Idioma mexicanero

Mexicanero Mexikano
Faláu en	Méxicu
Rexón	Durango (Conceyu de Mezquital) y Nayarit (Conceyu d'Acaponeta)
Falantes	* ± 1300 (SIL, 2011)
Familia	Yuto-nahua  Yuto-nahua del Sur   Nahuatlano    Náhuatl Occidental     Náhuatl de la Periferia Occidental      Mexicanero
Estatus oficial
Oficial en	Nengún país
Reguláu por	Nun ta reguláu
Códigos
ISO 639-1	nengunu
ISO 639-2	nah
ISO 639-3	azd

L'idioma Mexicanero ye'l nome dau a una variante del náhuatl faláu pol grupu étnicu mexicanero qu'habita nos Estaos de Durango y Nayarit. La llingua tamién ye conocida como mexicanu d'occidente, náhuatl de Durango o mexicanu del noroeste.

La clasificación llingüística que fai'l INALI estremar en dos dialeutos, considerando que'l faláu en 46 llocalidaes del conceyu de Mezquital en Durango, que puramente ye'l llamáu Mexicanu del noroeste, ye distintu al faláu nel Estáu de Nayarit en 22 llocalidaes del conceyu d'Acaponeta y en 4 del conceyu d'El Nayar y al cual denomina Mexicanu altu d'occidente.

Pela so parte Ethnologue nun concordar cola visión del INALI, anque tamién considera que son dos dialeutos; esta institución pon énfasis nes comunidaes onde los mexicaneros son mayoría étnica, polo que considera una variante a la falada en cuatro poblaos de Durango, San Pedro de Xícora, Agua Caliente, Agua Frío y La Tinaja, a la cual asígna-y el códigu ISO 639-3 azd. La otra variante toma les llocalidaes duranguenses de San Agustín de Bonaventura, Curachitos de Buena Vista, Los Alacranes, San Diego, Tepalcates, Berenjén; amás de los poblaos nayaritas de Santa Cruz, El Duraznito, La Llaguna, Mesa de les Arpes, a los que-yos asigna'l códigu azn.

Ye de notar que los falantes nun faen esta división del idioma y que caltienen una comunicación ente les sos comunidaes, onde anguaño se tán faciendo esfuercios por caltenela produciendo material didáctico que ye entendible en cualquier llocalidá y usáu nes sos escueles. Son alredor de 1300 persones quien falen el mexicanero y como vemos moren principalmente en tres comunidaes rurales: San Pedro Xícora, San Agustín Bonaventura y en Santa Cruz, onde coesisten con otros pueblos indíxenes, como los tepehuanes huicholes y cores.

Antecedentes

Dos gramátiques coloniales dan noticia de les variantes occidentales, ente les que se cunten el náhuatl de Jalisco y el mexicanero. Lo que llama l'atención ye'l rexistru dende 1692 del desplazamientu llingüísticu y usu de hispanismos señaláu por frai Juan Guerra (como'l verbu "almorzaroa"); comentariu similar fai Cortés y Zedeño en 1765 (col verbu "floreceroa"). Munches de les carauterístiques gramaticales particulares señalaes hai más de 250 años caltener nel mexicanero actual.

Col desenvolvimientu de la llingüística y la etnoloxía a finales del sieglu XIX surde la escuela alemana d'americanistes; unu de los sos miembros ye Konrad Theodor Preuss quien ye conocedor de la esistencia de comunidaes aisllaes na Sierra Madre Occidental, decide demostrar qu'esos grupos humanos a pesar de nun usar un sistema d'escritura, tienen un mancomún lliterariu. Lo qu'atopa na so espedición en 1907 devasa toles sos mires, la so escoyeta ye la coleición de testos más estensa en llingua nahuatl dempués de la obra de Sahagún, 1200 páxines que nun son namái los 178 rellatos míticu-lliterarios sinón amás como etnologo, rexistra costumes, fiestes, rituales, vistimienta y alimentación, tou en nahuatl mexicanero. Amás toma decenes de fotografíes ya inclusive fai grabaciones sonores.

Tol material de Preuss tuvo a puntu de perdese pola devastación que sufrió Berlín mientres la Segunda Guerra Mundial, que de fechu namái sobrevivió una tercer parte, escontra finales de los años cincuenta ye atopáu'l material siendo Elsa Ziehm la encargada d'estudiar y preparar pa la so publicación, que imprímese en tres tomo mientres los años 1968, 1971 y 1976.

