Celta

Diacrónicu de la distribución de los pueblos celtes: Noyu'l territori l'Hallstatt, másima estensión celta escontra'l sieglu VI y III eC, les "seis naciones celtes", que caltien un númberu importante de falantes, onde entá se falen delles llingües celtes modernes.

Celta (pronunciáu como /sɛlt/ o /ˈkɛlt/, ver pronunciamientu del Celta), ye un términnu emplegáu pa encartichar a cualisquier de los pueblos Europeos que falaron, o falen, una llingua celta. El términu ye tamién emplegáu pa describir a los descendientes modernos d'estes xentes, sobremanera a aquilles con cultura celta. Los Celtes foron un gurupu estremáu ya independiente, con una sociedá indíxena y tribal. Manque habíen semeyancia nel llinguax, ferramientes, relixón y cadarma social, ca cultura caltenía'l so propiu idioma y costumes.

Encartiche

Demientres la Edá del Fierro, los Celtes habitaben per dayuri, dende la Península Ibérica fasta Anatolia, mas el so orixe entá suscita controversia. Enantes de los afayos arquiolóxicos del sieglu XIX, los celtes cositábense habitantes del sur d'Europa. De magar entós, dellos estudiosos allugaren la patria celta no que güei ye'l sur d'Alemaña y Austria, l'arreyamientu de los primeros pueblos celtes de la cultura de Hallstatt. Sicasí, caberamente la hipótesis del sur, recobrara afuercia, como Simon y James Stephen Oppenheimer.

Manque caberamente restrinxíes a la cuesta atlántica d'Europa ocidental (conocida como la Fastera Celta), les llingües celtes foren nún tiempu predomeñante na mayor parti Europa, d'apoco un gran territoriu cedío al enantu de les tribus xermániques y al Emperiu Romanu. Arquiólogos y fontes hestóriques amuesen que, sobemanera nel sieglu 3e.C, los pueblos celtes tamién tovieron presentes en zones d'Europa oriental y d'Asia Menor.

'Celticidá' xeneralmente refiérese a los puntos culturales ermunos d'esos pueblos, cincada en semeyancies d'idioma, materiales, organización social y los fautores mitolóxicos. Al entamu, delles teoríes endiciaben un orixe racial ermunu, pero les caberes teoríes enfótense más na cultura y el idioma arróu de la raza. Les cutures Celtes abultaron haber numberoses y estremaes carauterístiques, pero la coincidencia ente estos estremaos pueblos foi l'emplegu duna llingua celta.

"Celta" encarticha a una familia de les llingües y, dún xeitu más xeneral, sinifica "relativu a los celtes", o "nel sen de los celtes". Tamién emplegárese pa referise a delles cultures arquiolóxiques definíes por un conxuntu únicu de les ferramientes. L'arreyamientu ente la llingua y la ferramienra tórnase más nidio pola presencia d'iscriciones. (Ver Celta (dixebra) pa otres aplicaciones de la espresión)

Güei, el términu "celta" emplégase de cutio pa descrebir les llingües y cultures respeutives, d'Irlanda, Escocia, Gales, Cornualles, Islla de Man y Bretaña, tamién conocíes como les Seis Naciones celtes. Estes son les rexones onde les cuatro llingües celtes entá se falen, en cierta midida, como llingües maternes: el gaélicu irlandés, gaélicu escocés, galés, bretón y más dos caberes recuperaciones, el cornuallés (ún de los idiomes Britónicos) y el manés (ún de los idiomes goidélicos). "Celta" tamién ye, a vegaes, usáu pa referise les rexones de la Europa continental qu'han patrimoniu celta, pero n'onde nun perviviera l'idioma celta; estes zones inclúin el norte de la Península Ibérica (el norte de Pertual, y y rexones hestóriques como Galicia, Asturies y Cantabria), Y, en menor midida, Francia. (Ver Celtes modernos)

Fálase de "Celtes continentales" a les persones de fala celta de la Europa continental. "Celtes insulares" son les persones de fala celta de les Islles Britániques y los sos descendientes. Los celtes de Bretaña tomen so llingua de la migración de los celtes de les islles britániques y asina aconcéyense en consecuencia.

Etimoloxía

L'orixe de dellos nomes usaos dende l'antiguedá clásica pa la xente conocia güei como celta ye confusa y polémica. En particular, hai en rialidá 19 rexistros del términu usáu 'pictu' na conexión colos habitantes de la islla d'Irlanda y Gran Bretaña enantes del sieglu XVIII.

