Dinastía Liao

	dinastía china (es)
Alministración
Capital	Lindong (en) (de 918 a 938); Liaoyang Fu (en) ; Q16078163 ; Liao Nanjing ; Datong Fu (en)
Forma de gobiernu	Monarquía
Llingües oficiales	Idioma khitan ; Chinu mediu ; yurchen (es)
División	ver Shangjing Dao (en) , Dongjing Dao (en) , Q10871717 , Q10906913 y Q17009119 ;
Xeografía

La dinastía Liao (chinu tradicional: 遼朝, chinu simplificáu: 辽朝, pinyin: Liáo Cháo, Wade-Giles: Liao²-Ch'ao², kitán: Mos Jælut),^[1]^[2] 907-1125, tamién conocida como Imperiu kitán (契丹國 pinyin: Qìdān Guó, kitán: Mos diau-d kitai huldʒi gur)^[3] foi una dinastía china, d'orixe estranxeru, que gobernó gran parte del nordeste del territoriu chinu actual.

Los kitán, unu de los grupos étnicos tunguses, d'orixe altaico, qu'habitaben va sieglos na actual Manchuria, fundaron nel añu 907 un estáu que recibió primeramente'l nome d'Estáu Kitán. Más palantre, en conquistando'l norte de China, l'estáu asumió formes de gobiernu d'estilu chinu tomando'l nome dinásticu de Liao, pel ríu del mesmu nome (na actual provincia china de Liaoning) de la so tierra ancestral. L'imperiu de los Liao convivió cola dinastía Song, al sur, y col Imperiu Tangut (o Xia Occidental), que gobernaba parte del noroeste chinu.

L'imperiu de los kitán cayó definitivamente nel añu 1125, ganáu por otru pueblu altaico, los yurchen, que conquistaron el territoriu de los Liao, y fundaron la so propia dinastía, la Jin.

Del nome "kitán" deriva'l nome "Catay" col que se conoció a China n'Europa mientres la Edá Media. El nome actual de China en rusu (Kitái), mongol (Qitad) y güigur (Hitay) tien tamién este mesmu orixe.

Historia[editar | editar la fonte]

Anque les primeres referencies documentales chines a los kitán, conocíos como Qìdān (契丹) en chinu, remontar al añu 389 de nuesa yera, foi a la fin de la dómina de la dinastía Tang cuando un líder militar kitán, al que conocemos pol so nome chinu Yēlǜ Ābǎojī (耶律阿保機), unificó a les distintes tribus kitán so un estáu únicu que tomaba gran parte de los territorios actuales de Manchuria y Mongolia. La fundación del estáu kitán asocedió, según les escases fontes kitán, nel añu 907. Los kitán calteníen la tradición nómada d'escoyer a un nuevu líder nun congresu (khuriltai) celebráu cada trés años. Abaoji rompió la tradición, ganando a los sos opositores y declarándose emperador (huángdì 皇帝) al estilu chinu nel añu 916.

Asina, Abaoji adoptó'l costumes dinástiques chines convirtiéndose n'emperador y nomando socesor al so fíu, en contra de les tradiciones propies del so pueblu. Tres la so muerte en 926, el so fíu y socesor Yēlǜ Déguāng (耶律德光) afondaría nesti procesu de sinización del estáu kitán cola adopción del nome dinásticu de Liao. Nun se conoz con exactitú l'añu en que s'adoptó'l nuevu nome, por cuenta de la falta de claridá cronolóxica de les fontes kitán. Pudo ser en 926, 937, 938 o 947. L'estáu repondría'l nome de "Kitán" ente los años 983 y 1066.

Tres la muerte de Abaoji, la so vilba la emperatriz Chunqin nun consideraba capacitáu pal puestu al fíu escoyíu como socesor por Abaoji y exerció la so influencia na corte pa dar el tronu a Yelu Deguang, otru de los sos fíos, que gobernaría so la influencia de la so madre. Por iniciativa de Chunqin, les tropes kitán participaríen n'intentos de conquista del territoriu de los Song, llegando a conquistar el territoriu de l'actual Beixín en 938. En 947, l'emperador Yēlǜ Ruǎn (耶律阮), nietu de Chunqin llanzaría un ataque contra la capital Song, Kaifeng, llegando a ocupala de volao.

La debilidá de los Song manifestar de nuevu nel añu 1004, cuando los kitán infligieron una derrota decisiva a los Song, imponiendo a estos postreros el pagu d'un tributu en cuenta de la devolución del territoriu conquistáu. La corte Song aceptaría'l pagu del tributu, non escesivu, anque utilizando nel tratáu robláu un llinguaxe más nidiu, que mentaba "obsequios económicos", y evitando asina l'usu d'una terminoloxía humillante pa los Song, que se siguíen considerando la única dinastía llexítima.

Nel añu 1046, los kitán llanzaron un ataque contra l'Imperiu Tangut, conquistando parte del so territoriu. L'aparente fortaleza de los kitán tendría qu'enfrentase llueu a un nuevu enemigu: los yurchen, otru pueblu tungús, que, dende'l norte atacaría a los Liao ganándolos definitivamente nel añu 1125.

Tres la derrota a manes de los yurchen, dellos nobles kitán consiguiríen refundar un estáu Liao n'Asia Central, la dinastía Liao Occidental o Kanato de Kara-kitai. Esti estáu caltener hasta 1218, cuando foi conquistáu polos mongoles, que se sirviríen de la esperiencia y de les habilidaes llingüístiques de los nobles kitán na so conquista posterior de China.