Fonoloxía

El primer intentu por trescribir los soníos del mexicanero foi realizáu por Preuss, a pesar del so esfuerciu y aplicar les nociones llingüístiques del so tiempu, averar a la fonoloxía col siguiente alfabetu:

a, b, d, y, ĕ, f, g, h (soníu /j/), i, k, l, m, n, ñ, o, p, r, s, t, ts, o, w, x (soníu /sh/), y.

Llama l'atención como Preuss enfrentar a la necesidá d'acentuar les pallabres p'amosar una mayor claridá de la so pronunciación. Tamién ye l'únicu casu de marcar constantemente'l soníu d'una "y" curtia (ĕ) qu'autores posteriores yá nun lo faen; otru interés que tamién llama l'atención ye qu'usa /x/ tantu pa los soníos /sh/ y /ch/ marcaos como distintos por otros investigadores.

Mientres los años setenta Leopoldo Valiñas visita delles comunidaes faciendo un rexistru col sistema AFA teniendo un meyor acercamientu a la so verdadera fonoloxía. Una Canger amplia la descripción nel añu 2001 y apúrrenos el siguiente inventariu consonánticu del mexicanero:

	Billabial	Coronal	Palatal	Velar	Labiovelar	Glotal
Oclusiva sorda	p	t		k
Oclusiva sonora	b	d		g
Africada		t͡s	t͡ʃ
Fricativa	f	s	ʃ	x		h
Aproximante		l, r, ɾ	j		w
Nasal	m	n

Cómo se ve'l desplazamientu llingüísticu amplió'l sistema consonánticu amestando aquellos soníos provenientes del español ya inesistentes na mayoría de les variantes nahuas; la /b/, la /f/, la /g/, la /r/.

A diferencia del náhuatl clásicu, en mexicanero sumieron les oposiciones de cantidá vocálica y amás desenvolvió una oposición /o/-/o/ inesistente en náhuatl clásicu:

	anteriores	centrales	posteriores
style="text-align:center; font-size:larger;"| i ||	o
style="text-align:center; font-size:larger;"| y ||	o
	a

L'enfoque gramatical desenvueltu por Margarita Castro (2012) apurre especificaciones más detallaes, non yá a partir d'una forma d'escribir estandarizada que vemos nes publicaciones de la Secretaria d'Educación, sinón tamién d'un inventariu fonolóxicu col sistema AFI.

Gramática

Atopamos una estructuración bastante estremada del nahuatl central. Mientres el náhuatl central caracterízase como una fala de duces chasquíos (debíu al soníu de la "tl"), el de la Sierra Madre Occidental ye una socesión rítmica d'oclusiones de glotis.

Una de les mayores diferencies ye'l acentu prosódicu qu'en dellos casos participa nel sistema morfolóxicu, polo que ye distintu:

• kitása - lo avienta

• kitasá - aventar

Los investigadores tán d'alcuerdu en nun acentuar les pallabres graves al igual que nes otres variantes onde suel ser bastante regular la pronunciación grave, polo qu'en mexicanero solo consideren marcar cuando se pronuncia aguda. Na so mayoría estes formes provienen de los verbos en pasáu que tienen un raigañu bastante amenorgada. Esto mesmu provoca'l surdimientu d'alófonos cuando un verbu ye espresáu en tiempu pasáu, siendo lo avezáu primero la perda de la vocal final, por que depués prodúzase'l cambéu alofónico de les lletres /p/, /t/, /k/ y /w/ por /h/:

• mukueh - tornó (kuepa)

• amu nihmáh - nun lo sé (mati)

• nihkáh - oyer (kaki)

• kikahtih - ta dexar (kawa)

Tamién se produz el cambéu alofónico de /ch/ a /x/, lo que suel ser difícilmente detectáu y esto seique seya la causa de la notación de Preuss. Otru cambéu dar de /ts/ a /s/:

• ukinos - llamar (notsa)

El plural de los sustantivos en dellos casos presenta carauterístiques especiales nun siendo del tou regular, suel usase la duplicación  de sílaba inicial siendo más bultable nos préstamos del español:

• chaparo - chaparro // chahchaparo - chaparros

En Nayarit nel plural avezáu de les pallabres, -me, tamién suel producise asordamientu:

• cacalom - cuervos

• tacam - homes

• piltontim -neños

Otru interés de la llingua ye l'usu del diminutivu castellanu "-ito" pa espresar el reverencial.