El nome llatinu Celtus (pl. Celti o Celtae; Griegu Κέλτης pl. Κέλται o Κελτός pl. Κελτοί, Keltai o Keltoi) paez tar basáu nun nome étnicu de los celtes.

El primer referimientu lliterariu a la xente celta, como Κελτοί (Κeltoi), ye pol historiador griegu Hecataeus de Miletus en 517 aC; él diz que la ciudá de los Massilia (Marsella) ta prieto los celtes y tamién menta otra ciudá celta de Nyrex (posiblemente Noreia en Austria). Heródotu paez llocalizar a los "Keltoi" na fonte'l Danubio o na Península Ibérica, pero la hipótesis ye confusa.

Esisti la posibilidá de que los celtes foren llamaos polos Griegos y Romanos pol so pecuñar xeitu de llucha. La pallabra Kalia, nel Griegu modernu Kaliva quier dicir "chamizu". Kalipto quier dicir "cubierta". Akeltes sinificaría dir estapáu o espíu. De xuru, el rasgu más sensible de los Keltes yera que lluchaben espíos. Sigún l'hestoriador romanu Diodoru:

Pero la mayor parte d'ellos van a la marraza como la natura yos dio al mundiu: ellos van espíos a la batalla ... [ú] cuernos estraños, discordantes yeren tocaos, voces prefondes y grebies, ellos atendalen les sos espades melodicamente escontra los sos escudos.

¿Quienes yeren los antiguos celtes?

La pallabra celta del inglés modernu, atestiguáu de magar 1707 nes escritures de Eduardo Lhuyd cuyu trabayu, colos d'otros tardíos eruditos del sieglu XVII, trexo l'atención académica a les llingües y la hestoria d'estos ceos habitantes de Gran Bretaña.

"La Galia" asturiana y Gallus Galli llatina podríen ser, al entamu, dún nome celta étnicu o tribal, quiciabes tomao en llatín demientres les incursiones celtes n'Italia alrodiu'l 400e.C. El so raigañu pue ser *galno, queriendo dicir 'el poder' 'o la fuercia'. El Griegu "Galatai" parez tar basáu nel mesmu raigañu, tomada direchamente de la mesma fonte hipotéticamente celta que mos dio Galli (el sufixu -atai ye cenciellamente un endiciador onomásticu).

No tocante al términu "Galia", apruz nel francés Gaule y Gaulois, que ye la entepretación tradicional de la Gallia llatina y Gallus,-icus respeutivamente. Ello ye, el diptongu au endicia un orixe dixebráu, a saber una adautación llatina del *walha-Xermánicu. La pallabra inglesa 'Welsh' remana de la pallabra wælisc, la forma Anglosaxona de walhiska-, la pallabra Xermánica pa "foriatu".

Orixe

Espurrimientu la cultures de l'Hallstatt y la Tène

La familia llingüística Celta ye duna xamasca Indoeuropea, lo qu'aporta a dellos estudiosos a la hipótesi de que l'aniciu del proto-llinguaxe Celta pueda tener surdío nos páramos del Pontu - Caspiu. Nun ye xeneralmente aceutada, sicasí, tornóse nuna familia mui estramada del Indo-Européu nuna fase abondo ceo. Pol momentu, los falantes de llingües celtes alrodiu'l 600 e.C, taben yá dixebraos en dellos greyos llingüísticos, y, repartíos en gran parte d'Europa Central, la Península Ibérica, Irlanda y Gran Bretaña.

Dellos estudiosos camienten que la cultura Urnfield del norte d'Alemaña y los Países Baxos representa un orixe de los celtes como una xamasca cultural de la familia indoeuropea. Esta cultura foi predomeñante nel centru d'Europa demientres les estaes caberesde la Edá de Bronce, de magar el 1200 e.C fasta'l 700 e.C. Na dómina d'Urnfield prodóxose un ablucante aducimientu de la población en la rexón, probablemente debío a les anovaciones na teunoloxía y les práutiques agrícoles. L'hestoriador griegu Eforu de Cuma, d'Asia Menor, escribía nel sieglu IV e.C, que los celtes vinieren de les islles frente a la desembocadura del Rin y que foren "espulsaos de los sos llares poles guerres de cutio y la violencia medrante del mar ".

