Idioma aragonés

Romanía

Esti artículu forma parte de la serie Llingües romániques

Grupos llingüísticos

Iberorrománicu

gallegu-portugués astur español aragonés catalán-valencianu mozárabe Galorrománicu Retorrománicu Italorrománicu Balcanorrománicu Sardorrománicu

L'Aragonés ye una llingua románica occidental de la Península Ibérica, falada angüañu por unes 12.000 persones en dellos valles y pueblos del Vieyu Aragón, el Sobrarbe y la Ribagorza occidental, en Huesca y 30.000 más que la usen como segunda llingua, pudiendo falala y entendela.

Tien el so orixe nel dialeutu llatinu formáu nesos sitios nos sieglos VII y VIII sobre un sustratu vascu. Pente los llingüistes, nel períodu medieval tien el nome de navarroaragonés, pola inicial dependencia aragonesa del Reinu de Navarra. La "Reconquista", o xorrecimientu del Reinu d'Aragón haza'l sur sobre tierres mores, espardió l'idioma fasta algamar nos sieglos XIII y XIV la mayor estensión. La unión col Principáu de Cataluña no que sedría la Corona d'Aragón fizo que'l catalán influyera nel idioma. La Cancillería Real tuvo'l llatín, el catalán y l'aragonés por llingües d'usu, anque l'aragonés ta yá castellanizándose.

Cola arribada en 1412, de la dinastía castellana de los Trastámara na Corona d'Aragón, el castellanu pasó a ser la llingua de la corte y la nobleza aragonesa. Les clases altes y les ciudaes sedrán los focos de castellanización, quedando l'aragonés arrequexáu nel ámbitu rural y caseru, sofriendo desprestixu social. Los sieglos que siguieron al Decretu de Nueva Planta de Felipe V, son los de la implantación cásique total de la llingua castellana, onde ye la única llingua oficial y materna del 95% de los aragoneses.

Ana Abarca de Bolea (1602-1685) ye una de les grandes autores en llingua aragonesa y la so obra lliteraria constitúi una de les referencies de la escritura culta nesta llingua.

Nos caberos 30 años l'aragonés tuvo una revitalización, con asociaciones defensores del idioma, estandarización con unes normes ortográfiques y el entamu d'una lliteratura. Les peticiones de cooficialidá nun dieron entovía nengún resultáu. Al igual que l'asturianu los falantes d'angüañu falen na so mayor parte un amestáu de les dos llingües. Les fales meyor conservaes son los de los valles de Echo (Cheso), y Ansó y na Ribagorza occidental, onde les fales son de transición al catalán sobre too en Benasque (Benás).

Les normes ortográfiques del aragonés aprobaes nel I Congresu de la Llingua Aragonesa celebráu en 1987 na ciudá d'Huesca, trátase de la ortografía impulsada, ente otros, pol filólogu y profesor de la Universidá de Zaragoza, Francho Nagore, basaes na adaptación de la ortografía castellana simplificada al sistema fonolóxicu del aragonés y que s'utilizaron nel 90 por cientu de los llibros publicaos n'aragonés dende 1987. El 9 de setiembre de 2006, fúndase en Zaragoza l'Academia de l'Aragonés (Estudiu de Filoloxía Aragonesa) pa empobinar un estándar normativu de la llingua aragonesa. Les normes propuestes dende l'Estudiu de Filoloxía Aragonesa, básense na etimoloxía y la recuperación de parte de la grafía del aragonés medieval. La futura Academia de la Llingua Aragonesa, que se va crear nos próximos meses, tendrá qu'establecer unes normes ortográfiques pa tola comunidá de falantes d'aragonés.

Códigos ISO

ISO 639-1: an

ISO 639-2: arg

• Consulta la edición de Wikipedia n'idioma aragonés.

Enllaz esternu

• Consello d'a fabla aragonesa
• Sociedat de Lingüistica Aragonesa
• Cursu d'Aragonés
• Charrando
• Academia de l'Aragonés
• Ley de Lenguas de Aragón
• Arredol - Diario digital en aragonés