La forma del plural de los verbos en presente tamién oldea col nahuatl clásicu, onde en mexicanero atopamos el sufixu -l(o); el cual dependiendo del falante puede ensordase la vocal final hasta casi sumir, polo qu'atopamos por casu en Canger l'usu xeneralizáu de -l.

• temól - (ellos) baxen

• kitekíl - (ellos) cortar

• takwál - (ellos) comer

• mapawál - crecen

Alrodiu de la sintaxis podemos de volao citar a Canger quien considera que l'orde nes oraciones simples ye VSO anque esclariando: "l'orde ensin marcar de los cosntituyentes paez ser desaxeradamente llibre, y depende sutilmente de la semántica y de factores contextuales".

D'últimes ye necesariu falar del asordamientu consonánticu a la fin de pallabra, anque'l investigadores prefieren escribilo de forma estandarizada por asociación a les estructura clásica; exemplu:

Pronúnciase miah, prefieren escribilo mia'k o inclusive miak. D'igual manera'l absolutivo de los sustantivos ye ambiguamente -t o -h.

Vocabulariu

Ye la parte más evidente del desplazamientu llingüísticu, onde vemos qu'afecta inclusive les pallabres más básiques provocando que la llista de Swadesh resulte inútil, por cuenta de que nun amuesa una evolución natural de los soníos que sigue les regles de la filoloxía. Tomando como primer exemplu'l campu numbérico, onde namái usen en mexicanero del unu al cuatro y tolos demás númberos son préstamos del español, siendo tamién común qu'en vegada del natural eyi usen la pallabra "trés". Se, ome, trés, nawi, sinko, seis, syete, etc.

Cuerpu humanu

• Barba.
• Bariga = barriga
• Kana = cana
• Korasón = corazón
• Kwerpo = cuerpu
• Dedo = deu
• Lomo = espalda
• Rodiya = rodía
• Pyerna = pierna
• Ígado = fégadu
• Weso = güesu
• Intestino = tripes

Animales

• Ágila = águila
• Ala
• Animal
• Armadiyo = armadillu
• Kola = cola
• Lechusa = curuxa
• Tigri = tigre

Mundu natural y otres coses

• Alegre = Allegre
• Blanko = blancu
• Monte = monte
• Kama = cama
• Sero = cuetu
• Syelo = cielu
• Korto = curtiu

Lliteratura

Como muestra de la creación lliteraria tenemos el siguiente fragmentu del Rellatu del Diluviu”, recoyíu por Preuss en 1907 y analizáu por Leopoldo Valiñas:

mostatik

uksep yayas kuahmilos tiotak musewis kuakin mukuepas garres kil kitas

mostatik uallas uksep amuten yes

kuakin umpa ukika yaui umpek

yel kil uallatiual

kuakin kil ui umpa ukias...

yá nos kil ui ukitxiu

iua yel in wiejo ual

yá kil ui

kuakin ual

ualmukuep yas kuakin kilkili.

Valiñas Cuaya, Leopoldo. “Notes Llingüístiques sobre'l Diluviu y la creación", p. 465, 1989.

Traducción:

"a otru

día yá dirá baltar na tarde va folgar entós va tornar y va llegar allá y va ver

a otru día va venir al monte otra vegada nada va haber

entós allá quedóse. Foi para allá a espiar

él vien viniendo'l vieyu

entós foi allá, llegó allá l'home...

yá foi l'home a faela l'arca

y el vieyu vinu a l'arca

yá se foi'l vieyu

entós vieno la garza a l'arca

volvió, llegó allá a l'arca y entós diz-y"…

Vida y costumes

Artículu principal: Mexicaneros

Los contrastes que presenta'l pueblu mexicanero son estraordinarios. Viven nel conceyu más probe del Estáu de Durango y nel 185 de tola república mexicana, los sos ingresos son inferiores pa cubrir la canasta básica polo que tán somorguiaos en sistemes de producción de sobrevivencia a pesar de que son beneficiarios de programes gubernamentales como'l SEDESOL; escarecen de la infraestructura básica, la mayoría ensin agua potable o sistemes de drenaxe, bien pocos cunten con servicios de lluz.

Pel otru llau'l so aislamientu produció que la evanxelización fuera casi nula, sobreviviendo un sistema relixosu étnicu mesoamericanu que practiquen el 87% de los mexicaneros, siendo puramente católicos el restu. Al empar sobreviven aspeutos culturales que sumieron nes comunidaes establecíes nel restu del país, bona parte d'eses tradiciones y cosmovisión ye compartida con tepehuanes, coras y huicholes colo que l'estudiu de toos ellos amuésanos una visión más clara. La convivencia coles otres etnies xeneró tamién que munchos mexicaneros sían billingües o inclusive trillingües.