L'espardimientu del trabayu'l fierro conduxo al desenrollu de la cultura d'Hallstatt direchamente de la Urnfield (700 a 500 e.C). El Proto-Celta, el caberu ancestru ermunu de toles llingües celtes coñocíes, coxítese per esta escuela de camientu que falóse a entamos y caberos de les cultures d'Urnfield y Hallstatt, nos entamos del primer mileñu enantes de Cristu. L'espurdimientu de les llingües celtes per Iberia, Irlanda y Gran Bretaña produxérase emientre la primer metá del primer mileñu, los primeros [[soterramientos en Gran Bretaña daten del 500 e.C. Al traviés de los sieglos espoxigárense los estremaos idiomes Celtibéricu, Goidélicu]] y Britónicu. El que si Goidélicu y Britónicu poseyan el mesmu orixe (duna única invasión) ye dubioso.

La cultura d'Hallstatt foi asocedida pola Cultura de La Tène n'Europa central, y demientres les caberes estaes de la Edá de Fierro la primixeña cultura celta fora camudándose esplícitamente a los llargo'l tiempu. Los topónimos celtes entá alcuéntrense en gran númberu nes partes altes del Danubiu y el Rin, cosa qu'arrivó a muncho espertos a estudiar esi ámbetu. Otros, sicasí, creyen que la Cultura de La Tène ye demasiao anterior pa desplicar la patria celta, so espurrrimientu amuesa la posterior difusión duna preesistente cultura celta en toa Suiza, Austria, el sur y el centru d'Alemaña, les rexones setentrionales d'Italia, este de Francia, República Checa, Pertual, Eslovaquia y partes d'Hungría y Ucrania.

Diodoru Sículu y Estrabón emponen que'l coral de los celtes allugábase nel sur de Francia. El primer diz que los galos asitiábense al norte de los celtes, pero que los romanos refiérense a dambos como galos. Enantes de los descubrimientos n'Hallstatt y La Tene, en xeneral considérase que'l coral de los Celtes yera'l sur de Francia.

Pliniu'l Vieyu solliña llugares de la Céltica nel delta del ríu Guadalquivir nel sur d'Iberia, ye dicir, refiriéndose a la Celtiberia:

"...praeter haec in Celtica Acinippo, Arunda, Arunci, Turobriga, Lastigi, Salpesa, Saepone, Serippo. altera Baeturia, quam diximus Turdulorum et conventus Cordubensis, habet oppida non ignobilia Arsam, Mellariam, Mirobrigam Reginam, Sosintigi, Sisaponem."

Prebes llingüístiques

Artículu prencipal: Llingua Proto-Celta

Hai pocos rexistros escriLlingua Proto-Célticatos de les antigües llingües celtes feches polos propios celtes. Xeneralmente estos son los nomes de les monedes y les iscriciones de piedra. Les más de les prebes son nomes de persones y nombes de llugares en obres d'autores griegos y romanos. La data en que'l proto-celta dixébrase llingüisticamente del idioma indo-européu, ye a ser cea, 6000 e.C (l'arrivada de los celtes a Gran Bretaña ya Irlanda data del 3200 e.C, sigún Forster y Toth). Sicasí, polo xeneral una data posterior coxítase más probable pola mayoría de los estudiosos. Gray y Atkinson coxiten la dixebra de les llingües celtaes alrodiu'l 5000 eC. Mallory aboga por una data posterior al 4500 e.C duna xamasca xunificada'l Proto-Indo-Européu faciendo usu de la pallabra pueblu, a la fin de que la dixebra qu'inclúi al celta nun podría surdir en nengún intre fasta más tarde.

Dellos estudios llebárense a cabu sobro toponimia Celta d'Europa. Ún reciente ye de Sims-Williams. So mapa endicia que la mayoría de los nomes celtes nun aprucen prencipalmente en Gran Bretaña y el norte de Francia, ensinon qu'espúrrense dende Iberia fasta'l Danubiu. Esto empón que'l celta yera una llingua mariega y la so cultura espurrió al tresuel del comerciu a lo llargo'l Mediterraniu y la cuesta atlántica.

Un endicu direchu de que los estremaos nomes emplegaos polos autores griegos (que normalmente nomaben a los celtes como Κελτοί Γαλᾶται) y llatinos (qu'anteferíen Galli) en rialidá refiérense a los falantes de les mesmes o de llingües semeyantes dase por Hieronymos. Nel so comentariu sobro la epístola de San Pablu a los Gálates, sorraya que la llingua d'éstos n'Anatolia nel so día foi mui semeyante a la llingua de Tríveri. San Xerónimu probablemente había conocencia de primera mán d'estes llingües celtes, pos yá tinía vesitáu Treverorum Augusta y Galacia.

