Catalán occidental
El catalán occidental o bloque occidental del catalán ye'l conxuntu de dialeutos del catalán falaos al oeste de Cataluña (cuasi tola provincia de Lleida, oeste de Tarragona y Tierres del Ebro), na Franxa de Poniente, n'Andorra y na Comunidad Valenciana. La carauterística principal d'estos dialeutos, a diferencia del catalán oriental al que se contrapón, ye l'ausencia de neutralización en vocales átones, esto ye, nin el pasu d'a y e átones a [ə], nin el d'o átona a [o]. Esta variente dialeutal nun ye'l dialeutu de referencia culta en Cataluña, pero sí lu ye ente los falantes de la Comunidad Valenciana.
Carauterístiques
[editar | editar la fonte]Fonética
[editar | editar la fonte]Amás del non amenorgamientu del sistema vocálicu átonu, la mayor traza qu'estrema'l catalán occidental del oriental ye que les e provenientes de les Ē (y llarga) y Ǐ (i curtia) tóniques del llatín pronúnciense como [e] (e zarrada) (cadena [kaˈðena], alé [aˈle], què [ˈke]), ente que nel catalán oriental ye una [ɛ] (y abierta) o [ə] (vocal neutra) nestes pallabres. Tamién la vocal átona [e] puede amenorgase a [a] delantre de consonantes nasales y sibilantes: enveja [aɱˈveiʒa]/[amˈbeʒɛ], espill [asˈpiʎ], eixugar [ajʃoˈɣa(ɾ)].
Morfoloxía
[editar | editar la fonte]- Caltenimientu del soníu [w] nos posesivos (meua, teua, seua).
- La x inicial o post-consonántica en [ʧ] (esceición Xàtiva, Xixona onde se realiza [ʃ]).
- Verbos incoativos en -ix, -ixen, -isca, etc.
- Ciertu caltenimientu de la nasal nos plurales d'antiguos proparoxítonos acabaos en -n (hòmens, jóvens).
- Cierta presencia de [j] ante palatal sorda (caixa ['kajʃa]) nel dígrafu -ix-.
- El pronome débil ens/-nos conviértese en mos en toles posiciones.
Léxicu
[editar | editar la fonte]Como en tolos idiomes, en catalán hai localismos, y dalgunos presenten una distribución que reflexa más o menos la división ente los dos conxuntos dialeutales. Dacuando la pallabra occidental tópase tamién nel dialeutu balear oponiéndose a un localismu propiu del catalán oriental peninsular.
| Catalán oriental | Catalán occidental | Aragonés | Asturianu |
| xai | corder | corderu | corderu |
| mirall | espill | espiello | espeyu |
| encomanar | apegar | apegar | apegar |
| gla | abiyota | billota, glan | abiyota |
| bregar | agramar | agramar | agramar |
| lludrigó | catxap | cachapo | gazapu |
| arada | aladre | aladro | llabráu |
| verola | pigota | picueta | viruela |
| llombrígol | melic | melico | embelicu |
| nen | xiquet | nino | neñu |
Dacuando'l catalán occidental y l'aragonés oriental (o a lo menos l'aragonés ribagorzanu) tienen traces que los estremen del catalán oriental y del aragonés occidental.
| Asturianu | Aragonés occidental | Aragonés oriental | Catalán occidental | Catalán oriental |
| páxaru | paixaro | muixón | moixó/pardal | ocell |