Viven de manera aisllada y los sos asentamientos son rancherías, con alredor d'ente 10 y 50 habitantes en permediu, bien poques llocalidaes superen el centenar de persones.Ye abondo común que nun anicien nuna sola población, una y bones la necesidá fai que pasen llargues temporaes nel monte.

Presenta una división social marcada poles funciones comunales o relixoses realizaes, siendo na so mayoría transitories pos son escoyíos en conseyu y en consensu añalmente, como'l Gobernador, el comandante, los alguaciles, los topiles, los mayordomos.

Mitoloxía

Esta xira en redol a los mitos de la creación, onde tienen preponderancia les aiciones de Tepusilam como la madre creadora,  l'héroe cultural Piltonte en veces hijo y en vegaes consorte de Tepusilam, quien se tresforma na "Estrella de la mañana" y matu a la devoradora antropófaga que resulta ser la so madre p'asina formar col so cuerpu'l mundu actual. Los rellatos del diluviu tamién son refechos y enséñennos les sos creencies altamente venceyaes colos mitos del centru de Méxicu na dómina prehispánica.

El Costume

A la celebración de les fiestes añales llámenlu 039;Costume'. Estes son de dos tipos, les comunales y les de llinaxe.

La parte medular de les ceremonies ye'l Xurawet que ye la danza alredor del fueu xunto colos cantares y pidimientos.

Les fiestes son clasificaes pola división del calendariu'l cual de manera precisa dixebra en dos estaciones l'añu, la de seques (Tonalko) y la d'agües (Xopanta). Les feches más relevantes son el día de la Candelaria (2 de febreru), selmana Santa cuando realicen el ritual de les "Pachitas", cuando lleguen les fiestes patronales de San Pedro (29 de xunu) y de Santiago (25 de xunetu), el fin de la collecha, llamada elot y celebrada ente setiembre y payares.

Ver tamién

• Nahues
• Náhuatl
• Náhuatl clásicu
• Náhuatl central
• Náhuatl de Guerrero
• Náhuatl del Ismu
• Náhuatl de Jalisco
• Náhuatl de Tetelcingo
• Náhuatl central de Veracruz
• Náhuatl de Tabasco
• Náhuatl d'Oaxaca
• Náhuatl de la sierra Norte de Puebla
• Náhuatl de Tlaxcala
• Mexicanu de la Huasteca hidalguense
• Náhuatl de Michoacán
• Mexicanu de Tetela del Volcán
• Gramática del náhuatl