Prebes arquiolóxiques

Pa más información ver: Edá del Fierro

Mapa'l territoriu la cultura de l'Hallstatt

Na Edá de Fierro les cultures Hallstatt (800-475 e.C) y La Tène (c. 500-50 e.C) tán típicamente venceyaes col Proto-celta y la cultura celta.

La Cultura de La Tène xorreció de caberos de la Edá de Fierro (de magar el 450 e.C a la conquista romana nel sieglu 1 e.C) nel este de Francia, Suiza, Austria, el suroeste d'Alemaña, la República Checa, Eslovaquia y Hungría. Desenrrollóse a partir de la Cultura d'Hallstatt ensin nengún nidio francimientu cultural, baxo l'enfotu duna considerable enfluyencia mediterrania griega, y más tarde baxo la civilización etrusca. Un cambéu de noyos d'asentamientu tevo llugar nel sieglu IV e.C.

L'oeste hestóricu de la Cultura de La Tène correspuede a la Galia celta. El fechu de que tola Cultura de La Tène seya a atribuyise únicamente al pueblu celta ye difícil d'evaluar, los arquiólogos aportáren a la conclusión de que, les más de les veces, l'idioma, la cultura material, y el venceyamientu político nun cuerren necesariamente paraleles. Frey sorraya que nel sielu V, los costumes d'enterramientu nel mundo celta nun son xuniformes, ensinon que los estremaos gurupos habíen les sos propies creyencies, que, en consecuencia, tamién dieren llugar a les estremaes espresiones artístiques. Poro, mientres que la cultura de La Tène ta, ensin dubia, arreyada colos galos, la presencia de ferramientes latenieses pue debese a los contautos culturales y nun emplica la presencia de "xente" celta.

Caberamente, la Cultura de La Tène ye discutida como celta por Stephen Openheimer. Él caltién qu'Heródotu falaba'l trubiecu los celtes en citando la fonte'l Danubiu, La Tène, polo tanto, nun s'alcontraba en territoriu celta.

Prebes hestóriques

Polibiu asoleyó la hestoria de Roma alredior del 150 e.C nel qu'encarticha a los galos d'Italia y el so enterriu con Roma. Pausanias nel sieglu II e.C diz que los galos "orixinalmente nomaos celtes viven na cullaera rexón d'Europa, na cuesta de les escomanaes mareés del océanu". Posidoniu describió'l sur galos alredior de 100 e.C. Anque la so obra orixinal se perdiera foi emplegada más sero por escritores como Estrabón. Esti últimu, escrito nos entamos del sieglu I d.C, refiérese a Bretaña y a la Galia, asina como Hispania, Italia y Galacia. César escribió espurriadamente sobro la so Guerra de les Galies nel 58-51 e.C. Diodoru Sículu escribió sobro los celtes de les Galies y Bretaña nel so primer sieglu d'Hestoria.

Prebes xenétiques

Los más de los xenes humanos heriédense como una mestura del material xenético de dambos pas, pero hai dos esceiciones. L'ADN mitocondrial ye tresmitío poles madres a les fíes ensin cambeos. Del mesmu xeitu tolos neños herieden el cromosoma '''Y''' del so pa y dáu que les muyeres nun tienen un cromosoma Y, esto pue remontase del fíu al padre. Los estudios de los patrones nes pequeñes variaciones nesti ADN percancien información sobro'l movimientu de las poblaciones.

Nel so llibro L'home de Neandertal, l'arquiólogu Douglas Palmer refiérese a la vistigación xenética rializada en toa Europa, entóncenes los gurupos xenéticos orixinales arrivaron a Europa fai 9000 y 5000 años atrás col enantu de l'agricultura, desplazando a les anteriores poblaciones de caciadores recollechores. Tal desplazamientu coincidió con un españamientu demográficu, ya que l'agricultura ye a atorar fasta un total de sesenta vegaes mayor que l'estilu vida la población de caciadores-recollechores na mesma zona:

"Nengún de los trastornos hestóricos posteriores n'Europa - inclusive les llacerioses guerres y les famiones - fexo tanta meya nel vieyu patrón establecíu pola afluyencia de los agricultores. Ellos dieron y vinieron ensin nengún impautu sinificativo nel antiguu mapa xenéticu d'Europa."-Douglas Palmer

Distribución

Celtes continentales

Galia

La Galia escontra'l 59 e.C

Nos albores de la historia n'Europa, entos los celtes que vivíen no que güei ye Francia conocios como galos pa los romanos. El territoriu d'estos pueblos probablemente incluyó los Países Baxos, los Alpes y lo que agora ye'l norte d'Italia. Sos descendientes foron descritos por Xulio César na so Guerra de les Galies. La Galia oriental yera el centru del oesti de La Cultura Tene. Na Edá del Fierru más tarde la Galia, la organización social yera asemeyada a la romana, coles grandes ciudaes. D'ende del tercer sieglu e.C. los galos aceutaron la moneda, y los textos con carauteres griegos son conocios nel sur de la Galia a partir del segundu sieglu.