El sistema d'alministración dual[editar | editar la fonte]

La espansión territorial del estáu kitán algamó a rexones poblaes por chinos han, lo cual plantegó'l problema de cómo gobernar a estos súbditos de tradiciones bien distintes a les de los pueblos nómades del norte. Abaoji diseñó un sistema d'alministración dual, pol cual estremábase a los súbditos en dos grupos: kitán y chinos. Les lleis yeren distintes pa dambos grupos, según les tradiciones respeutives, y el funcionariado de la corte estremábase tamién en dos grupos. La corte taba estremada nun sector norte y nun sector sur. Nel sector norte, taben los funcionarios kitán, escoyíos por venceyos familiares, ente que nel sector sur taben los funcionarios chinos, que falaben chinu y kitán, y que yeren escoyíos por aciu un sistema d'exámenes, siguiendo la tradición de los Tang.

Al pie de esti sistema dual d'alministración, los kitán desenvolvieron un sistema d'escritura pa la so llingua, basáu nos calteres chinos, que constaba de dos tipos de calteres: la escritura pequeño, de calter fonéticu, y l'escritura grande, de calter ideográficu, nun desenvolvimientu de los calteres chinos similar al del xaponés modernu. El sistema d'escritura kitán, utilizáu en numberosos documentos oficiales, namái foi descifráu parcialmente.

Dinastía Liao 907-1125[editar | editar la fonte]

**Dinastía Liao 907-1125**
Nome (Miao Hao 廟號 miàohào)	Nome póstumu (Shi Hao 諡號 shìhào)	Periodu de reináu \| Nome yera (Nian Hao 年號 niánhào) y duración n'años
Convención: "Liao" + nome sacante Liao Tianzuodi quien usa "Liao" + nome póstumu \|-valign=top bgcolor="#f0f0f0"					Taizu (太祖 Tàizǔ)	Shen Tian Huangdi	Yelü Abaoji (耶律阿保機 Yēlǜ Ābǎojī)	907-926	Shence (神冊 Shéncè) 916-922 Tianzan (天贊 Tiānzàn) 922-926 Tianxian (天顯 Tiānxiǎn) 926
Taizong (太宗 Tàizōng)	Xiao Wu Huangdi	Yelü Deguang (耶律德光 Yēlǜ Déguāng)	926-947	Tianxian (天顯 Tiānxiǎn) 927-938 Huitong (會同 Huìtóng) 938-947 Datong (大同 Dàtóng) 947
Shizong (世宗 Shìzōng)	Tian Shou Huangdi	Yelü Rouen (耶律阮 Yēlǜ Ruǎn)	947-951	Tianlu (天祿 Tiānlù) 947-951
Muzong 穆宗 Mùzōng)		Yelü Jing (耶律璟 Yēlǜ Jǐng)	951-969	Yingli (應曆 Yìnglì) 951-969
Jingzong (景宗 Jǐngzōng)		Yelü Xian (耶律賢 Yēlǜ Xián)	969-982	Baoning (保寧 Bǎoníng) 969-979 Qianheng (乾亨 Qiánhēng) 979-982
Shengzong (聖宗 Shèngzōng)	Wen Wu Da Xiao Xuan Huangdi	Yelü Longxu (耶律隆緒 Yēlǜ Lóngxù)	982-1031	Qianheng (乾亨 Qiánhēng) 982 Tonghe (統和 Tǒnghé) 983-1012 Kaitai (開泰 Kāitài) 1012-1021 Taiping (太平 Tàipíng) 1021-1031
Xingzong (興宗 Xīngzōng)	Xiao Zheng Huangdi	Yelü Zongzhen (耶律宗真 Yēlǜ Zōngzhēn)	1031-1055	Jingfu (景福 Jǐngfú) 1031-1032 Chongxi (重熙 Chóngxī) 1032-1054
Daozong (道宗 Dàozōng)		Yelü Hongji (耶律洪基 Yēlǜ Hóngjī)	1055-1101	Qingning (清寧 Qīngníng) 1055-1064 Xianyong (咸雍 Xiányōng) 1065-1074 Taikang (太康 Tàikāng) o Dakang (大康 Dàkāng) 1075-1084 Da'an (大安 Dà'ān) 1085-1094 Shouchang (壽昌 Shòuchāng) o Shoulong (壽隆 Shòulóng) 1095-1101
Tianzuodi (天祚帝 Tiānzuòdì)		Yelü Yanxi (耶律延禧 Yēlǜ Yánxǐ)	1101-1125	Qiantong (乾統 Qiántǒng) 1101-1110 Tianqing (天慶 Tiānqìng) 1111-1120 Baoda (保大 Bǎodà) 1121-1125

Ver tamién[editar | editar la fonte]

Referencies[editar | editar la fonte]

Bibliografía[editar | editar la fonte]

Hansen, Valerie. The Open Empire. A History of China to 1600. W.W. Norton and Company, Nueva York, 2000.

Enllaces esternos[editar | editar la fonte]

Curtia cronoloxía histórica de China
Otru cuadru cronolóxicu de la historia de China
China Imperial nel Muséu Nacional d'Antropoloxía (Méxicu).

[1] 遼朝國號非「哈喇契丹(遼契丹)」考

[2] 遙輦氏迪輦鮮質可汗與陶猥思迭剌部─以契丹文『故左龍虎軍上將軍正亮功臣檢校太師只兗昱敞穩墓誌』為中心─

[3] 契丹文dan gur與「東丹國」國號──兼評劉浦江「再談“東丹國”國号問題」──

[1]

[2]

[3]