Referencies

Bibliografía

• Alcocer, Paulina. "Elsa Ziehm y la edición de los testos nahuas de San Pedro Jícora rexistraos por Konrad Th. Preuss", en Dimensión Antropolóxica, vol. 34, 2005. pp. 147-166
• Alvarado Solís, Neyra Patricia. Mexicaneros. Coleición Pueblo Indíxenes del Méxicu Contemporaneu. CDI, Méxicu, 2007. ISBN 978-970-753-083-6
• Benítez, Fernando. Los indios de Méxicu. Tomu V. Ediciones Yera, Méxicu, 1980. ISBN 968-411-058-8
• Jáuregui, Jesús y Laura Magriñá, “Estudiu etnohistórico avera del orixe de los mexicaneros (falantes del náhuatl) de la sierra Madre Occidental”, en Dimensión Antropolóxica, vol. 26, setiembre-avientu, 2002, pp. 27- 81. Disponible en:
• Canger, Una. “Náhuatl en Durango-Nayarit”. En Estrada Fernández, Zarina et al. (eds.), IV Alcuentru Internacional de Llingüística nel Noroeste, Vol. I: Llingües Indíxenes. Hermosillo, Sonora: Unison. 1998. pp. 129-150.
• Canger, Una. (2001): Mexicanero de la Sierra Madre occidental, Archivu de llingües indíxenes de Méxicu núm. 24, Colexu de Méxicu, ISBN 968-12-1041-7.
• Castro Medina, Margarita. Un estudiu sobre la trayeutoria históricu-llingüística del mexicanero de San Pedro Jícora Durango. (Tesis de Maestría). Méxicu: ENAH. 1995.
• Castro Medina, Margarita María. Descripción morfolóxica del sistema verbal del mexicanero de San Pedro Jícora. (Variante dialeutal en Durango, Méxicu.) Disertación Doctoral, Universidá de Colonia, Alemaña. 2000.
• Cortés y Zedeño, GerónimoThomás de Aquino. Arte, Vocabulariu, y Confessionario n'Idioma mexicanu, como s'usa nel Obispáu de Guadalajara. Edición facsimilar de la de 1765 por Edmundo Aviña Levy, Guadalajara, Jalisco. 1967.
• Guerra, Fr. Juan. Arte de la llingua mexicana. Que foi avezáu ente los indios del obispáu de Guadalajara y de parte de los de Durango y Michoacán (1692). Prólogu por Alberto Santoscoy, Guadalajara, Jalisco. 1900.
• Lumholtz, Carl. El Méxicu desconocíu. (Edición facsimilar de la de 1902) 2 tomos, CIESAS-SEP, Méxicu, 1981.
• Secretaria d'Educación Pública. Atenko wan teti. El ríu y la piedra. Llingua mexicanera de los estaos de Durango y Nayarit. Asesor llingüísticu Margarita M. Castro Medina. SEP, 2012.
• Secretaria d'Educación Pública. In popot wan Lorenza. La escoba y Lorenza. Llingua mexicanera de los estaos de Durango y Nayarit. Asesor llingüísticu Margarita M. Castro Medina. SEP, 2012.
• Preuss, Konrad Th. y Elsa Ziehm, Nahua-Texte aus San Pedro Jícora in Durango. Erster Teil: Mythen und Sagen. Aufgezeichnet von Konrad Theodor Preuss, Aus dem Nachlass übersetzt und herausgegeben von Elsa Ziehm. Miteinem Geleitwort von Gerdt Kutscher, Quellenwerke zur Alten Geschichte Amerikas aufgezeichnet in den Sprachen der Eingeborenen, 9, Ibero- Amerikanisches Institut Berlin Preussischer Kulturbesitz, Berlín, Gebrüder Mann Verlag, 1968.
• ____________, Nahua-Texte aus San Pedro Jícora in Durango. Zweiter Teil: Märchen und Schwänke. Aufgezeichnet von Konrad Theodor Preuss. aus dem Nachlass übersetzt und herausgegeben von Elsa Ziehm, Quellenwerke zur Al ten Geschichte Amerikas aufgezeichnet in den Sprachen der Ein geborenen, 10, Ibero-Amerikanisches Institut Berlin Preussischer Kulturbesitz, Berlín, Gebrüder Mann Verlag, 1971.
• ____________, Nahua-Texte aus San Pedro Jícora in Durango. Dritter Teil: Gebete und Gesänge. Aufgezeichnet von Konrad Theodor Preuss. Aus dem Nachlass übersetzt und herausgegeben von Elsa Ziehm. Mit einem kapitel über die Musik der drei von Preuss besuchten Stämme, Quellenwerke zur Alten Geschichte Amerikas aufgezeichnet in den Sprachen der Eingeborenen, 11, Ibero-Amerikanisches Institut Berlin Preussischer Kulturbesitz, Berlín, Gebrüder Mann Verlag, 1976.
• ____________, Mitos y cuentos nahuas de la Sierra Madre Occidental, Méxicu, INI (Clásicos de l'antropoloxía, 14) 1982.
• Valiñas Cuaya, Leopoldo. “Los mexicaneros de Durango nun son de Tlaxcala”. En Primeres xornaes de etnohistoria. Memories 1988. Méxicu, INAH 1991. pp. 7-22
• Valiñas Cuaya, Leopoldo. “Notes Llingüístiques sobre'l Diluviu y la creación (Dos rellatos mexicaneros)”, en Tlalocan, Vol. XI, Méxicu, 1989. pp. 445-468
• Valiñas Cuaya, Leopoldo. El nahuatl de la periferia occidental y la mariña del Pacíficu. Tesis pa optar el títulu de llicenciáu n'antropoloxía con especialidá en llingüística. Méxicu: Escuela Nacional d'Antropoloxía y Hestoria. 1981.
• Ziehm, Elsa. “Grammatik und Vokabular der Nahua-Sprache von San Pedro Jicora in Durango”, American Philosophical Society, s.f., [1984-1986], mecanografiado.

Enllaces esternos

• Mexicanero de Nayarit
• Mexicanero de Durango
• Curtia biografía de Konrad Theodor Preuss por Paulina Alcocer.

• Datos: Q2386361