Los mercaderes griegos fundaron Massalia nunos 600 e.C., col intercambiu hasta'l valle del Ródanu, pero el comerciu viose interrumpíu darréu del 500 e.C. y re-orientau a lo llargu de los Alpes hasta'l valle del Po n'Italia. Los romanos llegaron al valle del Ródanu nel segundu sieglu e.C. y atopó qu'una gran parte de la Galia celta falabase. Roma necesita les comunicaciones per tierra coles provincies de la Península Ibérica y fexo una gran batalla dende Saluvii a Entremont nel 124-123 e.C. Migayina a migayina el control romanu estendiu, la provincia romana de Gallia Transalpina tán a lo llargu de la costa mediterránea. El restu yera conocío como Gallia Comata "vellosa las Galias".

Nel 58 e.C, los Helvecios tenien previstu migrar pal oesti, pero se vieron obligados de nueu por Xulio César. Darréu, metieronse na llucha escontra les delles tribus de la Galia, y nel 55 e.C, la mayoría de les Galies fueren derrotaes. Nel 52 e.C, Vercingetorix entamó una revuelta escontra la ocupación romana, pero foi derrotáu nel asediu d'Alesia y entregose.

Tres la Guerra de les Galies de 58-51 e.C, Celticia formó la parte principal de la Galia romana. L' anális del nome del llugar amuesa que utilizóse Celtic l'este del ríu Garona y al sur del ríu Sena y Marne. Ello ye, que les llingües celtes nun sobrevivieron ellí, dempués de ser sustituides poles llingües romances o llatín vulgar: francu-provenzal, catalán,occitanu, francés xuntase a la llarga llista, pa convertise na principal llingüa vernácula de la zona.

Iberia

Artículu prencipal: Celtíberos

Ver tamién: Pueblos prerromanos de la Península Ibérica

Tradicionalmente, nos sieglos XVIII/XIX, los estudios alrodiu los celtes inoraben dafechu la Península Ibérica, yá que la cultura material venceyada a l'Hallstatt y La Tène que tanto pecuñarizaben a los celtes de la Edá del Fierro yera rala n'Iberia, y nun fornía un contestu cultural que podiera arreyala fácilmente con Europa Central.

Los estudios modernos, magüer, amosaren que la presencia y enfluyencies celtes foron, y son, mui emportantes n'Iberia. Los celtes equí dixebraron en dos a los gurupos arquiolóxicos y culturales, manque la tora nun ta mui nidia:

• Un gurupu, a lo llargo de la rixa Atlántico, habitada polos célticos (l'Algarve d'anguaño) siguiendo pelos llusitanos, vettones, vaccéos, galaicos, ástures y cántabros, los pueblos de la cultura castreña.

• El gurupu central de los Celtiberos y Carpetanos, qu'habitaben la meseta y la estaya cimera'l valle del Ebru. Esti gurupu remana de la emigración celta de la Galia, tomando carauterístiques ibériques.

Los oríxenes de los celtíberos podríen fornir una precisa llave pa esbloquiar el procesu de Celtización nel restu la Península. Esti procesu nel suroeste de la Céltica y del noroeste nun ye, sicasí, una cenciella y piesllada custión celtibérica. Les caberes vistigaciones sobro los Galaicos Brácaros nel noroeste de Pertual ta aportando nuevos enfoques p'atalantar la cultura celta (llingua, arte y relixón) nel oeste d'Iberia.

Alpes y Valle'l Po

L'artículu prencipal: La Galia Más información ver: Hestoria de los Alpes

Hebo una cea presencia celta nel norte d'Italia, pos les iscriones afayaes más antigües daten del sieglu VI e.C. Nel 391 e.C los celtes "habiendo les sos cases más alló de los Alpes fluyeron al traviés de los tesos nuna gran fuercia y apoderáronse del territoriu añeráu ente los Apeninos y los montes y los Alpes", d'alcuerdu con Diodoru Sículu. El Valle'l Po y el restu'l norte d'Italia (conocío polos romanos como la Galia) taba habitada por celtes, que fundaren ciodaes como Milán. Más tarde, l'exércitu romanu esbarriará na batalla d'Allia y Roma sedría escalada nel añu 390 e.C pola tribu los Senones.

