldeen fonolóxicamente:

Fonemes vocálicos del fon[1]
Anterior Central Posterior
Zarrada i   ĩ o   ũ
Semicerrada y   o  
Semiabierta ɛ   ɛ̃ ɔ   ɔ̃
Abierta a   ã

L'inventariu consonánticu vien dau por:

Fonemes consonánticos del fon[1]
Llabial Alveolar Post-
alveolar
Palatal Velar Llabial-
velar
"Nasal" m ~ b n ~ ɖ    
Oclusiva (p) t d tʃ͡ dʒ͡   k ɡ kp͡ ɡb͡
Fricativa f v s z     x ɣ ɣʷ
Aproximante   l ~ ɾ   ɲ ~ j   w

/p/ namái apaez en mimesis llingüístiques y préstamos, anque frecuentemente reemplázase por /f/, como en cɔ́fù 'tienda'. Munches de les oclusives sonores apaecen namái ante vocal orales, ente que grupos d'oclusives homorgánicassólo apaecen ante vocal nasales, lo cual indica que [b] [m] y [ɖ] [n] son alófonos, non fonemes distintivos en fon. [ɲ] apaez en variación llibre con [j̃]; por tanto, puede argumentase que'l fongbe nun tener fonemes nasales distintivos, y los sos soníos nasales namái son variantes d'oclusives sonores; esti patrón ye común en toa África occidental.[2] /w/ y /l/ tamién se nasalizan ante vocal nasales; /w/ puede dar [ɥ] por asimilación ante /i/.

Los únicos grupos consonánticos posibles en fon tienen a una de los dos aproximantes /l/ o /j/ como segunda consonante; tres (post)alveolares, /l/ realízase opcionalmente como [ɾ]: klɔ́ 'llavar', wlí 'garrar, coyer', jlò [d͡ʒlò] ~ [d͡ʒɾò] 'querer, deseyar'.

Tonu El

fon tien dos tonos fonémicos, comúnmente denominaos alto y so. El tonu alto realízase como un tonu ascendente (de baxu a altu) tres consonantes sonores. Les pallabres básiques dislábicas pueden presentar cualesquier de los cuatro posibilidaes lóxiques: alto-alto, alto-baxu, so-altu y baxu-baxu. En pallabres más llargues, como verbos y sintagmes nominales, un tonu alto tiende a persistir hasta la sílaba final, si la síalba tien un tonu fonémico baxu, entós realízase como un tonu descendente (d'altu a baxu). Los tonos baxos sumen cuando tán flanqueados por tonos altos, anque'l so efeutu caltiénse como un pasu. Los tonos ascentes (de baxu a altu) simplificar a altu tres otru tonu altu (ensin desencadenar un ecalón) y a baxu ante un tonu altu.

/ xʷèví-sà-tɔ́ é xɔ̀ àsɔ̃́ wè /
[ xʷèvísáꜜtɔ́ ‖ é ꜜxɔ̂ | àsɔ̃́ wê ‖ ]
vendedor.de.pexe 3ªpers. PERF mercar cangrejo dos
Hwevísatɔ́, é ko hɔ asón we.
'La pescadera, mercó dos cámbaros'

En Ouidah, un tonor ascedente o descendente realízase como un tonu mediu. Por casu, 'nós, tu', que fonémica tien tonu altu /bĩ́/, pero que por efectode la consonante sonora precedente, acaba tienendo tonu mediu [mĩ̄] en Ouidah.

Ortografía[editar | editar la fonte]

Alfabetu fon
Mayúscules A B C D Ɖ Y Ɛ F G GB I J K KP L M N NY

Ɔ || P || R || S || T

O V W X

Z

Minúscules a b c d ɖ y ɛ f g gb i j k kp l m n ny

ɔ || p || r || s || t

o v w x

z

Alófono principal a b d ɖ y ɛ f ɡ ɡb i k kp l m n ɲ o ɔ p ɣ s t o v w x j z

X usar pa /x/ en delles ortografíes, pero n'otres úsase h. En munchos testos ê y ô usar pa los contestos nasales: me [mɛ̃], fon [fɔ̃]. El tonu xeneralmente nun se marca por escritu sacante cuando ye necesariu.

Testu de muestra de la [[Declaración

Universal de los Derechos Humanos]]

GBETA GBƐ Ɔ BI TƆN EE ƉƆ XÓ DÓ ACƐ Y GBƐTƆ ƉÓ KPODO SISI Y ƉO NA ƉÓ N'I LƐ KPO WU Y WEXWLE
Ee nyi ɖɔ hɛnnu ɖokpo mɛ ɔ, mɛ ɖokpoɖokpo ka do susu tɔn, bɔ acɛ ɖokpo ɔ wɛ mɛbi ɖo bo y ma sixu kan fɛn kpon é ɖi mɛɖesusi jijɛ, hwɛjijɔzinzan, kpodo fifa nin tiin nu wɛkɛ ɔ bi y ɔ, ...

Referencies[editar | editar la fonte]

  1. 1,0 1,1 Claire Lefebvre; Anne-Marie Brousseau (2002). A Grammar of Fongbe. Walter de Gruyter, páx. 15–29. ISBN 3-11-017360-3.
  2. This is a matter of perspective; it could also be argued that [b] and [ɖ] are denasalized allophones of /m/ and /n/ before oral vowels.

Bibliografía[editar | editar la fonte]

  • Aboh, O. Enoch (2004) The Morphosyntax of Complement-Head Sequences (Clause Structure and Word Order Patterns in Kwa) New York etc.:Oxford University Press.

Enllaces esternos[editar | editar la fonte]