Ver la fonte de Centauru

{{personaxe}}
{{otrosusos}}
[[Ficheru:Ac marbles.jpg|thumb|Centauru lluchando contra un [[lápita]] (detalle del [[Partenón]]).]]

Na [[mitoloxía griega]], el '''centauru'''<ref>{{DALLA|centauru}}</ref> (en [[idioma griegu|griegu]] Κένταυρος ''Kentauros'', ‘matador de toros’, ‘cien fuertes’, plural Κένταυρι ''Kentauri''; en [[llatín]] ''Centaurus/Centauri'') ye una criatura cola cabeza, los brazos y el torso d'un [[humanu]] y el cuerpu y les pates d'un [[caballu]].

Vivíen nos montes de [[Tesalia]] y considerábase-yos fíos de '''Centauru''' (el fíu d'[[Ixión]] y [[Néfele]]) y delles yegües [[Magnesia (prefeutura)|magnesias]], o d'[[Apolo]] y [[Hebe (mitoloxía)|Hebe]].

Los centauros son bien conocíos pola llucha que caltuvieron colos [[lápita (mitoloxía)|lápitas]], provocada pol so intentu de raptar a [[Hipodamía]] el día de la so boda con [[Pirítoo]], rei de los lapitas y tamién fíu de Ixión. La reña ente estos primos ye una metáfora del conflictu ente los baxos instintos y el comportamientu civilizáu na humanidá. [[Teseo]], un héroe y fundador de ciudaes que taba presente, inclinó la balanza del llau del orde correutu de les coses, y ayudó a Pirítoo. Los centauros fuxeron. ([[Plutarcu]], ''Teseo'', 30; [[Ovidio]], ''[[Les metamorfosis]]'' xii. 210; [[Diodoro Sículo]] iv. 69, 70.) Escenes de la batalla ente los lápitas y los centauros fueron esculpíes en [[baxorrelieve]]s nel [[frisu]] del [[Partenón]], que taba dedicáu a la sabia [[Atenea]].

Como la [[titanomaquia]], la derrota de los [[titanes]] polos [[dioses olímpicos]], les guerres colos centauros representen la llucha ente la civilización y el barbarismu y ye conocida como '''centauromaquia'''.

El personaxe xeneral de los centauros ye'l de seres selvaxes, ensin lleis nin hospitalidá, esclavos de les pasiones animales. Dos esceición a esta regla son [[Folo]] y [[Quirón]], qu'espresaben la so «bona» naturaleza, siendo centauros sabios y atentos.

Ente los centauros, el terceru con una identidá individual ye [[Neso]]. L'episodiu mitolóxicu del centauru Neso raptando a [[Deyanira]], la prometida de [[Heracles]], tamién apurrió a [[Giambologna]] ([[1529]]-[[1608]]), un escultor flamencu que trabayó n'Italia, arrogantes oportunidaes de concebir composiciones con dos formes en violenta interacción. Giambologna realizó delles versiones de Neso raptando a Deyanira, representaos polos exemplos calteníos en diversos museos. Los sos siguidores, como [[Adriaen de Vries]] y [[Pietro Tacca]], siguieron esculpiendo incontables repeticiones de la tema. Cuando [[Albert-Ernest Carrier-Belleuse]] encetó la mesma composición de formes nel sieglu XIX, titular ''Raptu de [[Hipodamía]]''.

N'antigües vasíes pintaes átiques los centauros yeren representaos como seres humanos de frente, col cuerpu y les pates traseres d'un caballu suxetos al llombu. Darréu, fueron homes namái hasta la cintura. La batalla colos lápitas y l'aventura de Heracles con Folo ([[Apolodoro d'Atenes|Apolodoro]], ii. 5; Diodoro Sículo, iv. li) son temes favorites del arte griego.

Munches lleendes sobre los centauros sostienen que son criatures bien inconstantes, que miren con frecuencia al cielu pa determinar los sos destinos. Son grandes astrólogos y bien aficionaos a l'aldovinación.{{ensin referencies}}

== Teoríes sobre'l so orixe ==
[[Ficheru:Florence statue hercules killing the centaur.jpg|thumb|Heracles matando al Centauru, por Giambologna. Florencia.]]

L'antropólogu y escritor [[Robert Graves]] especuló con que los centauros de la mitoloxía griega fueren una reminiscencia d'una secta prehelénica que considerara al caballu un [[tótem]]. Una teoría asemeyada apaez en ''El toru del mar'' de [[Mary Renault]].

Otres fontes especulen cola idea de que los centauros provengan de la primer reacción d'una cultura que nun conociera la equitación, como'l [[mar Exéu|mundu exéu]] [[Minos|minoicu]], escontra los nómades que sí montaben a caballu. La teoría señala que tales caballeros paeceríen mitad hombre mitad caballo. La cultura d'adomadura y monta de caballos surdió primero nes estepes del sur d'Asia Central, quiciabes aproximao na actual [[Kazakstán]].