Na batalla de Telemón, nel 225 e.C un gran exércitu celta fincaría estrapallao polos romanos.

La derrota de l'andecha Samnita, Celta y Etrusca polos romanos na Tercer Guerra Samnita pregonaría l'entamu'l fin de la dominación celta na Europa continental, pero nun sedría fasta'l 192 e.C cuando los ejércitos romanos conquistaren los caberos reinos celtes independientes d'Italia.

Los celtes allugárense muncho más al sur del ríu Po de los que munchos mapes amuesen. Los nantes de la ciodá de Doccia, na provincia d'Emilia-Romaña, amuesen cases en mui bon estáu que daten del sieglu IV e.C.

Espurrimientu hacia l'Este

Los celtes tamién enancharen pel ríu Danubiu y los sos afluentes. Una de les tribus más enfluyentes, los Escordiscos, asitiaren la so capital en Singidunum escontra'l sieglu III e.C, anguaño Beograd, Serbia. La concentración de castros y los cimiterios amuesa una densidá emportante de población nel valle de Tisza, güei Vojvodina, Serbia, Hungría y n'Ucrania. L'espurrimientu hacia'l territoriu que güei ye Rumanía foi, sicasí, aparáu polos Dacios.

Más al sur, los celtes allugáronse en Tracia (Bulgaria), onde vivieren demientres más dún sieglu, y n'Anatolia, onde estableciérense los Gálates. Magüer del so aisllamientu xeográfico del restu'l la Céltica, los Gálates caltuvieren la so llingua, polo menos demientres setecientos años. San Xerónimu, que vesitó Ancira (anguaño Ankara) nel 373 dC, sentenció que la so llingua yera abondo semeyante a la de Tréveri, nel norte de la Galia.

La tribu de los Boios dio'l so nome a Bohemia y Bolonia, y oxetos d'arte celta y cemiterios escobriérense más hacia l'este, a lo que güei ye Polonia y Eslovaquia. Una moneda celta (Biatec) de Bratislava apruz na moneda eslovaca de 5 corones.

Dao que nun hai evidencies arqueolóxiques de las invasiones a gran escala en delles otres aries, una teoría caltién que la llingua y la cultura celta enantose por contautu y nun por invasión. Mas les invasiones celtes d'Italia, Grecia, y l'este d'Anatolia tan bien documentaes na hestoria griega y llatina.

Esisten rexistros de mercenarios celtes n'Exiptu al serviciu de los Ptolomeos. Milenta presones foren emplegaes escontra'l 283-246 eC ya inclusive nel 186 eC, intentado derrocar a Ptoloméu II.

Celtes insulares

Artículu prencipal: la Edla de Hierro, Gran Bretaña, Gaels, los británicos (histórico), y la historia genética de las Islas Británicas

Una gran parte de les poblaciones llariegues de Gran Bretaña ya Irlanda angüañu pueden ser en parte descendientes de los antiguos pueblos qu'abeyaná habitaren estes tierres, enantes de l'aportada de los celtes y más sero de la llingua y cultura de los pueblos xermánicos. Poco sábese de la so cultura y de l'idioma anicial, pero los nantes d'ésti fueron a caltenese nos topónimos ya hidrónomos como ye'l casu los ríos Clyde, Tamar y Thames, cuya etimoloxía es incierta, pero posiblemente remanen d'un sustratu pre-celta. Na dómina romana, magüer, los más de los habitantes de les islles britániques falaben idiomes britónicos o goidélicos, a diferencia de les llingües celtes que falábense nel restu'l continente.

Los hestoriadores despliquen qu'esti ye'l resultáu de socesives invasiones del continente europayeséu por celtes d'estremaes fales alrodiu de dellos sieglos, magar qu'esto sólo ve visto fasta agora por restrinxíes estayes. El Llibru de Leinster, escritu nel sieglou XII, pero sobro una antierga bas oral goidélica, afirma que la primer invasión n'arrivar a Irlanda provinía d'Iberia. En 1946 l'estudiosu del tema celta O'Rahilly espublizó'l so modelu d'enfluyencia de la hestoria temprana d'Irlanda, nel coxita cuatro foleaes d'invasiones celtes. Inda nun se sabe qué llingües son falaes polos pueblos d'irlanda y Gran Bretaña enantes de l'aportada los celtes.

