Animal de tiru

Animal de tiru o bestia de tiru ye la espresión con que se designa a los animales domésticos utilizaos pa la traición animal o como animales de tresporte. Esa actividá consiguir por aciu el tiru de distintos tipos de carruaxes destinaos al tresporte de persones o mercancíes; pa la traición de preseos agrícoles, especialmente del aráu, o como motor animal de molinos y nories (denominar molinos de sangre). Tamién s'utilicen pa la so exhibición (gabites ecuestres).

Los animales de tiru vienen utilizándose dende fai milenios, tres la revolución neolítica que dexó la ganadería, especialmente cuando, más palantre, la Edá de los Metales fixo posible la teunoloxía de la rueda, anque dependiendo de los medios, les cultures y otres circunstancies, empléguense otres téuniques de tiru como'l trinéu.

Otres formes similares d'usu granible d'animales (animal de trabayu) son como animal de carga (carga dispuesta direutamente enriba de los animales o con elementos fixos a él, como les alforxes) y como animal de monta (vease equitación, siella de montar). El so usu ganaderu puede denominase animal de carne (vease carne), animal de lleche (vease lleche), animal de güevos (vease güevu (alimentu)), animal de piel (peletería), etc.

Los principales animales de tiru son los équidos (caballos, burros y mules) y los bóvidos (gües). Los perros tienen un usu muncho más versátil, inclusive llindándose al contestu del so usu granible en redolaes rurales (caza, llendo, etc.), amás de ser tamién animales de tiru y de compañía. Los camélidos suelen utilizase como animales de carga tantu los del vieyu mundu (camellos y dromedarios) como los del nuevu mundu (llapaes, vicuñas, alpaques); ente que los renos suelen utilizase como tiru de trineos. Los elefantes utilícense tamién pa xeres pesaes (rozar o abasnar tueros).

Distintes besties de tiru

caballos en siella de montar o en forma de carruaxes d'unu, dos, cuatro y más caballo de tiru convenientemente apareyaos. Tamién nos llabores de l'agricultura.

Mulos montaos a pelo o tirando d'un pequeñu carru, de cutiu tamién porten la carga sobre los sos llombos nun apareyu llamáu parigüeles.

Pitos: Como montadura y en menor midida pa tirar de los carros y l'aráu. El so usu principal ye'l de bestia de carga, especialmente en zones grebes o montascoses, onde'l caballu nun se cría y sirve de complementu perfectu al camellu.

Onagros: Utilizaos en tiempos antiguos pa tirar de carros nos actuales Irán ya Iraq onde dacuando s'hibridaba con caballos; la so doma cayó en desusu en favor de los pollinos africanos.

Camellos: Bien utilizaos en zones desértiques pol so gran resistencia al duru clima, la capacidá d'aguantadera ensin beber, y el so gran sentíu d'orientación nun llugar ensin aparentes puntos de situación, algamen gran velocidá.

Perros: Utilizaos cuasi puramente en zones xelices, n'apareyos de patinos formando un conxuntu llamáu trinéu. La so gran resistencia al fríu, xuníu a la velocidá que son capaces de desenvolver facer inestimables. Non tolos perros son utilizaos pa estos fines, sinón que son más aparentes unes races específiques qu'otres. Utilícense tantu pa tiru, como poles sos capacidaes de rastrexu pa salvamentu, caza o policiales. Derivaos cuasi tolos perros actuales de llobos adomaos, en dalgún momentu a delles "races" -especializaes por seleición- empezóse-yos a usar como animales de tiru nes rexones circunpolares ártiques; entá güei ciertes races de perros sirven pa traccionar o abasnar trineos, nos Países Baxos tamién foi tradición utilizar a perros grandes p'abasnar pequeños carros con cargues, anguaño -anque muncho más reducidamente- entá s'usen perros amaestrados (por bomberos, exércitos, policías etc.) pa llevar llixeres cargues sobre'l so cuerpu (dende'l clásicu barrilillo que los perros de san Bernardo lleván so los sos pescuezos hasta alimentos, medicines o mensaxes etc.).