Otra posible etimoloxía rellacionada pue ser "matador de toros" .Dalgunos dicen que los griegos tomaron la constelación [[Centaurus]], y tamién el so nome "toru caltriante", de [[Mesopotamia]], onde se simboliza al dios [[Baal]], que representa l'agua y la fertilidá, y lluchando y furando colos sos cuernos el demoniu Mot que representa la seca de branu. En Grecia, la constelación de Centaurus foi reparada por Eudoxus de Cnidus nel cuartu sieglu e.C. y por Aratus nel tercer sieglu

== Los centauros na ficción contemporánea ==
Los centauros apaecieron munches vegaes y en munchos llugares n'obres de ficción modernes.

Anque se diz que la pallabra griega ''kentauros'' ta compuesta por un únicu [[morfema]] —quiciabes non griegu nel so orixe—, el sufixu ''-tauro'' foi inventáu por escritores y diseñadores de xuegos a finales del sieglu XX pa otros híbridos animal-humanos fantásticos.

== Centáurides ==
Anque les muyeres centauros, llamaes «centáurides» (κενταύριδες), nun son mentaes na antigua lliteratura nin nel arte griego, apaecen dacuando na [[antigüedá tardida]]. Un [[mosaicu]] macedoniu del sieglu IV e.C. que se topa anguaño nel muséu arqueolóxicu de la ciudá de [[Pella (Grecia)|Pella]] ye unu de los primeros exemplos de la presencia de centáurides nel arte. L'autor romanu [[Ovidio]] nos sos ''Metamorfosis'' menta a una centáuride llamada Hilonoma, que se suicidó cuando'l so amante Cílaro morrió mientres la guerra contra los lapitas.

Na descripción d'una pintura que vio en [[Nápoles|Neápolis]], el retóricu griegu [[Filóstrato d'Atenes|Filóstrato el Viejo]] presenta a les centáurides como hermanes y esposes de los centauros masculinos que vivíen nel monte Pelión colos sos fíos.

{{cita|Qué formoses son les centáurides, anque tengan cuerpu de yegua; porque dalgunes crecen de yegües blanques, otres de yegües castañes, y la pelame d'otres ye enllordiáu, pero toos rellumen como les yegües bien cuidaes. Tamién hai centáurides blanques que crecen de yegües negres y l'oposición de colores produz una criatura xunida de gran fermosura.<ref>[[Filóstrato d'Atenes|Filóstrato el Viejo]]: ''Cuadros''; II, 3: ''Les centáurides'' (''Κενταυριδεσ'').
* [http://remacle.org/bloodwolf/erudits/philostrate/tableaux.htm#SCA Testu billingüe] [[Griegu antiguu|griegu]] - [[Idioma francés|francés]] nel [http://remacle.org/ sitio] de Philippe Remacle (1944-2011).</ref>}}

== Centauros nel arte ==
* [[Centauru de Royos]], (talleres peloponésicos).

== Ver tamién ==
* [[Bucentauro]]
* [[:Categoría:Centauros|Llista de centauros]]

Otres criatures híbrides apaecen tamién na mitoloxía griega, siempres con dalguna conexón liminal qu'enllaza la cultura heléniques con otres arcaiques o estranxeres:
* [[Minotauru]]
* [[Serena|Serenes]]
* [[Sátiru|Sátiros]]
* [[Esfinxe (mitoloxía)|Esfinxe]]
* [[Tifón (mitoloxía)|Tifón]]

Otres criatures similares:

* [[Juancaballo]]
* [[Tikbalang]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Centaurs|Centauros}}

* {{ref-GML|CENTAURS.html|Centaurs}}

* {{ref-Theoi|Georgikos/KentauroiThessalioi.html|Kentauroi Thessalioi|Georgikos/KentauroiPeloponnesioi.html|Kentauroi Peloponese|Georgikos/KentauroiKyprioi.html|Kentauroi Kyprioi|Georgikos/PheresLamioi.html|Pheres Lamioi}}

* [[:m:s:es:Les metamorfosis:_Llibru_XII#La batalla_de_L.C3.A1pites_y_Centauros_.28210_-_458.29|La batalla de Lápitas y Centauros]]; en ''[[Les metamorfosis]]'', d'[[Ovidio]]: Llibru XII, 210 - 458. Testu español en [[Wikisource]].
** [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0028%3Abook%3D12%3Acard%3D210 Testu inglés], con índiz electrónicu, nel [[Proyeutu Perseus]]. Pueden emplegase los rótulos activos "''focus''" (pa camudar al testu inglés de 1567 d'[[Arthur Golding]] o al testu [[Llatín|llatín]]) y "''aponderái''" (pa la comparanza ente los testos ingleses o pal testu billingüe).
*** XII: [[:m:s:la:Metamorphoses_%28Ovidius%29/Liber_XII|testu llatín]].

* Sobre los centauros, nel Proyeutu Perseus: [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/searchresults?q=centaur 1]; [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/searchresults?q=centaurs 2].

{{Tradubot|Centauro}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Mitoloxía griega]]
[[Categoría:Pueblos de la mitoloxía griega]]
[[Categoría:Centauros| ]]
[[Categoría:Les metamorfosis]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]