Más tarde, les vistigaciones endiciaron que la cultura foi quien desenrollase de cutio y d'a poco ente los celtes y los pueblos indíxenes de Britania. Del mesmo xeitu, n'Irlanda les poques prebes arquolóxiques qu'afayárense de los grandes gurupos intrisivos d'inmigrantes suxerieron a dellos arquiólogos como Colin Renfrew que los nativos, a caberos de la Edá del Bronce, sorbieren gradualmente les enfluyencies en llingua y cultura celtes. Anque les evidencies arqueolóxiques demostraren ser poco fiyables nel pasáu. Asinamesmo, cueye sorrayar que les prebes xenétiques demuestren que la mayoría de la xente celta de la cuesta y el norte d'Irlanda tienen pocos rastros de xenes R1b, polo qu'endicia que de la que los celtes aportaren a Irlanda, la sorción d'estos foi progresiva y del sur al centru[11].

Xuliu César escribió qu'había dellos habitantes en Gran Bretaña que vinieron de Bélxica. Ésto evidenciose na década de 1930 y amosó una gran continuidá cultural.

Romanización

En virtú de César los romanos conquistaron la Galia celta, y dende Claudiu p'alantre, l'Emperiu romanu sorbirá partes de Britania. El gobiernu romanu llocal d'estes rexones reflexa estrenchamente les llendes "tribales" preromanes, y los afayos arquiolóxicos encamienten una participación nativa nel gobiernu llocal. El llatín pasa a ser l'idioma oficial d'estes rexones dempués de les conquistes.

Los pueblos sometidos a dominación romana romanizaránse y tarán dimpuestos a adotar los medios romanos. L'arte celta yá cuntaba con enfluyencies clásiques, y sedrá a sobrevivir como arte galo-romano, entepretando tamién pieces clásiques, o calteniendo sos creyencies coles vieyes tradiciones romanes, a pesar de la superposición.

L'acupación romana de la Galia, y en menor midida, de Britania, aportó al sincreismu Romano-Celta (ver la Galia romana y la Britania romana). Nel casu de les Galies, esta última dio llugar a un camudamientu de llinguax, del galu al llatín vulgar (ver tamién cultura galo-romana). Sicasí, al ser los celtes los xinetes de mayor sonadía y mayestría, los romanos incorporaron a Epona, la diosa celta de los caballos, nel so pantión. Demientres y dempués de la cayía del Emperiu romanu munches partes de la Galia escorrió a los sos alministradores romanos.

Sociedá

Relixón

cristianismu célticu

Una cruz celta

L'artículu prencipal ye; Cristianismu celta

Mientres que les rexones baxo'l dominiu romano adotaron el cristianismu xunto col restu del emperio romanu, delles estayes d'Irlanda y Escocia camudaron el politeísmu celta pol cristianismu celta nel sieglu V d.C. Irlanda convirtióse en pro de los misioneros de Bretaña, como San Patriciu. Más tarde, los misioneros d'Irlanda foron una fonte emportante de trabayu destinada a Escocia, Saxonia, partes de Bretaña y Europa central. Lo cual fizo que'l primer renacimientu l'arte celta diérese entre'l 390 y el 1200 d.C, el desenrrollu de munchos de los estilos de camientu agora como típicamente celta, afayándose al traviés de gran parte d'Irlanda y Bretaña, incluyendo'l nordeste y el postreru norte d'Escocia, Orkney y Shetland. Tratábase d'afechar cola Illesia católica romana y so enfluyencia Normanda, poro, les llingües celtes, asina como delles enfluyencies del arte celta, continuaron.

El desenrrollu'l cristianismu n'Irlanda y Bretaña arricó a un ceo renacimientu l'arte celta ente'l 400 y 1200 d.C, sólo finó cola conquista normanda d'Irlanda a caberos del sieglu XII. Ente les notables obres producíes demientres esta estada inclúin; el Llibru de Kells y el Cáliz d'Ardagh. L'afoguín polo antiguu, nel sieglu XVII, dio llugar a que'l términu «celta» espurriera y, arriendes, a que l'aducimientu'l nacionalismu prendiera nes zones ú l'emplegu de les llingües celtes entá se caltenía.