Güees nel Tibet

Güees: Cuasi puramente utilizaos na agricultura, pal tiru d'araos o carretes con carga, tamién pa los llabores de triáu o inclusive xirando alredor d'un molín pa sacar agua o otra aición. La so enorme fuercia facer bien capacitaos p'andar sobre la folla, lo que-yos val l'apreciu bien envaloráu nos cultivos d'arroz. Sicasí tienen delles llimitaciones tocantes a adomadura y versatilidad, yá que por ej, nun se-yos puede enseñar a caminar escontra tras, al contrariu qu'a los equinos.

Vaques: Tienen les mesmes considerancies que los gües, ellí onde coesisten o nun esisten estos.

Yacs nel Tibet

Yacs: estos bóvidos cumplen les mesmes funciones que les llapaes americanes pero nel Tibet y los montes fríos y altes d'Asia como'l Himalaya, los yaks adomaos usar pa tresportar cargues, tamién s'usen les sos pieles y especialmente les sos llanes y goches pa iguar abrigos ya inclusive tiendes de campaña y cuerdes lo mesmo que de el so femes llógrense alimentos lácteos.

Búfalos d'agua o asiáticos: son l'equivalente asiáticu a los gües de carga y trabayu, pudiéndose usar inclusive como montadura, amás d'aprovir de carne, cueru y lleche cola que se fabrica'l quesu mozzarella. Esta especie de búfalu ye de calter muncho más sele y apacible qu'el búfalu cafre africanu, lo que dexó la so doma en bien diverses árees y países.

Llapaes: Estos auquénidos o camélidos americanos vienen siendo utilizaos como animales de carga dende va sieglos, mientres l'Imperiu Inca fueron el cargadores por excelencia, pero nun colen si'l pesu que se-yos pon supera los aproximao 50 kg, polo cual pa tresportar grandes cargues los pueblos andidos teníen de recurrir a recuas de llapaes.

Alce: esta ye la única especie de cérvidu, xuntu col renu, que foi adomada con fines tantu alimenticios como montadura y animal de tiru. La so doma alcontrar nes zones habitaes de la taiga rusa, yá que como montadura yera más apropiada y rápida nestos terrenes qu'un caballu, pero la so doma cayó en desusu mientres el Stalinismo soviéticu que prohibió la so práutica, una y bones estos animales yeren davezu usaos polos presos unviaos al norte de Rusia pa escapar y la so persecución y captura yera más difícil. Agora namái se sigue usando con estos fines de forma aisllada.

Renu: xuntu col alce, la otra especie de cérvidu adomáu qu'esiste. La variedá doméstica ye la Europea, a diferencia del caribú americanu que siempres foi xavaz, y difier de los sos escasos parientes selvaxes na zona europea pol so menor tamañu y variedá de capes. Una y bones los renos nun son animales especialmente grandes, namái los grandes machos tán capacitaos pa llevar un caballeru sobre los sos llombos o pa usalos como animales de carga, asina que se suelen usar de forma xeneral como animales de tiru de trinéu, amás d'aprovechalos pola so carne, güesos, cueru, piel y lleche cola que se fabrica un quesu bien sólido. Magar lo llindao de la so área de distribución doméstica, namái nel estremu septentrional d'Europa, resulten bien conocíos pol iconu cultural de Pá Noel y el so trinéu tiráu por renos.

Elefante: L'elefante asiáticu ye utilizáu con fines de tresporte nel sur d'Asia. A diferencia del africanu, esti adomóse y ye bien utilizáu.

Otros animales destinaos a tresportar

Avestruces: Esti animal usóse esporádicamente en Sudáfrica como mediu de tresporte montando a pelo, utilizando un cabezal bien básicu, o tirando d'una calesa de dos ruedes especialmente diseñada pa él. Algama velocidaes sorprendentes.

Ave de mensaxería

Palombes: Utilizaes puramente pa mensaxería, pero nun yeren de tresporte. Llevaben pequeños mensaxes escritos en papel o similar y endolcáu sobre los sos patitas. La so enorme capacidá d'orientación aunida a la so velocidá, facer bien valederos na corte de los reies a lo llargo de la Edá Media. Fueron altamente utilizaes nesti sentíu, como fonte estratéxica pa dar y recibir órdenes, espionaxe, o secretos de la nobleza na Corte. La espresión páxaru de mal agüeru o páxaru de mal badagüeyu provien de los fatales mensaxes que sobre la peste, yeren portadores, col mensaxe de qu'un familiar distante morriera.Plantía:Cita riquida

Ver tamién

• Caballu de tiru
• Atelaje

Referencies