Ver tamién

• Celtes modernos
• Naciones celtes
• Llingües celtes

Referencies

• Alberro, Manuel and Arnold, Bettina (eds.), e-Keltoi: Journal of Interdisciplinary Celtic Studies, Volume 6: The Celts in the Iberian Peninsula, University of Wisconsin - Milwaukee, Center for Celtic Studies, 2005.
• Collis, John. The Celts: Origins, Myths and Inventions. Stroud: Tempus Publishing, 2003. ISBN 0-7524-2913-2. Historiography of Celtic studies.
• Coutinhas, José Manuel. "Callaeci Bracari - aproximação à identidade etno-cultural". Porto: Universidade Portucalense. 2006.
• Cunliffe, Barry. The Ancient Celts. Oxford: Oxford University Press, 1997. ISBN 0-19-815010-5.
• Cunliffe, Barry. Iron Age Britain. London: Batsford, 2004. ISBN 0-7134-8839-5
• Cunliffe, Barry. The Celts: A Very Short Introduction. 2003
• del Giorgio, J.F. The Oldest Europeans: Who are we? Where do we come from? What made European women different?. A.J.Place, 2006. ISBN 980-6898-00-1
• Freeman, Philip Mitchell The earliest classical sources on the Celts: A linguistic and historical study. Diss. Harvard University, 1994. (link)
• Gamito, Teresa J. The Celts in Portugal. In E-Keltoi, Journal of Interdisciplinary Celtic Studies, vol. 6. 2005.
• Gelling, Margaret. Signposts to the Past,Phillimore 1988.
• Green, Miranda. Celtic Goddesses British Museum Press 1998.
• Haywood. Historical Atlas of the Celtic World. 2001.
• James, Simon. Exploring the World of the Celts 1993.
• James, Simon. The Atlantic Celts - Ancient People Or Modern Invention? Madison: University of Wisconsin Press, August 1999. ISBN 0-299-16674-0.
• James, Simon & Rigby, Valerie. Britain and the Celtic Iron Age. London: British Museum Press, 1997. ISBN 0-7141-2306-4.
• Kruta, V., O. Frey, Barry Raftery and M. Szabo. eds. The Celts. New York: Thames & Hudson, 1991. ISBN 0-8478-2193-5. A translation of Les Celtes: Histoire et Dictionnaire 2000.
• Laing, Lloyd. The Archaeology of Late Celtic Britain and Ireland c. 400–1200 AD. London: Methuen, 1975. ISBN 0-416-82360-2
• Laing, Lloyd and Jenifer Laing. Art of the Celts, London: Thames and Hudson, 1992 ISBN 0-500-20256-7
• MacKillop, James. A Dictionary of Celtic Mythology. Oxford: Oxford University Press, 1998. ISBN 0-19-280120-1
• McEvedy, Colin. The Penguin Atlas of Ancient History. New York: Penguin, 1985. ISBN 0-14-070832-4
• Mallory, J. P. In Search of the Indo-Europeans: Language, Archaeology and Myth. London: Thames and Hudson, 1991. ISBN 0-500-27616-1.
• Morse, Michael. How the Celts came to Britain.
• Oppenheimer Stephen. The Origins of the British.
• O'Rahilly, T. F. Early Irish History Dublin Institute for Advanced Studies, 1946.
• Palmer, Douglas. The Neanderthal Channel 4 Books, 2000.
• Powell, T. G. E. The Celts. New York: Thames and Hudson, 1980. third ed. 1997. ISBN 0-500-27275-1.
• Raftery, Barry. Pagan Celtic Ireland: The Enigma of the Irish Iron Age. London: Thames & Hudson, 1994. ISBN 0-500-27983-7.
• Renfrew, Colin. Archaeology and Language: The Puzzle of Indo-European Origins. Cambridge: Cambridge University Press, 1990. ISBN 0-521-38675-6.
• Rosser, ZH et al. "Y-chromosomal diversity in Europe is clinal and influenced primarily by geography, rather than by language.", Am J Hum Genet. 2000 Dec;67(6):1376-81.
• Sykes, Bryan. The Blood of the British.
• Ward-Perkins, Bryan. "Why Did The Anglo-Saxons Not Become More British?" in English Historical Review, June 2000.
• Weale, M., et al. "Y Chromosome Evidence For Anglo-Saxon Mass Migration." in Society For Molecular Biology And Evolution, 2002.

Enllaces esternos

• Llingües Celtes Prerromanes
• Pueblos Prerromanos na Península Ibérica
• The Celtic Fringe
• I Celti tra storia e leggenda (en italiano)